Η αγωνία του ελληνισμού της Ουκρανίας

Στα βάθη των αιώνων χάνεται η ιστορία της ομογένειας στην Αζοφική

Οι δραματικές εξελίξεις στην Ουκρανία και η αγωνία των δεκάδων χιλιάδων ομογενών μας για την τύχη τους, μετά την πραξικοπηματική ανάδειξη στη νέα Ουκρανική κυβέρνηση ακροδεξιών, νεοναζιστικών και εθνικιστικών στοιχείων, καθιστούν επίκαιρη όσο ποτέ την ιστορία του ελληνισμού του Εύξεινου Πόντου.

Σ΄ αυτή τη θάλασσα, την Αζοφική, περιπλανήθηκε ο Οδυσσέας, αναζητώντας την Ιθάκη.  Το μαρτυρούν τα αρχαία μνημεία αλλά και οι ονομασίες των σημερινών πόλεων, όπως Σεβαστούπολη, Θεοδοσία, Συμφερούπολη, Μελιτούπολη κ.ά.
Η τρισχιλιετής ιστορία των Ελλήνων της Κριμαίας ανακόπηκε το 1873, όταν η Αικατερίνη η Δεύτερη τους μετακίνησε στη σημερινή Μαριούπολη, όπου έκτισαν 20 ελληνικές κοινότητες. Στις περιοχές αυτές ομιλούνται ακόμα τα αρχαία ελληνικά, σε πέντε μάλιστα διαλέκτους! Την εποχή της οθωμανικής κατοχής και ιδιαίτερα την εποχή της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, δεκάδες χιλιάδες Έλληνες κατέφυγαν στην περιοχή για να σωθούν. Αναζωογονήθηκε ο ελληνικός πληθυσμός και μεγαλούργησε αναδεικνύοντας τον ελληνικό πολιτισμό και τα ελληνικά χρόνια, όλα αυτά ήταν απαγορευμένα. Κλείστηκαν τα σχολεία, τα θέατρα και οι βιβλιοθήκες και το τυπογραφείο ρίχτηκε στη θάλασσα, για να μην εκδοθεί άλλο ελληνικό βιβλίο.

Ο παροικιακός Ελληνισμός των παρευξείνιων περιοχών, που προερχόταν από όλη σχεδόν την Ελλάδα, μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1768-1774) εξελίχθηκε σε χρυσοφόρο ανθρώπινο δυναμικό για τη χώρα υποδοχής, τη Ρωσία. Κυριότερες πόλεις εγκατάστασης των προσφύγων το Ροστόφ, το Ταϊγάνιο, η Μαριούπολη και η Οδησσός, η οποία με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας έμελλε να σηματοδοτήσει την έναρξη του Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνα και της Επανάστασης του 1821. Με τις  επιχειρηματικές και οικονομικές τους δραστηριότητες και το άλλο πλούσιο έργο τους αλλά και τις προσφορές τους στην πατρίδα Ελλάδα, οι Έλληνες της Αζοφικής πέρασαν επάξια τις πύλες της αθανασίας: Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος, Βαλλιάνος, Γ.Γ Μαρασλής, Ροδοκανάκης, Ράγγης, Ιγγλέσης, Σκαραμαγκάς, Μαύρος και πολλοί άλλοι - μεταξύ των οποίων και ο Δημήτριος Βικέλας, γνωστός για τη συμβολή του στην αναβίωση των Ολυμπιακών αγώνων - μεγαλούργησαν στις απώτατες πάλαι ποτέ, βυζαντινές επαρχίες.

