Δύο παρελάσεις για την 25η Μαρτίου στη Γερμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη

Διαδηλώσεις της ΕΠΟΝ το 1943 και 1944 κάτω από τη μπότα των κατακτητών

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Ογδόντα ένα χρόνια, συμπληρώθηκαν φέτος από τη μεγαλύτερη και σημαντικότερη εκδήλωση που συνέβη στη Θεσσαλονίκη στα χρόνια της γερμανικής φασιστικής κατοχής: Τη μαχητική  διαδήλωση στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, στις 25 Μαρτίου 1943, χιλιάδων φοιτητών και άλλων νέων, κάτω από τα έκπληκτα βλέμματα των πάνοπλων Γερμανών στρατιωτών και δίπλα στις ερπύστριες των τανκς του Γ΄ Ράϊχ.

Ήταν μία εκδήλωση που απέβλεπε στον γιορτασμό της εθνικής επετείου, στην τόνωση του φρονήματος των υπόδουλων Θεσσαλονικέων αλλά και στην υπόμνηση προς τους κατακτητές ότι δεν θα περάσουν χωρίς αντίσταση τα εξοντωτικά τους μέτρα.

Η διαδήλωση, που είχε οργανωθεί από το ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης, προετοιμάστηκε από τους επικεφαλής της ΕΠΟΝ στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οποίων βρίσκονταν, εκτός του γραμματέα της, Άνθιμου Χατζηανθίμου και φοιτητές που θα γίνουν ευρύτατα γνωστοί αργότερα, όπως ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ο Γιώργος Καφταντζής, ο Πάνος Θασίτης, ο Θανάσης Γιαννούσης  και πολλοί άλλοι.

Το φλογερό δημοσίευμα της παράνομης Ελευθερίας, ξεσηκώνει τους υπόδουλους Θεσσαλονικείς

Τα ξημερώματα εκείνης της ημέρας, με ημερομηνία 25 Μαρτίου 1943, είχε κυκλοφορήσει η μυστική εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ,όργανο του ΕΑΜ Μακεδονίας, που εκδίδονταν με χίλιες προφυλάξεις στο υπόγειο του ανθόκηπου του Παντελή Μορφόπουλου στην Ξηροκρήνη. 

Ο συντάκτης της Ελευθερίας,
Γιάννης Κανάκης

Όλη τη νύχτα ο Γραμματέας του ΕΑΜ, Νίκος Δηλαβέρης με τον συντάκτη της εφημερίδας Γιάννη Κανάκη και τους ηρωϊκούς τυπογράφους Μιχάλη Αλεξανδρόπουλο και Κώστα Κατσούλη, πάσχιζαν να προλάβουν ώστε να γίνει έγκαιρα η έκδοση της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, με το φλογερό πρωτοσέλιδο άρθρο που αναφέρονταν στην επέτειο της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας. Διαβάζουμε:    

25 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821: Μέρα Ανάστασης του Γένους μας. Σαν τέτοια μέρα οι ηρωϊκοί προπάτορες μας έσπασαν τα δεσμά μιας μαύρης σκοτεινής και πολύχρονης σκλαβιάς και με το γιαταγάνι στο χέρι, αγωνίσθηκαν επτά ολόκληρα χρόνια για να μας δώσουν το πιο πολύτιμο που έχουμε σε τούτη τη γη, τη λευτεριά.

25 ΜΑΡΤΙΟΥ 1943: Καινούρια μέρα δόξας! 

Ο τυπογράφος Μ.Αλεξανδρόπουλος

Ο αδάμαστος ελληνικός λαός σπάει τα δεσμά της σκλαβιάς και συνεχιστής των πιο λαμπρών και ηρωϊκών παραδόσεων του 1821, ξεχύνεται από τα βουνά και τις αετοράχες και με το κοφτερό του γιαταγάνι εκδικείται τους νέους τυράννους…

Και το κύριο άρθρο της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ κατέληγε ως εξής:

Ο ελληνικός Λαός το πήρε απόφαση: Λευτεριά ή Θάνατος. Ενωμένος κάτω από τη δοξασμένη πιά σημαία του ΕΑΜ, θα συντρίψει κάθε αντίδραση των κατακτητών και των οργάνων τους – γιατί κάθε φαγωμάρα, κάθε διαίρεση και αντίδραση είναι σήμερα προδοσία κατά του Έθνους μας – και θα βαδίσει για τη ΝΙΚΗ, για ένα νέο 1821.

