Χωροχρονικές ασυνέπειες και η έκλειψη του υποκειμένου

του Δρ. Πάνου Νοτόπουλου*
Το πρόβλημα του χρόνου (χωροχρόνου) απασχόλησε και απασχολεί τα σημαντικότερα ονόματα, από τους προ-σωκρατικούς και τους νέο-πλατωνικούς φιλοσόφους μέχρι τους υπαρξιακούς και τους νέο-θετικιστές των χρόνων μας. Μολονότι εντοπίζουμε πολλές σημαντικές ιδέες που οι περισσότεροι από εμάς θα συμφωνήσουμε ότι δεν κατανοούμε, μόνον ο ΧΡΟΝΟΣ έχει τούτη την παράξενη ιδιότητα, να μας κάνει δηλαδή να αισθανόμαστε ότι τον κατανοούμε εντελώς, στον βαθμό που δεν μας ζητούν να εξηγήσουμε το τι εννοούμε με αυτήν την έννοια.


Λέγεται ότι, όταν ο Ρώσος ποιητής, Samuel Marshak, επισκέφθηκε πριν το 1914, για πρώτη φορά, το Λονδίνο, μη γνωρίζοντας καλά την αγγλική γλώσσα, συνάντησε κάποιον στο δρόμο, και τον ρώτησε: «What is time?». Ο άνθρωπος τον κοίταξε έκπληκτος και απάντησε: «Μα αυτό είναι φιλοσοφικό ερώτημα. Γιατί ρωτάς εμένα;». Πολλούς αιώνες πριν, κάποιος φημισμένος θεολόγος της Εκκλησίας προβληματίστηκε από την ίδια ερώτηση και ομολόγησε πως εάν δεν τον ερωτούσαν γνώριζε τι είναι ο χρόνος, ωστόσο εάν προσπαθούσε να το εξηγήσει σε κάποιον τότε θα έπρεπε να παραδεχθεί ότι δεν γνώριζε …
Μεγάλο πραγματικά το πρόβλημα του χρόνου (χωροχρόνου) απασχόλησε και απασχολεί τα σημαντικότερα ονόματα, από τους προ-σωκρατικούς και τους νέο-πλατωνικούς φιλοσόφους μέχρι τους υπαρξιακούς και τους νέο-θετικιστές των χρόνων μας, παρά την φαινομενική του απλότητα … 
Η πρώτη πλήρως διατυπωμένη φυσική θεωρία στο πλαίσιο της Δυτικής επιστήμης είναι η κλασική Μηχανική, με θεμελιωτές τους Κέπλερ, Γαλιλαίο και Νεύτωνα, που σύντομα εξελίχθηκε σε ένα διευρυμένο λογικό σχήμα, το λεγόμενο μηχανιστικό κοσμοείδωλο, με απαίτηση την καθολική, και ολοκληρωτικής λογικής, ερμηνεία του φυσικού κόσμου. Ωστόσο, το κοσμοείδωλο αυτό αποτελεί μία ντετερμινιστική και ανιστορική περιγραφή του φυσικού κόσμου, διότι σύμφωνα με αυτήν, θα μπορούσε να αντιστραφεί η ροή του χρόνου, δηλαδή οι θεμελιώδεις φυσικοί νόμοι είναι συμμετρικοί ως προς την αντιστροφή του χρόνου, εκφράζοντας την ανιστορικότητα –δηλαδή οντολογικά δεν υφίσταται ιστορία αφού το μέλλον εμπεριέχεται ήδη στο παρελθόν- και την αχρονικότητα –δηλαδή κόσμος είναι μία άχρονη πραγματικότητα, αφού το μέλλον μπορεί να επιστρέψει στο παρελθόν- μέσα στο φυσικό ‘γίγνεσθαι’.