Μια ιστορία 2.500 ετών

Οι πρώτες αρχαίες ελληνικές αποικίες εμφανίστηκαν στα εδάφη της σύγχρονης Ουκρανίας τον 6 αιώνα π.Χ. στα παράλια της Μαύρης θάλασσας και στην χερσόνησο της Κριμαίας.
Στην εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας οι ελληνικές πόλεις και αποικίες της Κριμαίας κρατούν στενές οικονομικές και πολιτικές σχέσεις με την γενέτειρα.
Τον 13 αι. η Κριμαία καταλαμβάνεται από τους Τάταρους και μετά από μερικούς αιώνες εθνικής και πνευματικής τους καταπίεσης οι Έλληνες μετοικούν στη Ρωσική αυτοκρατωρία.
Εδώ ιδρύουν την πόλη Μαριούπολη με 22 γύρω χωριά και αποκτούν πολλά προνόμια από την κυβέρνηση της Αικατερίνης Β'. Η Μαριούπολη βρίσκεται στα νότιο-ανατολικά της Ουκρανίας στην παραλία της Αζοφικής θάλασσας και απαριθμεί 550 χιλιάδες κατοίκους.   Ιδρύθηκε το 1779 από τους Έλληνες, η ιστορία των οποίων συνδέεται με τα ουκρανικά εδάφη επί πολλούς αιώνες.
Μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων, το 1917 αρχίζει μια σύντομη περίοδος της εθνικής αναγέννησης και γίνεται προσπάθεια διαμόρφωσης ενός αυτάρκους ελληνικού πολιτισμού, η οποία όμως τελειώνει με τις σκληρές καταπιέσεις του Στάλιν.
Το 1941-1945 οι Έλληνες παίρνουν ενεργό μέρος στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, υπερασπιζόμενοι την πατρίδα τους από την φασιστική Γερμανία.
Στις δεκαετίες ΄50 με ΄80 οι δραστηριότητες των εθνικών μειονοτήτων δεν ευνοούνται και καταπιέζονται από την επίσημη εξουσία και η μικρή εστία του ελληνικού πολιτισμού διατηρείται από τους λίγους Έλληνες ποιητές και υπέρμαχους του ελληνικού κινήματος.

Η εθνική αναγέννηση του 1920-1937
Στα 1926-1928 στην Αζοφική τίθεται σε εφαρμογή φιλελεύθερη εθνική πολιτική που ευνοούσε την πολιτιστική ανάπτυξη των εθνικών μειονοτήτων. Στα σχολεία ξεκινάει η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας, στη Μαριούπολη άρχισε τη λειτουργία του η ελληνική παιδαγωγική σχολή, στην οποία δίδασκαν καθηγητές από την Ελλάδα.
Από το 1930 στην ελληνική γλώσσα βγαίνει η εφημερίδα "Κολλεχτιβιστής", το λογοτεχνικό περιοδικό "Νεότητα", το παιδικό περιοδικό "Πιονέρος" κ.α.. Ο λογοτεχνικός συντάκτης του "Κολλεχτιβιστή" και ποιητής Γεώργιος Κοστοπράβ, δημιουργεί μια ομάδα ποιητών, που απαριθμούσε 30 άτομα. Ο Γεώργιος Κοστοπράβ ήταν ο πρώτος Έλληνας που έγινε μέλος της Ενωσης συγγραφέων Σοβιετικής Ένωσης. Εκτός από τα δικά τους έργα, οι Έλληνες  λογοτέχνες της περιοχής έκαναν μεταφράσεις Ρώσων και Ουκρανών ποιητών.
Το 1932 ξεκινάει τη λειτουργία του το εθνικό ελληνικό θέατρο, ειδικά για το οποίο οι ποιητές Κωστοπράβ και Τελεντσής γράφουν θεατρικά έργα στην ρουμέϊκη διάλεκτο, όπως επίσης μεταφράζουν έργα Ουκρανών και Ρώσων λογοτεχνών. Συνολικά στο θέατρο αυτό ανεβάστηκαν 14 θεατρικά έργα.
Το Δεκέμβριο του 1935 στο χωριό Σαρτανά δημιουργήθηκε ελληνικό συγκρότημα τραγουδιού και χορού, το οποίο μέσα σε ένα χρόνο πραγματοποιεί συναυλίες στις πόλεις της Ουκρανίας, ενώ τον Αύγουστο του 1936 έλαβε μέρος στο φεστιβάλ ερασιτεχνικών συγκροτημάτων εθνικών μειονοτήτων στη Μόσχα, όπου πήρε την πρώτη θέση. Η επιτυχία αυτή έκανε διάσημο το συγκρότημα και τα ελληνικά τραγούδια στην εκτέλεσή του μεταδίδονταν πολλές φορές στο πανενωσιακό ραδιοφωνικό σταθμό της Κομμουνιστικής Διεθνούς.
Οι καταπιέσεις του Στάλιν που ξεκίνησαν το 1937 έβαλαν τέλος στην εθνική ανάπτυξη της ελληνικής διασποράς στην Ουκρανία.