Η δοξολογία στην Αγία Σοφία

Κάποιοι διακινητές της εφημερίδας, έχοντας παραφουσκωμένες τις τσέπες αλλά και τις σχολικές τσάντες με φύλλα της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, θα τα μεταφέρουν το πρωϊ της 25^ης Μαρτίου 1943 με χίλιες προφυλάξεις στον προαύλιο χώρο του Ιερού Ναού της Αγίας Σοφίας, όπου θα γινόταν η επίσημη δοξολογία για την επέτειο της Εθνεγερσίας.

Από την προηγούμενη ακόμη μέρα, η ΕΠΟΝ είχε κινητοποιήσει τους φοιτητές και τους άλλους νέους, δίνοντας βαρύτητα στον εορτασμό της εθνικής επετείου, καθώς προγραμμάτιζε να αποτελέσει αυτή την πρώτη δημόσια μαζική αντιστασιακή εκδήλωση στη Θεσσαλονίκη. Στο πλαίσιο μάλιστα της προετοιμασίας εκείνης, την παραμονή της επετείου είχε πραγματοποιηθεί στο πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου, στη γωνία Πλάτωνος και Φιλίππου συγκέντρωση χιλιάδων φοιτητών, όπου είχε μιλήσει ο Λεόντιος Τριανταφυλλίδης, καλώντας σε εθνικό εγερτήριο. Και απευθυνόμενος στους ήρωες του εικοσιένα, οι προσωπογραφίες των οποίων ήταν αναρτημένες ολόγυρα, είπε: «Κολοκοτρώνη, Διάκε, Καραϊσκάκη, Ανδρούτσο, Παπαφλέσσα. Να είστε περήφανοι για μας. Στα ελληνικά βουνά ζωντάνεψε η κλεφτουργιά, βροντά ξανά το καριοφίλι».

Οι φοιτητές ψάλλουν τον εθνικό ύμνο μπροστά στην προτομή του Βότση

Η διαδήλωση-παρέλαση

Εκείνο που έγινε το πρωϊ της 25^ης Μαρτίου από τους φοιτητές, με πρωτοβουλία της ΕΠΟΝ,  στην Αχειροποίητο αρχικά και στην Αγία Σοφία στη συνέχεια, ήταν μοναδικό και ανεπανάληπτο, ιδιαίτερα όταν μετά τη δοξολογία ανέβηκε στον άμβωνα ο φοιτητής Λάκης Ζαβάκος, που έκλεισε την ομιλία του με τους στίχους:

Κι αν πρέπει να πεθάνουμε για την Ελλάδα

Θεία είν΄η δάφνη. Μια φορά κανείς πεθαίνει.

Στη συνέχεια, εκείνο το ανθρώπινο ποτάμι ξεχύθηκε στους κεντρικούς δρόμους της Θεσσαλονίκης τραγουδώντας πατριωτικά άσματα και φωνάζοντας συνθήματα κατά των κατακτητών. Παρακολουθούμε την περιγραφή της διαδήλωσης από έναν εκ των οργανωτών της, τον τότε φοιτητή της Νομικής, Γιώργο Καφταντζή:

Χιλιάδες φοιτητές, βαδίζοντας συνταγμένοι σε τετράδες, με τη σημαία μπροστά ξεδιπλωμένη (σημαιοφόρος και  στεφανοφόρος ήταν διάκοι, φοιτητές Θεολογίας),  διασχίσαμε την οδό Αγίας Σοφίας, κατεβήκαμε στη λεωφόρο Νίκης (παραλία) και καταλήξαμε στην προτομή του Βότση, κάτω από το θόρυβο ενός τανκς που περιπολούσε και το άγριο βλέμμα της Φελντ Τζενταρμερί.

Σ΄όλη τη διαδρομή αυτή τραγουδούσαμε δύο πατριωτικά τραγούδια που έβαζαν φωτιά στο αίμα και συγκλόνιζαν τη Θεσσαλονίκη. Το ένα ήταν:

«Τα ρόδα τα τριαντάφυλλα της άνοιξης καμάρι

Χάνουν την ομορφάδα τους στη σκλαβωμένη γη

…………………………………………………………………………..

Μια μέρα η πατρίδα μας είχε χαρά μεγάλη

Και μας την εφαρμάκωσε η μαύρη η σκλαβιά»

Και το άλλο:

«Μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά στους κάμπους πέφτει χιόνι

Στα άγρια στα σκοτεινά, στες τραχιές πέτρες στα στενά,

ο Έλλην ξεσπαθώνει».

