Η σφαγή των Κερδυλίων:Ένα φριχτό ναζιστικό έγκλημα

Δεν έμεινε τίποτα όρθιο στα Κερδύλια από το πέρασμα των Χιτλερικών δημίων

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Η Σφαγή στα Άνω και Κάτω Κερδύλια Σερρών, το δεύτερο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1941, πριν 83 χρόνια, αποτελεί ένα από τα πιο φρικιαστικά εγκλήματα που διέπραξαν οι Ναζί στη χώρα μας, κατά την διάρκεια της Γερμανικής κατοχής, καθώς περισσότεροι από 200 άμαχοι κάτοικοι των δύο γειτονικών χωριών, κυρίως γυναικόπαιδα, εκτελέστηκαν από άνδρες της γερμανικής Βέρμαχτ ως αντίποινα για τη δράση ανταρτών στην περιοχή και για την βοήθεια των κατοίκων προς αυτούς.

Τα χωριά Άνω και Κάτω Κερδύλια βρίσκονται χτισμένα σε ορεινή περιοχή του νομού Σερρών, κοντά στις ακτές του Στρυμονικού κόλπου και την Αμφίπολη.

Μόλις ένα μήνα μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τα γερμανικά στρατεύματα, ιδρύθηκε στην Κεντρική Μακεδονία, με έδρα τη Θεσσαλονίκη, κυρίως με πρωτοβουλία του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ, η εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση Ελευθερία. Ακολούθησε στα μέσα του καλοκαιριού του 1941 η δημιουργία της ανταρτικής ομάδας Οδυσσέας Ανδρούτσος στην περιοχή της Νιγρίτας Σερρών και της αντάρτικης ομάδας Αθανάσιος Διάκος στα ορεινά του νομού Κιλκίς.

Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1941, αντάρτες της ομάδας Οδυσσέας Ανδρούτσος με αρχηγό τον δάσκαλο Κερδυλιώτη Θανάση Γκένιο (Λασάνη) και υπαρχηγό τον Περικλή Σταματόπουλο, προχώρησαν στον αφοπλισμό των σταθμών της γερμανικής χωροφυλακής στα χωριά Ευκαρπία και Μαυροθάλασσα και στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 στον αφοπλισμό του σταθμού της χωροφυλακής στη Δάφνη, στην περιοχή της Νιγρίτας.

Μετά από αυτές τις επιθέσεις των ανταρτών, οι Γερμανοί κατακτητές εστίασαν την προσοχή τους στην ευρύτερη περιοχή για τον εντοπισμό των αγωνιστών του αντιστασιακού κινήματος. Έγιναν έρευνες στα σπίτια και ανακρίθηκαν με βασανιστήρια κάτοικοι, για να δώσουν πληροφορίες για το αντιστασιακό κίνημα. Παρόλα τα βασανιστήρια, οι πληροφορίες που συνέλεξαν οι δυνάμεις κατοχής δεν ήταν σημαντικές ώστε να μπορέσουν να εντοπίσουν τους αντάρτες και αυτούς που τους βοηθούσαν.

Έτσι σε μια σύσκεψη που έγινε στην γερμανική υπηρεσία αντικατασκοπίας, στη Θεσσαλονίκη, στα τέλη Σεπτεμβρίου, αποφασίστηκε η οργάνωση ενός δικτύου πληροφοριοδοτών στην περιοχή, μέσω του οποίου θα ενημερώνονταν οι κατακτητές για τις κινήσεις των ανταρτών, για το που έκρυβαν τον οπλισμό τους και για το πως γινόταν η τροφοδοσία τους.

Έγγραφο της Ασφάλειας Θεσσαλονίκης με στοιχεία για το Ολοκαύτωμα των Κερδυλίων
(από το αρχείο Σπ.Κουζινόπουλου)