Η περίοδος των καταπιέσεων

Το 1937, εκδίδεται από τη Λαϊκής Επιτροπής Εσωτερικών ΕΣΣΔ η υπ΄ αριθμ. 50216 ντιρεκτίβα (οδηγία), που αναφέρονταν στον εντοπισμό και την εκκαθάριση ενός ευρύτατου  δικτύου εθνικών ελληνικών οργανώσεων, με το αιτιολογικό ότι δήθεν «είχαν σκοπό την κατάργηση της σοβιετικής εξουσίας στους τόπους συμπαγούς διαμονής των Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης». Το έγγραφο περιείχε και έναν συγκεκριμένο αριθμό, έπρεπε να συλληφθούν σε πρώτη σειρά κάπου 3.800 άτομα.

Αυτό που ακολούθησε ήταν μια εθνοκάθαρση και πραγματική τραγωδία για το μικρό ελληνικό λαό της Αζοφικής. Κλείστηκαν τα ελληνικά σχολεία, το θέατρο, η εφημερίδα, καταργήθηκε το λαογραφικό συγκρότημα. Καταστράφηκαν ακόμα και όλα τα έγγραφα που θύμιζαν την ύπαρξή τους. Με αστήρικτες κατηγορίες εκτελέστηκαν όλοι οι Έλληνες διανοούμενοι, χιλιάδες εργάτες και αγρότες ελληνικής καταγωγής. Δεν υπήρχε ελληνική οικογένεια που δε είχε χάσει ένα μέλος της από τις καταπιέσεις αυτές. Παραμένουν άγνωστα μέχρι σήμερα οι τόποι εκτέλεσης και ταφής των θυμάτων των καταπιέσεων του Στάλιν.
Το 2000 στην Μαριούπολη εκδόθηκε το βιβλίο "Η τραγωδία της Μαριούπολης" για τα θύματα των πολιτικών καταπιέσεων στη Μαριούπολη και την Αζοφική. Η συγγραφέας του Γαλίνα Ζαχάροβα επί 15 χρόνια ασχολήθηκε με την αποκατάσταση ονομάτων των χιλιάδων θυμάτων, χαμένων στην άβυσσο της ολοκληρωτικής αυθαιρεσίας. Πάνω από το ένα τρίτο, τα θύματα αποτελούσαν οι Έλληνες από τη Μαριούπολη και τα ελληνικά χωριά της Αζοφικής.
Παραθέτουμε μια ενδεικτική λίστα με ονόματα των εκτελεσμένων αθώων Ελλήνων:
 Αντζάβενκο Ιβάν του Πέτρου. Έτος γέννησης 1897, ελληνικής καταγωγής, εργάστηκε στο κολχόζ «Δευτέρας πενταετηρίδας» του χωριού Ουρζούφ ως αγρότης. Συνελήφθη από τη Λαϊκή Επιτροπή Εσωτερικών στις 22 Δεκεμβρίου 1937 για συμμετοχή στη δήθεν «ελληνική εθνικιστική σαμποταριστικό-αντάρτικη οργάνωση». Από το Ειδικό Δικαστήριο καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε την ίδια μέρα. Αποκαταστάθηκε το 1989.
Αϊτούλ Λεώντης του Θεοδώρου. Έτος γέννησης 1913, ελληνικής καταγωγής, εργάτης στο σιδηροδρομικό σταθμό της Μαριούπολης. Καταδικάστηκε από τη Λαϊκή Επιτροπή  Εσωτερικών στις 22 Δεκεμβρίου 1937 για συμμετοχή κι αυτός στη δήθεν «ελληνική εθνικιστική σαμποταριστικό-αντάρτικη οργάνωση». Εκτελέστηκε στις 12 Οκτόβρη 1938. Αποκαταστάθηκε το 1958.
Γαϊτάν Δημήτρης του Σταύρου. Έτος γέννησης 1901, ελληνικής καταγωγής, λογιστής του κολχόζ «Νεζαμόζνικ». Συνελήφθη από τα όργανα της Λαϊκής Επιτροπής Εσωτερικών στις 20 Δεκεμβρίου 1937 για συμμετοχή στη δήθεν «ελληνική εθνικιστική σαμποταριστικό-αντάρτικη οργάνωση» και δολιοφθορά στο κολχόζ. Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε την ίδια μέρα. Αποκαταστάθηκε από το δικαστικό συμβούλιο του Ανώτερου Δικαστηρίου της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας Ουκρανίας το Φεβρουάριο του 1962.
Γάλλα Βασίλης του Βασίλη. Έτος γέννησης 1904, ελληνικής καταγωγής, λογιστής σχολείου μέσης εκπαίδευσης στο χωριό Μάλυ Γιανισόλ. Συνελήφθη από τη Λαϊκή Επιτροπή Εσωτερικών για συμμετοχή στη ελληνική εθνικιστική σαμποταριστικό-αντάρτικη οργάνωση και καταδικάστηκε στις 9 Φεβρουαρίου 1938 σε θάνατο. Εκτελέστηκε αυθημερόν. Αποκαταστάθηκε στις 14 Ιουνίου 1960.
Γρηγοράς Νικόλαος του Στυλιανού. Έτος γέννησης 1905, ελληνικής καταγωγής, τσομπάνης στο σοβχόζ «Ντζερζίνσκυ» της περιφέρειας της Μαριούπολης. Συνελήφθη από την Λαϊκή Επιτροπή Εσωτερικών της Μαριούπολης τον Ιανουάριο του 1938. Κρίθηκε ένοχος από το περιφερειακό διακαστήριο για «αντεπαναστατική προπαγάνδα». Αποκαταστάθηκε στις 23 Ιουνίου 1989.

