Όψεις της κρίσης στα προάστια της Θεσσαλονίκης

Από παλαιότερη εκδήλωση της Ανεξάρτητης Πρωτοβουλίας Θερμαϊκού

Ένα ενδιαφέρον θέμα του καθηγητή κοινωνικής ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Γιώργου Αγγελόπουλου, δημοσιεύεται στα ενθέματα της εφημερίδας «Αυγή», παρουσιάζοντας πλούσια στοιχεία για τη δράση των ανεξάρτητων κινήσεων πολιτών στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης. Ενώ ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην «Ανεξάρτητη Πρωτοβουλία Πολιτών Θερμαϊκού». Όπως χαρακτηριστικά γράφει:

Τα βιώματα αυτού που σχηματικά ονομάζουμε «κρίση» είναι σαφώς πιο καταστροφικά στις μεγάλες πόλεις. Στις αγροτικές και ημιαστικές περιοχές δεν θα συναντήσουμε τους εξαθλιωμένους άστεγους του αθηναϊκού κέντρου. Η ανεργία, η μείωση των εισοδημάτων, τα κλειστά μαγαζιά, οι ελλείψεις στις υποδομές υγείας και παιδείας υπάρχουν παντού στην Ελλάδα. Οι στρατηγικές επιβίωσης όμως είναι διαφορετικές στα προάστια, στα χωριά και στις κωμοπόλεις. Η διαφοροποίηση αυτή γίνεται περισσότερο εμφανής σε περιοχές άμεσης γειτνίασης όπως το κέντρο, οι περιφερειακές γειτονιές και τα προάστια.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι οικισμοί στο βόρειο και νοτιοανατολικό ημικύκλιο της Θεσσαλονίκης, οι οικισμοί δηλαδή  του Δήμου Πυλαίας- Χορτιάτη, του Δήμου Θέρμης και του Δήμου Θερμαϊκού. Οι περιοχές αυτές –με εξαίρεση το Πανόραμα– συγκέντρωσαν τις τελευταίες δεκαετίες κυρίως μεσοαστούς και μικροαστούς που παρουσιάζουν, σε διαγενεακό επίπεδο, έντονη γεωγραφική και κοινωνική κινητικότητα. Η συντριπτική τους πλειοψηφία εργάζεται, διασκεδάζει και εν μέρει ψωνίζει πέραν του χώρου κατοικίας του. Συνέπεια αυτών των χαρακτηριστικών αποτελεί το ότι οι δεσμοί τους με τον τόπο και τους συμπολίτες τους –πέρα από τους γείτονές τους– είναι μάλλον περιορισμένοι. Ο κόσμος των προαστίων διακρίνεται, άλλωστε, στους μέτοικους που επέλεξαν να κατοικήσουν στα προάστια και στους «ανθρώπους του χωριού», τους γηγενείς των οικισμών που εξελίχθηκαν σε προάστια. Οι γηγενείς αποτελούν μειοψηφίες με σημαντικό όμως ρόλο στη συγκρότηση των τοπικών κοινωνιών και θεσμών (τοπική αυτοδιοίκηση, εμπορικοί σύλλογοι, αθλητικά σωματεία, ενορίες κλπ.).