Η σφαγή

Σύμφωνα με μία εκδοχή, στις αρχές Οκτωβρίου ο Δημήτριος Κίκηρας, ένας κάτοικος των Κάτω Κερδυλίων, έλαβε από τους αντάρτες χρήματα και ένα ζώο προκειμένου να αγοράσει και να μεταφέρει σ' αυτούς τρόφιμα. Ο Κίκηρας όμως καταχράστηκε τα χρήματα και τότε ένας από τους αρχηγούς των ανταρτών, ο Μιχάλης Μπογατσόπουλος, τον απείλησε προκειμένου να τους δώσει τα τρόφιμα που έπρεπε να είχε αγοράσει ή να επιστρέψει τα χρήματα. Για να βρει τα χρήματα ο Κίκηρας προσπάθησε να ληστέψει, στις 10 Οκτωβρίου 1941, τον καλόγερο Γρηγόριο Καρακαλινό, από το μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου λίγο έξω από τα Άνω Κερδύλια αλλά τελικά σκότωσε το βοηθό του καλόγερου, τραυματίστηκε ο ίδιος και διέφυγε. Την επομένη και αφού ο καλόγερος κατήγγειλε το γεγονός, ο Κίκηρας συνελήφθη στο σπίτι ενός γιατρού στην Ευκαρπία. Κατά την ανάκριση έδωσε ονόματα των ανταρτών που καταγόταν από τα Άνω και Κάτω Κερδύλια καθώς και τα ονόματα όσων χωρικών τους τροφοδοτούσαν.

Γεγονός πάντως είναι ότι στις 2 Οκτωβρίου 1941, κι ενώ οι κάτοικοι των Κερδυλίων δεν είχαν ακόμη συνέλθει, βλέποντας εκατοντάδες πολίτες να περνάνε αλαφιασμένοι, για να γλυτώσουν από τις βουλγαρικές σφαγές, τον ποταμό Στρυμόνα, μετά τα αιματηρά γεγονότα της Δράμας, είδαν μία ισχυρή δύναμη στρατιωτών του Γ΄ Ράϊχ να καταφθάνει στα δύο χωριά. Οι Γερμανοί  στρατιώτες άρχισαν να χτυπούν με τα κοντάκια των όπλων τις πόρτες των σπιτιών, να πετούν στο δρόμο τους αγουροξυπνημένους κατοίκους και ταυτόχρονα να τα ερευνούν εξονυχιστικά. Όλοι οι κάτοικοι, γυναικόπαιδα και γέροντες, συγκεντρώθηκαν στην πλατεία του ενός από τα δύο χωριά, όπου ο επικεφαλής αξιωματικός άρχισε να τους ρωτάει για τους αντάρτες που είχαν κάνει την εμφάνισή τους στην περιοχή.

Μετά από δέκα μέρες, στις 12 Οκτωβρίου 1941, μια ισχυρή δύναμη του 382ου Συντάγματος Πεζικού της Βέρμαχτ ερεύνησε τα δυο χωριά, συγκέντρωσε και ανέκρινε τους κατοίκους και αναζήτησε όσους είχε κατονομάσει ο Κίκηρας χωρίς όμως να τους βρει. Κατά τη διάρκεια των ερευνών εκτέλεσε ένα άτομο στα Κάτω Κερδύλια, πυρπόλησε ορισμένα σπίτια ανταρτών και συνέλαβε μερικά άτομα. Στους συγκεντρωμένους κατοίκους δηλώθηκε ότι θα πρέπει να απέχουν από οποιαδήποτε βοήθεια προς τους αντάρτες γιατί αλλιώς θα έκαιγαν όλα ανεξαιρέτως τα σπίτια των χωριών και θα εκτελούσαν όλους τους άνδρες κατοίκους.

Σε πιάνει δέος βλέποντας τον κατάλογο των νεκρών

Λίγες μέρες αργότερα, ο διορισμένος ακόμη από την εποχή της δικτατορίας Μεταξά,  πρόεδρος των Άνω Κερδυλίων, συνοδευόμενος από τον γραμματέα της κοινότητας και έναν κοινοτικό σύμβουλο, μετέβη στη Θεσσαλονίκη, στις 16 Οκτωβρίου 1941  και υπέβαλε αίτημα στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, για να διαβιβαστεί στη συνέχεια αυτό στις γερμανικές αρχές. Στην αίτηση αυτή ο κοινοτάρχης επικροτούσε τις τελευταίες γερμανικές επιχειρήσεις και ζητούσε την αποστολή στην περιοχή δύναμης της ελληνικής χωροφυλακής ή και γερμανικής μονάδας "ίνα ούτω εξοντώσωμεν τους ληστοσυμμορίτας και ησυχάση η επαρχία μας". (Η επιστολή στο αρχείο Σπ. Κουζινόπουλου)

Χωρίς να χάσουν ευκαιρία οι κατακτητές την ίδια ημέρα, στις 16 Οκτωβρίου 1941, αποστέλλουν στην περιοχή μία ισχυρή δύναμη του 382ου Συντάγματος Πεζικού της Βέρμαχτ η οποία κάνει επιδρομή στα χωριά Ζερβοχώρι, Δάφνη και Σιτοχώρι, όπου κατέστρεψε 20 σπίτια και 2 αχυρώνες. Στο συνοικισμό Ορέσκεια Δάφνης οι κατακτητές προχώρησαν στην εκτέλεση δύο κατοίκων για κατοχή όπλων. Στο Σιτοχώρι τουφέκισαν άλλους δύο "διότι καθ΄ομολογία των συμμετέσχον εις το γνωστόν κίνημα της Νιγρίτης αλλά μετανοήσαντες επέστρεψαν εις το χωρίον των".

