Ο Μακεδονικός Αγώνας στην Ανατολική Μακεδονία

Οι σκληρές μάχες στα Δαρνακοχώρια

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Στις 28 Αυγούστου του 1904, ο αξιωματικός του Ελληνικού στρατού Παύλος Μελάς, με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας περνάει τα τότε σύνορα επικεφαλής σώματος εθελοντών και εισέρχεται στην περιοχή της τουρκοκρατούμενης Δυτικής Μακεδονίας, για να αναλάβει την ηγεσία του Μακεδονικού Αγώνα, προκειμένου να αποτραπεί η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία, όπως επιδίωκε η Σόφια με τα τμήματα των κομιτατζήδων που έστελνε στη Μακεδονία για να αναπτύξουν τρομοκρατική δράση.

Στις γραμμές που ακολουθούν, θα σας δώσουμε μία άλλη διάσταση του Μακεδονικού Αγώνα, την υπέροχη εθνική δραστηριότητα των  ελληνικών ανταρτικών τμημάτων στην Ανατολική Μακεδονία. Τα στοιχεία τα αντλούμε από την ομιλία μας στην παρουσίαση που είχαμε κάνει για το βιβλίο του Βασίλη Κάρτσιου «Η μάχη της Δοβίστας» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Μαλλιάρης-Παιδεία». Παραθέτουμε στη συνέχεια το κείμενο:

O Μακεδονικός Αγώνας υπήρξε ένας κρίκος στην αλυσίδα των εξεγέρσεων για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Αποτελεί μια από τις πιο ένδοξες σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας, γραμμένη με μαρτύρων αίμα, ηρωισμούς και ολοκαυτώματα. Αν και οι πρωταγωνιστές του προέρχονται από όλο τον Ελληνισμό, ωστόσο το κύριο βάρος του Αγώνα το σήκωσε ο ντόπιος πληθυσμός της Μακεδονίας.

Τα Σέρρας κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας

Ο Μακεδονικός Αγώνας αποτελούσε ένα ακόμη επεισόδιο της ελληνικής κλέφτικης παράδοσης. Παρά τις φιλοδοξίες και τα σχέδια των εμπνευστών του, άντλησε περισσότερα από την πείρα των κλεφταρματολών, ιδίως των Μακεδόνων, παρά από τις στρατηγικές γνώσεις των αξιωματικών. Η μελέτη της καθημερινής ζωής και της δράσης των Μακεδονομάχων, αποδεικνύει ότι αυτοί αναδείχθηκαν περισσότερο σε επιτυχημένους αρματολούς παρά σε τακτικούς στρατιωτικούς ηγέτες. Σε τελική ανάλυση, η προσωπική παλικαριά, η πίστη και η φιλοπατρία, η κλέφτικη παράδοση και η ιδιωτική πρωτοβουλία, οι πολυτιμότερες δηλαδή παρακαταθήκες του ελληνικού κράτους, αναπλήρωσαν επιτυχημένα τις αδυναμίες και κάλυψαν τα οργανωτικά αδιέξοδα.

Σήμερα, έναν και πλέον αιώνα μετά, τα συγκλονιστικά εκείνα γεγονότα, βολεμένοι συχνά στην ασφάλεια που μας παρέχει ο χρόνος, αδυνατούμε να αντιληφθούμε τους όρους διεξαγωγής του Αγώνα, τις δυσκολίες και τις συνέπειές του και κυρίως, την ανθρώπινη διάσταση των πράξεών τους. Γιαυτό και πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι το βιβλίο του Βασίλη Κάρτσιου «Η μάχη της Δοβίστας» συμβάλλει ουσιαστικά στην κατεύθυνση αυτή.

Υπό αντίξοες συνθήκες

Είναι λίγο-πολύ γνωστές οι αντίξοες συνθήκες υπό τις οποίες δρούσαν τα ανταρτικά τμήματα όχι μόνο στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, αλλά και νωρίτερα, κατά τον ξεσηκωμό του γένους, στην επανάσταση του 1821, όπως και αργότερα, στην περίοδο της Εθνικής Αντίστασης. Συνθήκες που εξουθένωναν τους ηρωϊκούς αντάρτες, τους κατέβαλαν και τους διέλυαν σωματικά. Και εάν δεν υπήρχε η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους, στα ιδανικά της Ελευθερίας και της Ελλάδας, ίσως δεν θα μπορούσαν να ανταπεξέλθουν.