Κατάπληκτοι οι Θεσσαλονικείς στο δρόμο, στα μπαλκόνια, στις ταράτσες, στα παράθυρα, έβλεπαν το εξαίσιο εκείνο ποτάμι και δεν πίστευαν στα μάτια τους. Άκουγαν την ανοιξιάτικη εκείνη θύελλα κι΄ ένιωθαν δέος. Κι άλλοι έκλαιγαν, άλλοι ενώνονταν με τους φοιτητές, άλλοι οι πιο τολμηροί έριχναν λουλούδια, χειροκροτούσαν, ζητωκραύγαζαν.

Ο Γραμματέας της ΕΠΟΝ Πανεπιστημίου,  Άνθιμος Χατζηανθίμου,
καταθέτοντας το δάφνινο στεφάνι στην προτομή του Βότση

Όταν φτάσαμε στο άγαλμα του Βότση, κάναμε κύκλο και ο Άνθιμος Χατζηανθίμου κατάθεσε στεφάνι με μια μικρή προσφώνηση. Ύστερα όλοι ψάλλαμε τον Εθνικό Ύμνο, ενώ οι χωροφύλακες που στάλθηκαν να μας διαλύσουν, χαιρετούσαν σε στάση προσοχής.

Ήταν μια σπάνια στιγμή, ένας μυστικός ορκόδεσμος σ΄ένα ναό παράξενο. Χοντρά δάκρυα κυλούσαν απ΄τα μάτια μας», κατέληγε ο Γιώργος Καφταντζής.

Από κει, οι φοιτητές ανηφορίζοντας για το Πανεπιστήμιο πέρασαν από την οδό Πολωνίας, τη σημερινή Αλεξάνδρου Σβώλου. Στη γωνία Πολωνίας-Ιπποδρομίου έμενε ο καθηγητής της Φιλοσοφίας, Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, ο οποίος, ακούγοντας τους φοιτητές να τραγουδούν και να φωνάζουν πατριωτικά συνθήματα, βγήκε στο μπαλκόνι και τους πέταξε μία μεγάλη ελληνική σημαία. 

Η σημαία στο μπαλκόνι του καθηγητή Χ.Θεοδωρίδη

λίγο πριν ριχτεί στους διαδηλωτές φοιτητές

Ανεμίζοντας την γαλανόλευκη, συνέχισαν τη διαδήλωση μέχρι το άγαλμα του Μακεδόνα ήρωα του ΄21, Καρατάσιου, απέναντι από το Πανεπιστήμιο και από κει κατευθύνθηκαν μέχρι το Διοικητήριο όπου διαλύθηκαν. Και όπως έγραψε ο Καφταντζής:

Τόσο επιβλητική ήταν η εκδήλωση, τόσο παλλαϊκή η συμπαράσταση, που οι Γερμανοί αιφνιδιασμένοι δεν τόλμησαν να δημιουργήσουν επεισόδια. 

Η ηρωίδα Κούλα Ελευθεριάδου

Η παρέλαση-διαδήλωση την 25η Μαρτίου 1944

Η ίδια παρέλαση-διαδήλωση στην κατεχόμενη από τους Ναζί Θεσσαλονίκη, επαναλήφθηκε με πρωτοβουλία της ΕΠΟΝ και ένα χρόνο αργότερα, την 25η Μαρτίου 1944. Μόνο που αυτή τη φορά η κατάσταση που αντιμετώπισαν οι νεαροί διαδηλωτές ήταν πολύ πιο δύσκολη, καθώς οι Γερμανοί κατακτητές και οι ελληνόφωνοι συνεργάτες τους, βλέποντας να πλησιάζει το τέλος της παντοκρατορίας τους είχαν πάρει δρακόντεια μέτρα, με τις μπούκες των αυτόματων όπλων και των πολυβόλων τους να σημαδεύουν τα ανυπότακτα ελληνικά νιάτα.

Τη φορά αυτή, μετά τη δοξολογία στην Αγία Σοφία και την πορεία μέσω της παραλιακής λεωφόρου προς το άγαλμα του Βότση, την προτομή του ήρωα στεφάνωσε μια ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης, η Κούλα Ελευθεριάδου.