Το χρονικό της τραγωδίας

Διπλός σταυρός θυμίζει τη θυσία των κατοίκων 

Ξημερώματα της 17^ης Οκτωβρίου 1941, δύο λόχοι του 220ου Τάγματος Σκαπανέων της Βέρμαχτ με δύναμη 250 ανδρών υπό τις διαταγές των λοχαγών Βέντλερ (Wendler) και Σράινερ, ξεκίνησαν από τον Σταυρό Θεσσαλονίκης για τα Κερδύλια έχοντας μαζί τους κρατούμενους Κερδυλιώτες. Φτάνοντας κοντά στα χωριά άφησαν τα αυτοκίνητα, άρχισαν να ανεβαίνουν από τρία σημεία και περικύκλωσαν τα Άνω Κερδύλια από την θέση Στρόβολο και τα Κάτω Κερδύλια από την θέση Λειβάδια. Η χρονική στιγμή εκδήλωσης της επιχείρησης και το γεγονός ότι άφησαν τα αυτοκίνητα μακριά από τα χωριά, δείχνει οι Γερμανοί στρατιώτες ήθελαν να αιφνιδιάσουν τους κατοίκους. Και πραγματικά σχεδόν το σύνολο των κατοίκων των δύο χωριών συνελήφθη. Κανείς δεν προσπάθησε να αποδράσει επειδή οι κάτοικοι, καθώς δεν υπήρχε ανάλογο προηγούμενο, δεν πήραν στα σοβαρά τις γερμανικές απειλές.

Οι στρατιώτες της Βέρμαχτ συγκέντρωσαν τους άρρενες κατοίκους μεταξύ 16 και 60 χρόνων στις θέσεις Αλώνια και Κούτρες. Οι γυναίκες και τα παιδιά αρχικά συγκεντρώθηκαν στα σχολεία και στη συνέχεια, αφού είχαν απομακρυνθεί οι άντρες, τους επιτράπηκε να πάρουν μαζί τους όσα πράγματα μπορούσαν και να φύγουν προς το Καστρί και την Ευκαρπία ενώ κλείδωσαν σε κοινοτικό κατάστημα 23 υπερήλικες, οι οποίοι αργότερα κινδύνεψαν από την πυρπόληση του χωριού.

Στις 09.00 το πρωί δόθηκε το σήμα με μια φωτοβολίδα, και οι Γερμανοί στρατιώτες άρχισαν να εκτελούν άρρενες κατοίκους ηλικίας από 16 μέχρι 60 ετών. Από την εκτέλεση εξαιρέθηκαν στα Άνω Κερδύλια δεκαεπτά άτομα άνω των εξήντα ετών, μεταξύ των οποίων ο ιερέας, ο δάσκαλος και ο δασοφύλακας και στα Κάτω Κερδύλια δέκα γέροντες. Οι άνθρωποι αυτοί χρησιμοποιήθηκαν μετά το τέλος των εκτελέσεων για την ταφή των νεκρών.

Τα κτίρια των χωριών κάηκαν εκτός από τις εκκλησίες και μετά την καταστροφή, οι κάτοικοι κατέφυγαν στα χωριά Καστρί και Ευκαρπία.

Ο αριθμός των θυμάτων

Σύμφωνα με τις μεταπολεμικές λίστες εκτελεσθέντων ο αριθμός των νεκρών ανήλθε σε 214 άτομα. Οι εκθέσεις των τότε αστυνομικών αρχών και της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας έκαναν λόγω για 211-212 εκτελεσθέντες ενώ οι γερμανικές αρχές κατοχής για 207. Στην έκθεση που συνέταξε μεταπολεμικά το Ελληνικό Εθνικό Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου, αναφέρεται ότι οι νεκροί ήταν 222. Τέλος ο Γιάννης Παπασυμεών στο βιβλίο του για την καταστροφή των Κερδυλίων δημοσιεύει κατάσταση 230 ατόμων, μεταξύ των οποίων και ετεροδημότες, που συντάχθηκε μεταπολεμικά από την κοινότητα των Νέων Κερδυλίων.