Η συμμετοχή των ομογενών στο Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο
Οι Έλληνες της Αζοφικής πήραν ενεργό μέρος στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, πολεμώντας για την απόκρουση της εισβολής του Χίτλερ στη Σοβιετική Ένωση. Μόνο από το αμιγώς ελληνικό  χωριό Σαρτανά, από τα  συνολικά 1500 άτομα που είχαν στρατολογηθεί, σκοτώθηκαν στις μάχες  320. Δεκάδες επίσης Έλληνες πέθαναν από έλλειψη τροφής και νερού στην έρημη και αραιοκατοικημένη περιοχή στις εκβολές του ποταμού Βόλγα δίπλα στην πόλη Γούριεβ.
ΟΙ ομογενείς Έλληνες μαχητές, είχαν καταξιωθεί ως ανδρειωμένοι και γενναίοι στρατιώτες. Πολλοί από αυτούς παρασημοφορήθηκαν με παράσημα και μετάλλια. Για τον ηρωισμό στα μέτωπα του Β’ Παγκοσμίου πολέμου σε μερικούς Έλληνες απονεμήθηκε το υψηλό αξίωμα «Ήρωας της Σοβιετικής Ένωσης». Όπως στον Τάλαχ Κ.Ι. (1918-1944), που είχε γεννηθεί στο ελληνικό χωριό Μαξίμοβκα, στον Μουρζά Ι.Μ. (1905-1983) που είχε γεννηθεί στο χωριό Μάνγους, στον Ταχτάροβ Ι.Φ. (1913-1978) από το χωριό Μπογκατίρ, πιλότο-ανιχνευτή, στον Μπαχτσιβαντζή Γ.Ι. (1900-1943), Έλληνα ποντιακής καταγωγής κ.α..
Οι οικογένειες των στρατιωτών που σκοτώθηκαν, παραλάμβαναν από τη διοίκηση του τάγματος γνωστοποίηση του θανάτου, η οποία αποτελούσε δικαιολογητικό για την χορήγηση στην οικογένεια χρηματικού επιδόματος.

Η Αναγέννηση επί εποχής Χρουστσώφ
Με την άνοδο στην εξουσία της ΕΣΣΔ του Νικήτα Χρουστσώφ, οι έλληνες της Αζοφικής θα αποκτήσουν και πάλι πολιτική ελευθερία. Οι Έλληνες ποιητές Σαπουρμάς και Κυριάκοβ ξεκίνησαν την αναγέννηση της ελληνικής λογοτεχνίας, δημοσιεύοντας χειρόγραφες συλλογές των ποιημάτων τους καθώς και των μεταφρασμένων στα ρουμέϊκα ποιημάτων των σπουδαίων Ουκρανών και Ρώσων λογοτεχνών. Στη δεκαετία του ’70 είχε συσταθεί μια λογοτεχνική ομάδα των Ελλήνων ποιητών που μαζεύονταν το καλοκαίρι στο εξοχικό «Αζοφικό αγλάρ» («Το χελιδόνι της Αζοφικής») του ποιητή Δημήτρη Δεμερτζή.
Από το 1952 στα χωριά της Αζοφικής διεξάγονται λαογραφικές αποστολές του Κρατικού Πανεπιστημίου του Κιέβου υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Ανδρέα Μπελέτσκυ και της υφηγήτριας Τατιάνα Τσερνισόβα. Οι φοιτητές που συμμετέχουν στις αποστολές, καταγράφουν τα λαϊκά τραγούδια, παραμύθια, ρητά και παροιμίες, ασχολούνται με μελέτη των ελληνικών διαλέκτων της Αζοφικής.
Το 1967 η Μαρία Γαϊτάν ξεκίνησε την αναγέννηση του προπολεμικού συγκροτήματος τραγουδιού και χορού, το οποίο ονομάστηκε «Σαρτανιότικα μαργαριτάρια». Το συγκρότημα αυτό λειτουργεί και σήμερα.

Η Αναγέννηση του ΄90
Το 1989 στη Μαριούπολη όπως και σε όλη την Σοβιετική Ένωση αναζωογονήθηκε το ελληνικό ομογενειακό κίνημα. Στις 25 Γιανουαρίου 1989 στη Μαριούπολη ιδρύθηκε ο πρώτος ελληνικός σύλλογος. Ως πρωταρχικός σκοπός του, τέθηκε η αναγέννηση της ελληνικής διαλέκτου της Μαριούπολης και η εκμάθηση της νέας ελληνικής γλώσσας.
Στις 25 Μαρτίου 1989 στη Μαριούπολη για πρώτη φορά γιορτάστηκε η Μέρα της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος, χρειάστηκε όμως να γίνουν πολλές διαπραγματεύσεις με το δημαρχείο και την Μόσχα για να επιτραπεί η ανάρτηση στη σκηνή της ελληνικής σημαίας και να ακουστεί δημόσια ο εθνικός ύμνος της Ελλάδος. Στη γιορτή αυτή είχαν πάρει μέρος  Έλληνες από τα γύρω χωριά, οι οποίοι χόρευαν στη διάρκεια της συναυλίας τους ελληνικούς χορούς. Μετά από τη συναυλία οι άνθρωποι αγκαλιάζονταν και έκλαιγαν: για πρώτη φορά από τη σκηνή ακουγόταν η μητρική τους γλώσσα.
Το 1989 ξεκινάει και η μεγάλη προσπάθεια για την ίδρυση στην πόλη εκπαιδευτικού ιδρύματος με διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Αποστέλλονταν αιτήσεις στις αρμόδιες υπηρεσίες όλων των βαθμίδων, ενώ τα δραστήρια μέλη του κινήματος συμμετείχαν σε διάφορες διασκέψεις για εθνικές μειονότητες όπου προβάλλανε το αίτημά τους. Αποτέλεσμα ήταν να ιδρυθεί το 1991 στη Μαριούπολη το Κολέγιο Ανθρωπιστικών Σπουδών, το οποίο σύντομα αναπτύχθηκε σε Ινστιτούτο, το οποίο παίζει σήμερα πρωτεύοντα ρόλο στην υπόθεση αναγέννησης του ελληνισμού στην Ουκρανία. Από το ελληνικό σύλλογο είχε συσταθεί επίσης μια ομάδα εργασίας για την επιστροφή στη Μαριούπολη του ιστορικού της ονόματος, καθώς από το 1945 έφερνε την ονομασία Ζντάνοβ, που ήταν το όνομα ενός από τους συνεργάτες του Στάλιν. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1989 στην πόλη Ζντάνοβ επιστράφηκε η ιστορική της ονομασία: Μαριούπολη.
Το 1990 η Μαριούπολη έγινε ο τόπος διεξαγωγής του επιστημονικού συνεδρίου «Τα αναγνώσματα του Αριστοτέλη», στο οποίο πήρε μέρος ο καθηγητής Πανεπιστημίων Αθηνών και Ιωαννίνων, Βασίλειος Κύρκος. Στη συνέχεια αυτός διοργάνωσε σεμινάρια ελληνικής γλώσσας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων για τους δασκάλους από την Μαριούπολη.
Τον Οκτώβρη 1996 μετά από πολύχρονες αιτήσεις της ελληνικής κοινότητας στη Μαριούπολη λειτούργησε το Προξενείο της Ελλάδας.
Σήμερα στα 23 σχολεία της Μαριούπολης και σε όλα τα ελληνικά χωριά διδάσκεται η ελληνική γλώσσα. Κάθε χρόνο διεξάγονται δημοτική και πανουκρανική μαθητικές ολυμπιάδες στην ελληνική γλώσσα.
Εκδίδονται βιβλία πάνω στα θέματα της ιστορίας, πολιτισμού και λογοτεχνίας των ελλήνων της Αζοφικής. Λειτουργούν λαογραφικά συγκροτήματα στα χωριά και πόλεις με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό.

Η διάλεκτος των Ελλήνων της Ουκρανίας
Η Μαριούπολη βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της Ουκρανίας, στην παραλία της Αζοφικής θάλασσας. Ιδρύθηκε το 1778 από τους Έλληνες, η ιστορία των οποίων συνδέεται με τα ουκρανικά εδάφη επί πολλούς αιώνες. Οι πρώτες ελληνικές πόλεις εμφανίζονται στα παράλια της Μαύρης και της Αζοφικής θάλασσας πριν από δυο χιλιάδες έτη, ενώ ο τελευταίος μαζικός αποικισμός γίνεται στην εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
   Μετά την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας "πέφτει" και η Κριμαία, που καταλαμβάνεται από τους Τατάρους. Μετά από τους συνεχείς ρωσοτουρκικούς πολέμους  το 1775 η Κριμαία κηρύσσεται ανεξάρτητο κράτος. Οι 18.391 Ελλήνες μετοικούν από την Κριμαία στην Αζοφική ιδρύοντας εκεί την Μαριούπολη και άλλα 22 χωριά. Σήμερα στην Αζοφική κατοικεί η μεγαλύτερη διασπορά των Ελλήνων της Ουκρανίας, (98.600 σύμφωνα με την απογραφή του '89), οι οποίοι παρ΄όλες τις δοκιμασίες των καιρών διατήρησαν την εθνική τους ταυτότητα. 

Οι Έλληνες της Αζοφικής μιλάνε δυο διαλέκτους: ρωμαίικη (ελληνική) και ουρούμικη (κριμαιο-τατάρικη).

Για να πάρουμε μια γεύση αυτής της ελληνικής διαλέκτου, αναφέρουμε μερικά στοιχεία: Τραγώδ (τραγούδι), ουδράμα (μαντινάδα), καλαντέσου (κάλαντα), κνικουνάνσμου τραγουδίτς (νανούρισμα), δουγκουντζίδκα (γαμήλιο τραγούδι), γαμπριάτκου (το τραγούδι του γαμπρού), νυφιάτκου (τραγούδι της νύφης), τραπεζιτό (το τραγούδι της τάβλας), μουρλόγια (μοιρολόγι), χουρό (χορευτικό τραγούδι), τσουμπάνκου τραγώδ (το τραγούδι του βοσκού).