Η ηλικίας 21 χρόνων τότε Κ.Ελευθεριάδου γεννήθηκε το 1923 στο Σοχό Λαγκαδά Θεσσαλονίκης από αγρότες γονείς. Το 1942, εντάχθηκε στο ΕΑΜ Νέων και λίγο αργότερα στην ΕΠΟΝ, αμέσως μετά τη δημιουργία αυτής της μεγαλύτερης στα ελληνικά χρονικά οργάνωσης της νεολαίας. Και όταν κάποια στιγμή εγκαθίσταται με την οικογένειά της στην πόλη της Θεσσαλονίκης, συνδέεται αμέσως με τις εθνικοπελευθερωτικές οργανώσεις  παίρνοντας δραστήρια μέρος στον αγώνα ενάντια στους κατακτητές. Μάλιστα στη διαδήλωση για την εθνική επέτειο το 1943, όταν οι Γερμανοί στρατιώτες έστρεψαν τα όπλα τους κατά των διαδηλωτών, η Κούλα Ελευθεριάδου τυλίχτηκε με την ελληνική σημαία, αποτρέποντάς τους από το να πυροβολήσουν.

Από γράμμα της Ελευθεριάδου στους δικούς της

Ύστερα από τη μεγαλειώδη διαδήλωση της 25ης Μαρτίου 1944 η ηρωίδα συλλαμβάνεται από άνδρες της Ειδικής Ασφάλειας και ταγματασφαλίτες που την παραδίδουν για ανάκριση στον αιμοβόρο τύραννο της κατοχής Παρθενίου. Στα χέρια του δήμιου αυτού, η Κούλα υπέστη φοβερά βασανιστήρια. Παρ΄ όλα αυτά όμως δεν λύγισε και οι ανακριτές της δεν κατάφεραν να της αποσπάσουν καμιά ομολογία, ούτε λέξη για τους συντρόφους της και τον μηχανισμό της ΕΠΟΝ.

Καθώς οι κατακτητές και οι συνεργάτες τους δεν βρίσκουν σε βάρος της κανένα ενοχοποιητικό στοιχείο, την αφήνουν ελεύθερη τον Αύγουστο του 1944, οπότε συνεχίζει την υπέροχη πατριωτική της δράση και η απελευθέρωση τη βρίσκει γραμματέα της Αχτιδικής Επιτροπής Ανατολικών Συνοικιών Θεσσαλονίκης του ΚΚΕ.

Το ανώμαλο μεταπελευθερωτικό καθεστώς που προέκυψε στη χώρα και την οδήγησε στον Εμφύλιο, αποφασίζει να τιμωρήσει την ηρωίδα για τον εθνικοαπελευθερωτικό της αγώνα. Έτσι η Κούλα Ελευθεριάδου συλλαμβάνεται από την Αστυνομία τον Ιανουάριο του 1947 και παραπέμπεται στο Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης στις 2 Μαίου 1947, καταδικάζεται σε θάνατο και εκτελείται τέσσερις μέρες αργότερα στις 6 Μαίου 1947.

Στον εορτασμό της 25ης Μαρτίου 1944 ήταν εντυπωσιακή η συμμετοχή κοριτσιών της ΕΠΟΝ, νεαρών εργατριών αλλά και φοιτητριών του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Δύο από τις φοιτήτριες εκείνες,  η καταγόμενη από τον Πολύγυρο Χαλκιδικής Καίτη Καρατάσου, φοιτήτρια της Γεωπονικής Σχολής του ΑΠΘ και η πρωτοετής φοιτήτρια της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ από την Αριδαία Πέλλας, Βάσω Σταματίου, με την υπόδειξη δωσίλογων καταδοτών θα συλληφθούν από τη Γκεστάπο τρεις μέρες αργότερα.

ΟΙ δύο φοιτήτριες, μαζί με πολλές άλλες ΕΠΟΝίτισες που είχαν συλληφθεί από τους κατακτητές, αφού βασανιστούν απάνθρωπα θα κλειστούν αρχικά στο στρατόπεδο συγκέντρωσης "Παύλος Μελάς" της Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια μέσω Γιουγκοσλαβίας, θα οδηγηθούν στο Άουσβιτς όπου βρέθηκαν στα πρόθυρα της κόλασης από τη φρίκη που επικρατούσε εκεί και τους θαλάμους αερίων να δουλεύουν νυχθημερόν. Επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη λίγο μετά τη συνθηκολόγηση του χιτλερικού θηρίου, το Σεπτέμβριο του 1945 ανθρώπινα ράκη.