Μετά την καταστροφή

Η επίσημη ανακοίνωση από την γερμανική διοίκηση της Θεσσαλονίκης που εκδόθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1941, αναφέρει:

«Εις τα βουνά δυτικώς του Στρυμόνος δρα από εβδομάδων μία κομμουνιστική συμμορία απαρτιζόμενη από κατοίκους των πέριξ χωρίων και επιδιδόμενη εις την ληστείαν των πλουσίων χωρικών της περιοχής όπως προσποριστεί χρηματικά μέσα, τη σύλληψιν Ελλήνων αστυνομικών προς αφαίρεση των όπλων των και δι' αυτών τον φόνον Γερμανών στρατιωτών... Περί τα τέλη Σεπτεμβρίου εδολοφονήθησαν εις θέσιν Λαχανά 2 Γερμανοί στρατιώται και προ ημερών εγένετο απόπειρα εναντίον του γερμανικού στρατού, με αποτέλεσμα το φόνο δύο Γερμανών ναυτών και τον βαρύ τραυματισμόν ενός άλλου εις Καλόκαστρον. Εν συνεχεία διά των παρά του γερμανικού στρατού ληφθέντων μέτρων κατεστράφησαν παρ' αυτού τα χωριά Ανω και Κάτω Κερδύλλια, οι κάτοικοι των οποίων αποδεδειγμένως ανήκον εις την εν λόγω συμμορία τροφοδοτούντες και υποστηρίζοντες ταύτην παντοιοτρόπως»..    

Τα χωριά δεν ξανακατοικήθηκαν και οι εναπομείναντες κάτοικοι έκτισαν αργότερα το 1955 τον σύγχρονο οικισμό των Νέων Κερδυλίων. Η σφαγή των Κερδυλίων αναγνωρίστηκε από το Ελληνικό Κράτος το 1998 με το Προεδρικό Διάταγμα 393/7-12-1998 και η κοινότητα Νέων Κερδυλίων ως μαρτυρική. Το ολοκαύτωμα των Κερδυλίων θεωρείται η πρώτη ομαδική εκτέλεση αμάχων από τα στρατεύματα κατοχής κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, τουλάχιστον στην Βόρεια Ελλάδα.

Γερμανικό τμήμα ενώ διέρχεται από το λιοντάρι της Αμφίπολης, δίπλα στα μαρτυρικά Κερδύλλια 

Η σφαγή των Κερδυλίων αποτέλεσε, όπως και οι υπόλοιπες θηριωδίες κατά την κατοχή, αφορμή για να κατηγορηθούν άδικα από τις μεταπολεμικές κυβερνήσεις, οι αντάρτικες ομάδες, ότι με τη δράση τους, εξέθεσαν σε κίνδυνο τον άμαχο πληθυσμό, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να αποτελέσουν εύκολη λεία στα αντίποινα των κατακτητών, κάτι όμως που δεν μπορεί να στηριχθεί στην ιστοριογραφία.

Σημειώνεται ότι ο έμμισθος συνεργάτης της διορισμένης από τους Ναζί, κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου, Αθανάσιος Χρυσοχόου, επιτελάρχης του στρατηγού και δωσίλογου πρωθυπουργού Τσολάκογλου και έμμισθος γενικός επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας και ορισθείς ως γενικός διοικητής Μακεδονίας έναν μήνα πριν από την αποχώρηση των ναζί από την Ελλάδα, καταθέτοντας ως μάρτυρας υπεράσπισης του εξολοθρευτή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, Ναζιστή Μαξ Μέρτεν, ισχυρίστηκε στη δίκη του που έγινε το Φεβρουάριο του 1959, ότι ο λόγος της επέμβασης του γερμανικού στρατού, που είχε ως αποτέλεσμα την εκτέλεση των κατοίκων ήταν, κατά τον ίδιο, "η δράσις κομμουνιστών ανταρτών" και όχι η θηριωδία των χιτλερικών δημίων.  (Για την κατάθεση Χρυσοχόου στη δίκη Μέρτεν βλέπε εφημερίδες Μκεδονία και Ελευθερία της 18ης Φεβρουαρίου 1959) 

Σήμερα στην περιοχή υπάρχει μνημείο με υψωμένο μεγάλο μαρμάρινο σταυρό που ανυψώθηκε το 1978, ενώ κάθε χρόνο στις 17 Οκτωβρίου τελούνται εκδηλώσεις μνήμης.