Όπως αφηγούνταν αργότερα ο Μακεδονομάχος Παναγιώτης Παπατζανετέας, το φαγητό τους ήταν συνήθως ψωμί και τυρί, συχνά όμως το στερούνταν κι αυτό με αποτέλεσμα να μένουν νηστικοί ακόμη και για ημέρες. Άλλοτε πάλι ξεγελούσαν την πείνα τους τρώγοντας καρπούς δέντρων. Οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης επιδρούσαν αρνητικά στην υγεία των αγωνιστών. Τα κρυολογήματα, η προσβολή από ψείρες και ο ελώδης πυρετός εξαντλούσαν καθημερινά τoυς άντρες των τμημάτων.

Καπετάν Μακούλης

Έτσι λοιπόν, όταν έβρισκαν καταφύγιο σε κάποιο αμιγώς ελληνικό χωριό και τους προσφέρονταν φαγητό από τους κατοίκους τους, πολλές φορές έπεφταν σε αυτό με βουλιμία. Και εάν τύχαινε τα χωριά αυτά να έχουν και παραγωγή κρασιού, τότε το γλεντούσαν δεόντως. Αρκεί να μην το παράκαναν, όπως συνέβη τον Ιούλιο του 1907 στη Δοβίστα Σερρών με το ανταρτικό σώμα του καπετάν Μακούλη. 
Όταν στους άντρες του τμήματος, που είχαν βρει φιλοξενία στο σπίτι του Νάσου Μαμιάκα, στη δυτική άκρη του χωριού, τους προσφέρθηκε ένα κριάρι από τον Τζώτζη Πάνου και κρασί από τον Νάσο, τότε το έριξαν στο γλέντι. Και κατά πάσα πιθανότητα, το μεθύσι των ανταρτών, οδήγησε όχι μόνο στην εξολόθρευσή τους, αλλά και στον αφανισμό του Μακεδονικού Αγώνα στα Δαρνακοχώρια και την ευρύτερη περιοχή των Σερρών. Πολύ περισσότερο που όπως σωστά παρατηρεί ο συγγραφέας του βιβλίου, η Δοβίστα, υπήρξε ένα  από τα σημαντικότερα κέντρα οργάνωσης του Μακεδονικού Αγώνα στην ανατολική Μακεδονία, καθώς είχε μεταβληθεί σε κόμβο διακίνησης και αποθήκευσης όπλων και βέβαια καταφύγιο των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων που δρούσαν στην περιοχή.

Τα ελληνικά Προξενεία Θεσσαλονίκης (φωτο) και Σερρών
συνέβαλαν καθοριστικά στον Μακεδονικό Αγώνα

Η εξεύρεση ικανών αρχηγών του αγώνα
Με την ευκαιρία να πούμε ότι όσο φούντωνε το ανταρτικό κίνημα στην ανατολική Μακεδονία, τόσο και γινόταν ολοένα και πιο επιτακτική η ανάγκη εξεύρεσης ικανών αρχηγών για τα ένοπλα σώματα, καθώς όπως διαπιστώνονταν, οι περισσότεροι αρχηγοί των ανταρτικών σωμάτων αποδεικνύονταν κατώτεροι των περιστάσεων. Είναι χαρακτηριστικό το έγγραφο του Προξενείου Σερρών που σημείωνε ότι «υπάρχει ανάγκη αρχηγών ή αρχηγίσκων εμπείρων και δοκιμασμένων. Ως διεξάγεται ο αγών, ο αρχηγός πλην της γενναιότητος και του πατριωτισμού του, δέον να περικοσμείται και δι΄ άλλων προσόντων, εκ των οποίων η ευστροφία του πνεύματος, η διπλωματία, η μόρφωσις, η ευγλωττία και η πανουργία, δεν πρέπει να ώσιν εκ των μικροτέρων». Και ο συντάκτης του εγγράφου του Προξενείου Σερρών παρατηρούσε: «Εν άλλαις λέξεσιν, ο αγών εξαρτάται κατά το πλείστον εκ της επιτηδειότητος του αρχηγού. Η εύρεσις όμως καταλλήλων αρχηγών, είναι έργον δυσχερέστατον».
Αυτό βέβαια σε τίποτα δεν αναιρεί τον ηρωϊκό, τραχύ και δύσκολο αγώνα που έδωσαν οι Μακεδονομάχοι στην πιο κρίσιμη για το μέλλον της Μακεδονίας στιγμή.

Ο Μακεδονικός Αγώνας στα Σέρρας

Με την ευκαιρία να πούμε ότι η μάχη της Δοβίστας, αποτελεί ένα ακόμη επεισόδιο στην ανάπτυξη του μακεδονικού Αγώνα στην περιοχή των Σερρών και την ανατολική Μακεδονία γενικότερα. Πολύ περισσότερο, που εκεί δρούσαν τα πιο άγρια ας μας επιτραπεί η έκφραση τμήματα των Βουλγάρων κομιτατζήδων, που είχαν μετατρέψει σε κόλαση την περιοχή, με καθημερινές δολοφονίες, εμπρησμούς και τρομοκρατικές πράξεις, συλλήψεις και εξανδραποδισμούς να συνθέτουν ένα εφιαλτικό σκηνικό. Με πιο χαρακτηριστική τη δράση του περιβόητου αρχικομιτατζή Γιάννε Σαντάνσκι.

Ο Μητροπολίτης Νευροκοπίου
Θεοδώρητος Βασματζίδης

Στις περιφέρειες των Μητροπόλεων Σερρών και Νευροκοπίου, ή Βουλγαρική προπαγάνδα χρησιμοποίησε όλα τα θεμιτά και αθέμιτα μέσα, για να εξαναγκάσει τούς κατοίκους να απαρνηθούν τον Ελληνισμό και να προσχωρήσουν στην Βουλγαρική Εξαρχία. Από πολύ ενωρίς άρχισε τις δολοφονίες. Στις 22 Οκτωβρίου 1900 δολοφονήθηκε στην Κάτω Βροντού ο Ιωάννης Μουχατσής, στις 11 Ιουλίου 1901 στο ίδιο χωριό ο Γεώργιος Κουτής, στις 27 Ιουλίου 1902 στο Νευροκόπι ο Γάκης Χρυσοχόου, στις δε 26 Οκτωβρίου 1903 στο Ζίρνοβο (Κ. Νευροκόπι) ο Ελληνοδιδάσκαλος Κωνσταντίνος Χριστίδης και οι πρόκριτοι Ζαφείρης Ιωάννου και Γεώργιος Γερμανού. 

Επίσης, στις  24 Νοεμβρίου 1904, δολοφονήθηκε ο Ιωάννης Γούναρης από το Σιδηρόκαστρο και κατακρεουργήθηκαν οι πρόκριτοι Σαβιάκος (Βαμβακόφυτου), Φίλιππος Σπάσου και Νικήτας Κέπας. 

Παράλληλα κατά την ίδια εποχή, οι απόπειρες δολοφονίας, οι τραυματισμοί και οι ξυλοδαρμοί κατά των Ελλήνων είχαν πάρει ευρείες διαστάσεις. Παρ’ όλα αυτά, κάτω από τη φωτεινή ηγεσία του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Δράμας Χρυσοστόμου και του μετά το 1904 Μητροπολίτη Νευροκοπίου Θεοδώρητου, οι Έλληνες τής περιφέρειας αμύνθηκαν με σθένος.

Οι συμμορίες των κομιτατζήδων Γιάννε Σαντάνσκι και Τοντόρ Πανίτσα, σκορπούσαν
τον τρόμο και το θάνατο στην Ανατολική Μακεδονία για να πετύχουν εκβουλγαρισμό

Στην περιφέρεια Σερρών, την οποίαν λυμαίνονταν οι ισχυρές Βουλγαρικές συμμορίες του Γιάννε Σαντάνσκι και του Χρήστου Τάσκα, οι Έλληνες αντέδρασαν υπό τις οδηγίες του Προξένου Σερρών Αθανασίου Στορνάρη και του Μητροπολίτη Γρηγόριου Ζερβουδάκη. 0ι δύο αυτοί στυλοβάτες του Ελληνισμού, με τις συνεχείς προσπάθειές τους, διατήρησαν αμείωτο το φρόνημα του Σερραϊκού Ελληνισμού. Η δύναμη του Ελληνισμού, φάνηκε περίτρανα στις 14 Σεπτεμβρίου 1904 στο χωριό Κούλα (Παλαιόκαστρο), όπου πανηγυρίζονταν ή γιορτή του Σταυρού. Τη μέρα αυτή, συγκεντρώθηκαν περίπου επτά χιλιάδες άτομα από ολόκληρη την περιφέρεια Σερρών και υπό μορφή διαδήλωσης, διακήρυξαν την πίστη τους προς τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία.

Στην περιφέρεια Δράμας δέσποζε ή φυσιογνωμία του Εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Χρυσοστόμου Καλαφάτη. Με τις δραστήριες προσπάθειές του ματαιώθηκαν οι ενέργειες των Βουλγαρικών κομιτάτων. Στο Εγρί Δερέ (Καλλιθέα) της Δράμας, εξαιρετική εθνική δράση ανέπτυξε η οικογένεια Κομπόκη, ή οποία από το 1892 και τούς μετέπειτα αγώνες της κατά των κομιτατζήδων, είχε οκτώ θύματα. Χαρακτηριστική επίσης ήταν και η δράση των κατοίκων τής Πρωσοτσάνης (Πυρσόπολις), οι οποίοι την 26ην Ιουνίου 1904 μετά από διαδήλωσή τους, εκδίωξαν από την πόλη τους τον Εξαρχικό επίτροπο Παπαηλία Σάγεφ.

Στην Καβάλα, την Ελληνική αντίσταση κατηύθυναν ο ποιητής και καπνέμπορος Ιωάννης Κωνσταντινίδης και οι Κωνσταντίνος Αθηναίος και Αντώνιος Ξανθόπουλος. Υπό την αρχηγία τους, οι κάτοικοι της Καβάλας συγκρότησαν την 1ην Ιουλίου 1904  μεγαλειώδη διαδήλωση και εκδίωξαν από την πόλη τον Βούλγαρο εμπορικό πράκτορα.

Ο Σερραίος οπλαρχηγός καπετάν Γιαγλής με το Σώμα του που έδρασε στη Χαλκιδική

Μυστικό κέντρο του Αγώνα

Οι Σέρρες, υπήρξαν μυστικό κέντρο του Μακεδονικού Αγώνα στην Ανατολική Μακεδονία, με τα διάφορα που είχαν σχηματισθεί διάφορα ανταρτικά σώματα υπό τους Μακεδόνες οπλαρχηγούς Γιαγκλή, Δούκα, Βλάχβεη, Καπετάν Μητρούση και Ανδρέα Μακούλη, τα οποία ανέπτυξαν σημαντική εθνική δράση. Απ' αυτούς ο Γιαγκλής έδρασε στην περιφέρεια Νιγρίτας, ο καπετάν Δούκας γύρω από το Παγγαίο, ο Βλάχβεης στην περιφέρεια Σιδηροκάστρου και Ηράκλειας και ο Μακούλης στην επαρχία Σερρών. Ένας από τους σημαντικούς Μακεδονομάχους, ήταν ο δάσκαλος από την Πρώτη Σερρών, Γεώργιος Καραμανλής, ο παππούς του μετέπειτα Πρωθυπουργού και Προέδρου της Δημοκρατίας. Στα χρόνια του Ένοπλου Μακεδονικού Αγώνα, το σπίτι του Γεωργίου Καραμανλή, είχε γίνει  αποθήκη οπλισμού των Ελληνικών Ανταρτικών Σωμάτων, πράγμα που εξόργισε τους Τούρκους, οι οποίοι και τον συνέλαβαν και τον έκλεισαν στις φυλακές, ευτυχώς για λίγο, διότι δόθηκε μετέπειτα γενική αμνηστία από τους Νεότουρκους…

Ο καπετάν Μητρούσης Γκογκολάκης

Κατά τον ιερό αυτό αγώνα, η σπουδαιότερη εστία του κινήματος, η πόλη των Σερρών, ανέδειξε αληθινούς πατριώτες και ήρωες, οι οποίοι θυσίασαν τη ζωή τους για την ιερή ιδέα της απελευθέρωσης. Σ' αυτό το πάνθεο των ηρώων τον Μακεδονικού Αγώνα η αθανασία έδωσε εξέχουσα θέση σε δύο κυρίως άξια τέκνα των Σερρών: τον Καπετάν Βλάχβεη και τον Καπετάν Μητρούση των οποίων η δράση έγινε θρύλος και ο πατριωτισμός τους φωτεινό παράδειγμα προς μίμηση.
Ο Μητρούσης Γκογκολάκης, με την εθνική του δράση έγινε ο φόβος των Βουλγάρων Κομιτατζήδων. Μια μέρα το 1907, βουλγαρική συμμορία, εκμεταλλευόμενη την απουσία του Γκογκολάκη, έβαλε φωτιά στο σπίτι του και κατέσφαξε ολόκληρη την οικογένεια του. Ο Μητρούσης όταν επέστρεψε κι αντίκρισε το θλιβερό θέαμα των πτωμάτων των αγαπημένων του, ορκίσθηκε εκδίκηση. Έτσι συγκρότησε σύντομα δικό του ανταρτικό σώμα και άρχισε τη δίωξη των κομιτατζήδων.

Την Παρασκευή 13 Ιουλίου 1907, ο Καπετάν Μητρούσης κυνηγώντας με τα παλικάρια του τους Βουλγάρους, μπήκε στις Σέρρες και κρύφτηκε στο σπίτι του Παπαθανάση, ιερέα του ναού της Αγίας Ευαγγελίστριας στα Κάτω Καμενίκια. Η παραμονή του όμως στην πόλη προδόθηκε στους Τούρκους και αμέσως χιλιάδες  τούρκοι στρατιώτες κύκλωσαν τη συνοικία. 

Ο καπετάν Μητρούσης πολεμώντας μέσα στην πόλη
 των Σερρών, έδωσε την τελευταία μάχη της ζωής του 

Ο Καπετάν Μητρούσης τότε εγκατέλειψε το σπίτι του ιερέα και κατέφυγε με τους 5 άνδρες του στο καμπαναριό της εκκλησίας. Εκεί, άρχισε μια άνιση μάχη με αποτέλεσμα να σκοτωθούν δύο από τους συντρόφους του ενώ οι άλλοι τρεις βαριά πληγωμένοι έπεσαν αιχμάλωτοι στους Τούρκους. Ο Καπετάν Μητρούσης αγωνίστηκε μόνος μέχρις εσχάτων. Αφού σκότωσε δεκάδες Τούρκων, βλέποντας να τελειώνουν τα πυρομαχικά, αυτοκτόνησε με το μαχαίρι του, για να μην πέσει ζωντανός στα χέρια των τούρκων (14 Ιουλίου 1907). Ο θάνατός του σύντομα έγινε θρύλος και τραγούδι που τραγουδούσαν επί πολλά χρόνια οι Σερραίοι:
«Μητρούσης καπετάνιος, Θεόν παρακαλεί, να έμβη μες στα Σέρρας, να σύρει το σπαθί!»
Τέλος να πούμε ότι στον Μακεδονικό αγώνα, πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες και ο Μουσικογυμναστικός Σύλλογος "ΟΡΦΕΥΣ", που ιδρύθηκε το 1905 και διακρίθηκε για την καλλιτεχνική, αθλητική και κυρίως εθνική του δράση. Στα γραφεία του Συλλόγου, γινόταν η διδασκαλία της μουσικής και της δραματικής τέχνης, όμως στα υπόγεια των Γραφείων του Συλλόγου, πραγματοποιούνταν συχνά συγκεντρώσεις των μελών του, όπου λαμβάνονταν διάφορες αποφάσεις για την πορεία του αγώνα και καταστρώνονταν σχέδια μύησης των Σερραίων στον ιερό αγώνα..

Καταλήγοντας πρέπει να πούμε ότι το βιβλίο του Βασίλη Κάρτσιου, βοηθάει εκτός των άλλων, να φωτιστούν ηρωϊκές μορφές όχι μόνο των Μακεδονομάχων της περιοχής Δοβίστας, αλλά και κατοίκων του ηρωϊκού χωριού, το οποίο, εκτός των άλλων, έβγαλε από τα σπλάχνα του μία από τις πιο αγνές μορφές της επανάστασης του 1821, του αρχηγού των Μακεδονικών δυνάμεων στην Εθνεγερσία, Εμμανουήλ Παπά.