Η έννοια του χωρο-χρόνου του Minkowski απεδείχθη μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές ενός μαθηματικού στην θεωρητική Φυσική, και σύμφωνα με τα λόγια του:
«Από δώ και πέρα ο χώρος από μόνος του και ο χρόνος από μόνος του είναι καταδικασμένοι να είναι απλές σκιές και μόνον ένα είδος ενοποίησης και των δύο θα συνιστά, πλέον, μία ανεξάρτητη οντότητα.» 
Το φημισμένο τούτο απόσπασμα υποδηλώνει μία τάση μείωσης της σημασίας του χρόνου σε σχέση με αυτήν του χώρου. Πράγματι, ο χώρος Minkowski θεωρείται ένα νέο είδος υπερ-χώρου, στον οποίο τα γεγονότα δεν ‘συμβαίνουν’ αλλά απλώς ‘διερχόμεθα από αυτά’, ή, όπως το εξέφρασε ο Hermann Weyl: 
« το σκηνικό δράσης της πραγματικότητας δεν είναι ο τρι-διάστατος χώρος αλλά μάλλον ένας τετρα-διάστατος κόσμος, στον οποίο χώρος και χρόνος συνδέονται αξεδιάλυτα. Όσο βαθύ και να είναι το χάσμα που διαχωρίζει την διαισθητική φύση του χώρου από αυτήν του χρόνου στην εμπειρία μας, τίποτε από αυτήν την ποιοτική διαφορά δεν υπεισέρχεται στον αντικειμενικό κόσμο που η Φυσική πασχίζει να εννοιολογήσει από την άμεση εμπειρία. Είναι ένα τετρα-διάστατο συνεχές που δεν είναι ούτε ‘χρόνος’ ούτε ‘χώρος’. Μόνον η συνείδηση που διέρχεται από κάποιο ‘τμήμα’ αυτού του κόσμου βιώνει το αποσπασματικό ’κομμάτι’ που έρχεται να συναντήσει και περνάει πίσω του ως ‘ιστορία’, δηλαδή ως διαδικασία που εξελίσσεται στο ‘χρόνο’ και λαμβάνει χώρα στον ‘χώρο’».
Με άλλα λόγια, το ‘πέρασμα’ του χρόνου θα πρέπει να θεωρηθεί ως χαρακτηριστικό της συνειδητότητας που δεν έχει αντικειμενικό ισοδύναμο. Η άποψη του Weyl, όπως και αυτή του Minkowski ήταν ουσιαστικά, αυτή του ‘block universe’, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Αμερικανού ψυχολόγου William James.
Η σύγχρονη επιστήμη έχει ‘φωτίσει’ την σχέση μεταξύ του χρόνου και των φυσικών διεργασιών, καθιστώντας δυνατό το ‘grope’ για τις πρώτες συνδέσεις της χρονικής αλυσίδας στο παρελθόν και την προβολή των ιδιοτήτων της στο απώτερο μέλλον. Έχουμε ‘κοιτάξει’ σε τρεις κατηγορίες φυσικών φαινομένων που δεν είναι συμμετρικά ως προς το χρόνο και εξελίσσονται προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση, τουλάχιστον στο σημερινό Σύμπαν. 
Α) Η πρώτη κατηγορία είναι αυτή των θερμοδυναμικών διεργασιών, οι οποίες εξελίσσονται προς την κατεύθυνση της αύξησης του χάους και της εντροπίας, ορίζοντας το θερμοδυναμικό βέλος του χρόνου. 
Β) Η δεύτερη κατηγορία αναφέρεται στην διαστολή του Σύμπαντος και ορίζει το κοσμολογικό βέλος του χρόνου. 
Γ) Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει τις ψυχολογικές μας διεργασίες που δίνουν ένα υποκειμενικό αίσθημα της ροής του χρόνου. Η μνήμη του παρελθόντος και η άγνοια του μέλλοντος χρόνου μας δίνουν το ψυχολογικό βέλος του χρόνου. 
Το ιδιαίτερο στοιχείο αποτελεί η επισήμανση ότι τα τρία αυτά ‘βέλη’ δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση στο Σύμπαν μας… Ήδη, γνωρίζουμε ότι το θερμοδυναμικό βέλος του χρόνου δείχνει πάντοτε προς την κατεύθυνση της αυξανόμενης ενεργειακής αταξίας, δηλαδή του χάους, μπορούμε δε να δείξουμε ότι το ψυχολογικό βέλος του χρόνου, δηλαδή ότι η ακολουθία στην διαδικασία απομνημόνευσης της πληροφορίας συμπίπτει με την ακολουθία αύξησης του χάους στο Σύμπαν. Το τρίτο βέλος του χρόνου, το κοσμολογικό, που προκύπτει από την κατεύθυνση διαστολής του Σύμπαντος, δείχνει προς την ίδια κατεύθυνση με τα δύο προηγούμενα βέλη. Ωστόσο, είναι δυνατόν να μην παραμείνει η κατάσταση αυτή ως έχει και αυτό μπορεί να έλθει κάποια στιγμή στο μέλλον, όπου η διαστολή μεταβάλλεται σε συστολή. Δηλαδή, το κοσμολογικό βέλος του χρόνου αντιστρέφεται ενώ τα δύο άλλα βέλη συνεχίζουν να δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση.
Σε μια προσπάθεια συνεπούς ερμηνείας του κοσμικού ‘γίγνεσθαι’ θα λέγαμε ότι το φυσικό Σύμπαν αποτελεί ένα ιστορικό γεγονός, οντολογικά εμπλουτιζόμενης κίνησης και μετάβασης από το μη-όν προς το όν, που συντελείται εδώ και 15-20 δις. χρόνια, με νέες, ασύμμετρες ‘φύσεις’, δηλαδή με νέες μορφές κίνησης και ύπαρξης που δεν ανάγονται στις προηγούμενες αλλά έχουν δικό τους οντολογικό περιεχόμενο. Η ασυμμετρική ανάπτυξη και ο ασυμμετρικός οντολογικός εμπλουτισμός του σύμπαντος δημιουργεί μία οντολογική και μη-αναγώγιμη κοσμική ιεραρχία με επί μέρους ‘υποστάσεις’, δηλαδή κοσμικές μορφές κίνησης και η κάθε μορφή κίνησης έχει την δική της ταυτότητα που την καθιστά μοναδική και ανεπανάληπτη …
Σύμφωνα με όσα έχουμε περιγράψει το ‘Είναι των όντων δεν προηγείται της κίνησής τους’. Αντίθετα, η κίνηση προηγείται του ‘είναι’, αφού τα όντα αρχίζουν κάποια στιγμή να υπάρχουν ενώ πριν δεν υπήρχαν, δηλαδή, τα όντα μεταβαίνουν από την κατάσταση του ‘μη–όντος’ (κβαντικό κενό) στο ‘είναι’. Η σύγχρονη θεωρία, καταργώντας την έννοια της νοησιαρχικά καθολικής ουσίας χάριν της συγκεκριμένης και υποστασιοποιημένης ουσίας, αντιστρέφει την αρχαιοελληνική αλλά και σχολαστικής προέλευσης ουσιοκρατία του κλασικού, μηχανιστικού κοσμοειδώλου. 
Παράδοξο αλλά αληθινό, η ανθρώπινη συνείδηση, χάρη στην αμεσότητά της είναι κοσμημένη με το άρρητο δώρο της ‘εν αγνωσία’ γνώσης και της ακροθιγούς γεύσης της Γνώσης, του Ήθους και του Κάλλους, χάρη στην αιώνια εισβολή της Αγάπης και του ακένωτου φωτός του Είναι στην ανθρώπινη αμεσότητα κάθε δημιουργημένης διάνοιας. Αυτό το φως, νοητό, ηθικό και αισθητικό φωτίζοντας το οδυνηρό οδοιπορικό της ανθρώπινης πάλης για κοινωνία με τη Σοφία, συντροφεύει την εσώτερη αγρύπνια της ψυχής και δικαιώνει την πνευματική προσπάθεια…

* Ο κ. Νοτόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής του Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδας.