O κανονιοβολισμός της Θεσσαλονίκης από αντάρτες του ΔΣΕ

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά γεγονότα της περιόδου του εμφυλίου πολέμου, ήταν ο κανονιοβολισμός κατά της Θεσσαλονίκης, πριν από 76 χρόνια, από μικρή ομάδα ανταρτών του "Δημοκρατικού Στρατού" (ΔΣΕ), γεγονός που είχε σκοπό να προκαλέσει θόρυβο προπαγανδιστικό περισσότερο, παρά στο να επιφέρει ζημία στις μονάδες του ελληνικού και του αγγλικού στρατού που βρισκόταν στρατοπεδευμένες στην πόλη.

Η επιχείρηση έγινε τη νύχτα της 9ης προς 10η Φεβρουαρίου 1948. Mία διλοχία με ένα πυροβόλο, προωθήθηκε κρυφά προς την πρωτεύουσα της ελληνικής Μακεδονίας, σε απόσταση 8 χιλιομέτρων από τη Θεσσαλονίκη και μόλις ξημέρωσε η πόλη βλήθηκε με περισσότερα από 50 βλήματα των 75 χιλιοστών, προκαλώντας μικροπανικό και σύγχυση στις αρχές και στους κατοίκους. 

Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης ήταν ένα παλιό όνειρο των ανταρτών και στρατηγικής σημασίας κίνηση. Είχε προβλεφθεί στο σχέδιο «Λίμνες», αλλά εγκαταλείφθηκε, εξαιτίας του ανεπαρκούς έμψυχου και άψυχου υλικού, που διέθετε ο ΔΣΕ και των εφεδρειών που στερούνταν. 

Παρά τη διαφωνία του Μάρκου Βαφειάδη για το εγχείρημα, μετά από σύσκεψη στρατιωτικών και πολιτικών αρχηγών του ΔΣΕ, διατάχθηκε ο νέος διοικητής των δυνάμεων του ΔΣΕ στην Κεντρική Μακεδονία, Νίκος Τριανταφύλλου, να διεισδύσει στην περιοχή της Θεσσαλονίκης με τμήματα του ΔΣΕ και να πλήξει με πυροβόλα την πόλη. Ο κανονιοβολισμός διήρκεσε μία ώρα, από τις 02:30 έως τις 03:30 π.μ. της 10ης Φεβρουαρίου, διάρκεια κατά την οποία έπεσαν περισσότερες από 40 οβίδες, κυρίως σε αποθήκες και στρατώνες, αλλά και στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στην πλατεία Αριστοτέλους και την Τσιμισκή, με αποτέλεσμα έξι άμαχοι να χάσουν τη ζωή τους και επτά να τραυματιστούν.

Το δημοσίευμα στο "Δελτίο Ειδήσεων" του ΔΣΕ για τον κανονιοβολισμό κατά της Θεσσαλονίκης

Σύμφωνα με τον ιστορικό Φοίβο Γρηγοριάδη, «τόσα βλήματα δεν επρόκειτο βέβαια να επιφέρουν τίποτα σοβαρές καταστροφές σε μία τέτοια πόλη. Και οι κάτοικοί της ούτε που κατάλαβαν τι ήταν εκείνες οι εκρήξεις αξημέρωτα. Αλλά το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα ήταν ο εντυπωσιασμός που θα είχε επιτευχθεί, αν η διλοχία με το πυροβόλο της κατόρθωνε να εξαφανισθεί».  

Με κεραυνοβόλο ταχύτητα  
Δεν το κατόρθωσε όμως, κι έτσι ο στρατός που ενήργησε με κεραυνοβόλο ταχύτητα, πρόλαβε τους αντάρτες, τους συνέλαβε και τους μετέφερε θριαμβευτικά στη Θεσσαλονίκη, μαζί με το πυροβόλο τους εκθέτοντάς το κι αυτό σε κοινή θέα.
Το έντυπο "Δελτίο Ειδήσεων" του ΔΣΕ, με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου, αναφέρει:
«Τα ραδιόφωνα της Αθήνας και του Λονδίνου μετέδωσαν χτες και σήμερα επανειλημμένα την είδηση για την επίθεση των τμημάτων του ΔΣΕ στη Θεσσαλονίκη. Το Λονδίνο μετέδωσε ότι δυνάμεις ανταρτών έβαλαν με όλμους των 81 χιλιοστών κατά της Θεσσαλονίκης. Στη χτεσινή εκπομπή του, είπε ότι ρίχτηκαν 12 βλήματα, ενώ σήμερα το πρωί είπε πως ρίχτηκαν 40 βλήματα. Από τα βλήματα που ρίχτηκαν, 2 έπεσαν στα ξενοδοχεία όπου μένανε τα μέλη της Βαλκανικής Επιτροπής, ένα σε κτίριο που μένουνε Άγγλοι και 2 άλλα σε γκαράζ και αποθήκες βενζίνης. Η είδηση, για το βομβαρδισμό της Θεσσαλονίκης, προκάλεσε σύγχυση και πανικό στους μοναρχοφασιστικούς κύκλους της Αθήνας.

Η πρώτη αναφορά στο γεγονός

Η συνεδρίαση της Βουλής ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη συζήτηση του ζητήματος αυτού. Ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, Μπασιάκος, ζήτησε γενική επιστράτευση όλων όσων μπορούν να φέρουν όπλα και όσοι δεν μπορούν να φέρουν όπλα, να βοηθήσουν ηθικά και υλικά. Άλλοι βουλευτές ζήτησαν να παραιτηθεί η κυβέρνηση, που αποδείχτηκε ανίκανη να χτυπήσει τους αντάρτες.
Άλλοι σύστησαν ψυχραιμία, ώσπου να δώσει εξήγηση η κυβέρνηση και ένα μέρος ζήτησε να γίνει μυστική συνεδρίαση της Βουλής. Ο Τσαλδάρης διαφώνησε με την πρόταση αυτή, μα ο αριθμός των βουλευτών που ζήτησε να γίνει μυστική συνεδρίαση ήτανε μεγάλος και γι' αυτό ο πρόεδρος της Βουλής διέταξε την εκκένωση των θεωρείων για να γίνει η συνεδρίαση». 

Στις 12 Φεβρουαρίου το υπουργείο Εθνικής Αμύνης, ύστερα από έκθεση του Γ` Σώματος Στρατού Θεσσαλονίκης, ανακοίνωσε, μεταξύ άλλων, ότι: "Το πυροβόλον ήτανε γερμανικόν ορειβατικό τύπου Σκόνερ των 7,5 χιλιοστών. Τοποθετήθηκε στην περιοχή Λεμπέτ κοντά στον αμαξωτό δρόμο Λαγκαδά -Θεσσαλονίκης και έβαλε κατά της Θεσσαλονίκης από απόσταση 3 χλμ., από τις 2.30 έως 3.30 στις 10 Φεβρουαρίου. 40 βλήματα έπεσαν μέσα στην πόλη. Εις τη θέση του πυροβόλου βρέθηκαν 20 κάλυκες και μια οβίδα. Βρέθηκαν ακόμα ο κιλλίβαντας και οι 2 τροχοί του πυροβόλου. Ο σωλήνας δε βρέθηκε".
 

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ 13 Φεβρουαρίου 1948

Η τολμηρότερη από τις επιθέσεις των ανταρτών

Αποκαλυπτικότερο για το εντυπωσιακό γεγονός, του κανονιοβολισμού της Θεσσαλονίκης, ήταν το αμερικανικό πρακτορείο "Γιουνάιτεντ Πρες", το οποίο, σύμφωνα με δημοσίευμα του "Δελτίου Ειδήσεων" του ΔΣΕ της 13ης Φεβρουαρίου 1948, ανακοίνωσε: «Η επίθεση αυτή ήταν η τολμηρότερη απ' όσες είχαν κάμει οι αντάρτες. 
Οι αντάρτες που επιτέθηκαν ήταν 150 και είχαν 18 μεταγωγικά ζώα. Σύμφωνα με πληροφορίες του ίδιου πρακτορείου, οι αντάρτες έβαλαν από τα νοτιοδυτικά της Θεσσαλονίκης, ενώ άλλα τμήματα ανατίναξαν μια γέφυρα βορειοδυτικά της πόλης για να εμποδίσουν την κίνηση του  στρατού και να ξεγελάσουν τους "μοναρχοφασίστες" σχετικά με την κατεύθυνση της διαφυγής τους. 

Έξι χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης καταρρίφθηκε ένα αεροπλάνο Σπιτφάιερ, που πήγε για καταδίωξη των ανταρτών και ένα άλλο βλήθηκε στα φτερά".
Σημειώνεται ότι αργότερα, τον Ιούλιο του 1948, έγινε εκ νέου άλλη μία επιδρομή ανταρτών κατά της Θεσσαλονίκης, χωρίς κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα κι αυτή, ως αντιπερισπασμός στις μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του κυβερνητικού στρατού στο Γράμμο.

Η παγίδα των λιμνών

Σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσίευσε ο Γιώργος Σανίδας, το πυροβόλο µετέφεραν 20 µουλάρια µε συνοδεία ενός λόχου. Στις βολές, από απόσταση 9 χλµ από την πόλη, χρησιµοποιήθηκε πολυβόλο Σκόντα 75 χιλ. Από τις 100 προγραµµατισµένες βολές εναντίον της Θεσσαλονίκης εκτελέστηκαν οι 92 και προκλήθηκαν πλήγµατα σε συγκεκριµένους στόχους (βρετανικές δυνάµεις, λιµάνι, ξενοδοχεία Ριτζ και Μεντιτερρανέ,  αποθήκες, κ.τ.λ.). Γίνεται λόγος για πέντε ή έξι νεκρούς, εκ των οποίων ένας Βρετανός στρατιωτικός. 

Οι βολές διήρκεσαν περίπου δύο ώρες. Στη συνέχεια, διενεργήθηκε βιαστική κίνηση σύµπτυξης µε κατεύθυνση τις βόρειες υπώρειες του Χορτιάτη (ο Τριανταφύλλου αναφέρει τον άξονα: Δερβένι, Λιτόκαστρο-Λητή-Στάνοβο [Καβαλάρι]-Ασβεστοχώρι). Πράγµατι, αρχικά το πρωί στις 10 Φεβρουαρίου κατά τις 7:00, και πριν εµφανιστεί η αεροπορία, ορισµένα τµήµατα κινήθηκαν προς το δάσος Κουρί έξω από το Ασβεστοχώρι (69 Μονάδα, 579 και 581 Τάγµα).

Ο καιρός ήταν βροχερός και οµιχλώδης. Φάλαγγες του εθνικού στρατού εµφανίστηκαν στο δρόµο του Λαγκαδά κατά τις 7:30 και έβαλαν προς τα τµήµατα, ενώ η αεροπορία στις 8:00 µε 5 έως 11 αεροπλάνα (από τα οποία καταρρίφθηκαν δύο) από τον µαχητή Γιώργο Τυροβούζη (1920-1949), από το Βάβδο, µε οπλοπολυβόλο. Για το κατόρθωµα αυτό προήχθη σε ανθυπολοχαγό πεζικού επ΄ ανδραγαθία στις 28-4-1948. Σκοτώθηκε στα Κερδύλλια.

Οι δυνάµεις του ΔΣΕ είχαν ήδη αργοπορήσει. Χάθηκε χρόνος επειδή οι οδηγοί επέλεξαν δύσβατα περάσµατα, ακατάλληλα για το πλήθος των µαχητών και τα φορτωµένα µουλάρια. Από τα βορειοανατολικά του Χορτιάτη, η γρήγορη αναδίπλωση προς Πολυδέντρι σε 6 ώρες ήταν αδύνατη λόγω απώλειας χρόνου. Παρόλ’ αυτά η σύµπτυξη έγινε µε µικρές σχετικά απώλειες εκεί στις 11 του µήνα κατά το πρωί, αλλά µε ελλιπέστατο συντονισµό και καθοδήγηση. Η διάβαση του λαιµού των λιµνών αποδείχτηκε παγίδα µια και η βροχή ξεχείλισε τα αρδευτικά κανάλια και τα µεταγωγικά όπως και οι πεζοί αδυνατούσαν να τα διασχίσουν και βάλτωσαν. Κάποιοι πνίγηκαν, άλλους τους θέρισαν τα αεροπλάνα. (Βλέπε και Γεώργιος Σανίδας, Παράνομα δίκτυα του ΚΚΕ στην περιοχή Θεσσαλονίκης κατά τον Εμφύλιο και την πρώτη μετεμφυλιακή περίοδο, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2021, σ. 399.

Σύλληψη και εκτελέσεις

Στις 12 Φεβρουαρίου 1948 οι αντάρτες πέφτουν σε ενέδρα κοντά στο Λαγκαδά. Ο επικεφαλής Νίκος Τριανταφύλλου και πολλοί ακόμα σκοτώνονται, ενώ 111 αντάρτες πιάνονται αιχμάλωτοι. Οι αιχμάλωτοι, όπως και το κατασχεμένο πυροβόλο, εκτέθηκαν στην πόλη της Θεσσαλονίκης για να διασκεδάσουν τις εντυπώσεις από την επίθεση. Οι αντάρτες υποχρεώνονται σιδηροδέσμιοι να «παρελάσουν» στην Τσιμισκή και κεντρικούς δρόμους της Θεσσαλονίκης, πριν οδηγηθούν στις φυλακές. Εκατόν έντεκα αντάρτες και αντάρτισσες που κατηγορήθηκαν ότι συμμετείχαν στο βομβαρδισμό της Θεσσαλονίκης δικάστηκαν σε μια δίκη από το Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης εκ των οποίων οι 53 καταδικάστηκαν σε θάνατο. Είχε προηγηθεί η δίκη άλλων 24 ανταρτών, εκ των οποίων οι 16 καταδικάστηκαν σε θάνατο. (βλέπε αποφάσεις Έκτακτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης Αρ. Απ. 75 και 76/1948). Όλοι θα εκτελεστούν το επόμενο διάστημα στον "συνήθη τόπον εκτελέσεων" πίσω από το Γεντί Κουλέ..