Όπως συμβαίνει παντού στην Ελλάδα, οι άνθρωποι αναζητούν τρόπους αντιμετώπισης της κρίσης σε ατομικό/οικογενειακό επίπεδο και στο ευρύτερο συλλογικό. Οι στρατηγικές αντιμετώπισης της κρίσης σε ατομικό/οικογενειακό επίπεδο ομοιάζουν με αυτές των κατοίκων των μεγάλων αστικών κέντρων (περιορισμός εξόδων, συγκατοίκηση, αύξηση της πολυσθένειας, μετανάστευση ενός μέλους της οικογένειας στο εξωτερικό, αναπροσανατολισμός επιλογών στις σπουδές των παιδιών, οικονομίες κλίμακας στις δαπάνες αλλά και στη φροντίδα όσων έχουν ανάγκη κλπ.). Οι στρατηγικές όμως αυτές διευρύνονται και πολλαπλασιάζονται εκτός των μεγάλων αστικών κέντρων. Η ανάπτυξη άτυπων κοινωνικών δικτύων που βασίζονται στη συγγένεια και τη γειτνίαση είναι πιο εύκολη στις «κοινωνίες της καλημέρας». Επιπλέον, η στροφή σε οικιακούς λαχανόκηπους συνιστά μια νέα πραγματικότητα. Οι οικιακοί «μπαξέδες» έχουν κάθετα πολλαπλασιαστεί τα τελευταία δύο χρόνια, όχι μόνο στα χωριά και τις κωμοπόλεις –όπου είχαν μερικώς διατηρηθεί– αλλά και στα προάστια. Οι προσπάθειες υπέρβασης της κρίσης αφορούν όμως και το συλλογικό επίπεδο. Οι προσπάθειες αυτές συνήθως βρίσκονται σε απόσταση από τους θεσμούς της τοπικής εξουσίας. Στην συντριπτική τους πλειοψηφία, οι δήμοι αντιμετωπίζουν αμήχανα τις τρέχουσες κοινωνικές μεταβολές. Εγκλωβισμένοι σε τρόπους δράσης του παρελθόντος, πιεσμένοι από τις περικοπές των πόρων και του προσωπικού τους και σε πολιτική αφασία λόγω της κατάρρευσης του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ, οι δημοτικές εξουσίες της περιφέρειας δραστηριοποιούνται κυρίως σε αποσπασματικού χαρακτήρα κινήσεις αντιμετώπισης της κρίσης (περιστασιακή ενίσχυση άπορων οικογενειών- ιδρυμάτων -σχολείων, παροχή εποχιακής απασχόλησης σε δημότες που βρίσκονται σε δυσχέρεια κλπ). Η κατάσταση βέβαια διαφοροποιείται από δήμο σε δήμο. Ορισμένοι από τους δήμους της περιοχής στην οποία αναφερόμαστε εφαρμόζουν στοιχειώδη μέτρα κοινωνικής πολιτικής. Για παράδειγμα, ο Δήμος Θέρμης ήταν από τους πρώτους που λειτούργησαν κοινωνικό παντοπωλείο, δημιούργησε δημοτικό λαχανόκηπο κλπ. Άλλοι όμως δήμοι αντιμετωπίζουν εχθρικά ακόμα και τις κινήσεις κοινωνικής αλληλεγγύης των πολιτών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η αρνητική στάση του Δήμου Πυλαίας-Χορτιάτη στη δράση της τοπικής πρωτοβουλίας πολιτών ενάντια στο «χαράτσι» της ΔΕΗ.

Η γενική όμως εικόνα είναι ότι σε κανέναν δήμο της μητροπολιτικής Θεσσαλονίκης δεν έχουν θεσπιστεί ουσιώδη μέτρα ανακούφισης των νοικοκυριών που υποφέρουν από την κρίση. Αυτά τα μέτρα θα απαιτούσαν μια πιο χρηστή κατανομή πόρων, που θα ανταποκρίνεται στις σημερινές πραγματικότητες και όχι στο «πάρτι» των προηγούμενων δεκαετιών. Αντί της ανάθεσης μελετών για έργα αυξημένου κόστους και ελάχιστης συμβολής στην κοινωνική συνοχή, δόκιμη θα ήταν η θέσπιση μειωμένου τιμολογίου στα δημοτικά τέλη και στα τέλη ύδρευση για τις μονογονεϊκές οικογένειες, για τις οικογένειες χαμηλοσυνταξιούχων, ανέργων κλπ.

Στον αντίποδα της αδυναμίας των θεσμών τοπικής αυτοδιοίκησης, εντοπίζουμε τις κινήσεις πολιτών της τελευταίας διετίας. Οι παρεμβάσεις αυτών των κινήσεων αφορούν: α) τη δημιουργία δικτύων κοινωνικής οικονομίας (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού), β) την ενημέρωση και την κατάθεση ομαδικών εξώδικων για το «χαράτσι» της ΔΕΗ καθώς και τεχνική και νομική βοήθεια σε περιπτώσεις διακοπής ηλεκτροδότησης (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας-Χορτιάτη, Πρωτοβουλία Κατοίκων Μίκρας), γ) τη διάθεση αγροτικών προϊόντων κατευθείαν από παραγωγούς (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Πρωτοβουλία Κατοίκων Μίκρας, ομάδα εθελοντών από το Ν. Ρύσιο), δ) την ομαδική καλλιέργεια αγροτικών προϊόντων (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού),  ε) τη δημιουργία δικτύων τακτικής πληροφόρησης όπως οι ιστοσελίδες (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας-Χορτιάτη) και οι λίστες ηλεκτρονικής επικοινωνίας (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας-Χορτιάτη), στ) την παρέμβαση σε ειδικά τοπικά προβλήματα όπως τα τέλη ύδρευσης (Θέρμης Αντι-δρώμενα) και ζ) την πραγματοποίηση ανοιχτών ενημερωτικών συγκεντρώσεων πολλών εκατοντάδων πολιτών (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης).  Αξίζει να επισημάνουμε ότι η δημιουργία από το ΠΑΜΕ επιτροπών πολιτών στο Χορτιάτη και στο Τριάδι ενάντια στο «χαράτσι» δεν οδήγησε σε μαζικοποίησή τους. Οι προερχόμενες από το ΠΑΜΕ κινήσεις δεν παρουσίασαν καμία δημόσια παρέμβαση. Άλλωστε, φίλα προσκείμενοι στο ΚΚΕ εντοπίζονται ανάμεσα στους άμεσα συμμετέχοντες στις παραπάνω αναφερόμενες, μη προερχόμενες από το ΠΑΜΕ, κινήσεις πολιτών.

Όσοι συμμετέχουν στις κινήσεις είναι έλληνες πολίτες που προέρχονται κυρίως από τις παραγωγικές ηλικίες και μικρότερης ηλικίας συνταξιούχους. Οι νέοι κάτω των 25 ετών έχουν μάλλον μειωμένη συμμετοχή στις εν λόγω κινήσεις. Οι άνδρες είναι συνήθως περισσότεροι, αλλά οι γυναίκες παρουσιάζουν έναν έντονα αγωνιστικό τρόπο συμμετοχής. Ο κύκλος των πλέον ενεργών συμμετεχόντων αποτελείται από πολίτες που είχαν στο παρελθόν κινηματικές εμπειρίες αριστερών, κεντροαριστερών και οικολογικών καταβολών. Ο ευρύτερος όμως κοινωνικός περίγυρος των συμμετεχόντων αποτελείται από ενεργούς πολίτες: δραστήριους σε τοπικά σωματεία, συλλόγους γονέων, θεσμούς τοπικής αυτοδιοίκησης. Ακόμα πιο πολυσυλλεκτικός είναι ο κοινωνικός χώρος αναφοράς των κινήσεων, όσοι δηλαδή παρακολουθούν τις δημόσιες συγκεντρώσεις και την πληροφόρηση που παρέχεται μέσω των ιστοσελίδων.

Οι τακτικές δημόσιας παρέμβασης και ο λόγος των κινήσεων παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις. Ορισμένες κινήσεις ομοιάζουν με τις πιο ριζοσπαστικές πρωτοβουλίες των μεγάλων αστικών κέντρων (π.χ. «Αγανακτισμένοι»), ενώ άλλες δεν περιορίζουν την κοινωνική και πολιτική τους εμβέλεια. Οι πιο μαζικοποιημένες άλλωστε επιτροπές είναι αυτές που δεν περιορίστηκαν σε γενικόλογο ακτιβισμό αλλά κατάφεραν θετικά αποτελέσματα σε συγκεκριμένα προβλήματα. Για παράδειγμα, η ανακούφιση όσων είδαν ότι η κατάθεση εξώδικων για το «χαράτσι» συνετέλεσε στη δημιουργία εμπιστοσύνης προς τις κινήσεις.

Τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων των κινήσεων εντοπίζονται σε πολλά επίπεδα. Στο τοπικό επίπεδο οι κινήσεις παρέχουν ένα χώρο κοινωνικής αλληλεγγύης σε πολίτες που αγνοούσαν την ύπαρξη της έξω από τον κύκλο της συγγένειας και της φιλίας. Στο ευρύτερο πολιτικό επίπεδο οι κινήσεις παρέχουν το έμπρακτο βίωμα μιας εναλλακτικής πολιτικής διεξόδου. Στο προσωπικό επίπεδο, οι κινήσεις διαμορφώνουν πολιτικές συνειδήσεις ενεργών υποκειμένων και συμβάλουν σε μια ευαίσθητη προσωπική ισορροπία ανάμεσα στο φόβο και στην ελπίδα. «Έρχομαι γιατί δεν άντεχα άπραγος μπροστά στις ειδήσεις του MEGA», «Τέτοιες κινήσεις έχουν νόημα, όχι ότι γίνεται στα μεγάλα κόμματα», «Εδώ θα αλλάξουμε την Ελλάδα», είναι μερικές από τις εκφράσεις που δηλώνουν τις διαδικασίες που συντελούνται στις κινήσεις.

Ο χρόνος ύπαρξης των εν λόγω κινήσεων είναι πολύ σύντομος για να διαμορφώσουμε μια ξεκάθαρη εικόνα των κοινωνικών δυναμικών που παράγουν και μέσα στις οποίες εμπλέκονται. Είναι πάντως φανερό ότι τα βιώματα της κρίσης δεν είναι τα ίδια στα αστικά κέντρα, στα προάστια, στις κωμοπόλεις και στα χωριά, γεγονός που άλλωστε επηρέασε και την πολιτική γεωγραφία των πρόσφατων εθνικών εκλογών. Στα «χωρίς ταυτότητα προάστια» η κρίση δημιουργεί νέες χρήσεις του χώρου, παράγει νέες μορφές κοινωνικής πολυσθένειας και οικιακής οικονομίας, συγκροτεί εν δυνάμει τοπικές κοινωνίες των πολιτών υπερβαίνοντας υφιστάμενες διαφοροποιήσεις και αναδεικνύει τις ταξικές παραμέτρους των στρωμάτων που ριζοσπαστικοποιούνται.

Ο Γ. Αγγελόπουλος διδάσκει κοινωνική ανθρωπολογία στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας