Οι ιεροεξεταστές της Δεξιάς στο ελληνικό σινεμά

 Σκοταδιστικές απαγορεύσεις ταινιών και τραγουδιών από τις κυβερνήσεις της προδικτατορικής ΕΡΕ.

του Σπύρου Κουζινόπουλου*

Καθώς βρισκόμαστε σε προεκλογική περίοδο, θυμηθήκαμε τις μέρες και τα έργα της Δεξιάς σε προηγούμενες εποχές, σε παλιότερες εκλογικές αναμετρήσεις, όταν αποσπούσε την κυβερνητική εξουσία όχι μόνο με την τρομοκρατία και τις δολοφονίες Βελδεμίρη και Κερπενιώτη, όπως συνέβη στις εκλογές βίας και νοθείας του 1961, αλλά και με το καθεστώς της στυγνής λογοκρισίας που είχε επιβάλει στην πολιτιστική δημιουργία.

Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Την απαγόρευση των παραστάσεων για τους «Ορνιθες» του Αριστοφάνη το καλοκαίρι του 1959 από το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν, με προσωπική απόφαση του τότε υπουργού Προεδρίας των κυβερνήσεων της ΕΡΕ, Κωνσταντίνου Τσάτσου, με το αιτιολογικό της «προσβολής του θρησκευτικού αισθήματος»; Το κόψιμο σκηνών από κινηματογραφικές ταινίες ή την καθολική τους απαγόρευση, αλλά και τις επεμβάσεις προκειμένου να μη βραβευτούν στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης φιλμ οι δημιουργοί των οποίων δεν ήταν αρεστοί στο καθεστώς της Δεξιάς;

Το άχαρο έργο της λογοκρισίας σε έργα της 7ης τέχνης είχε ανατεθεί στην περιβόητη Επιτροπή Οπτικής Διαφωτίσεως, που είχε συσταθεί στο υπουργείο Προεδρίας της ΕΡΕ και της οποίας το ιεροεξεταστικό έργο εκτεινόταν όχι μόνο στο θέατρο και τον κινηματογράφο, αλλά ακόμη και στους στίχους των τραγουδιών που θα μπορούσαν να θεωρηθούν «επιλήψιμοι» επειδή δεν βόλευαν τους προπαγανδιστικούς στόχους της Δεξιάς.

"Οι παράνομοι"

Στο πυρ το εξώτερον το «Σαββατόβραδο»

Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της ταινίας του Πάνου Παπακυριακόπουλου «Σαββατόβραδο», που ήταν βασισμένη στο ομώνυμο τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη, σε στίχους του Τάσου Λειβαδίτη και με ερμηνευτές τον Στέλιο Καζαντζίδη και τη Μαρινέλα. Το φιλμ όχι μόνο αποκλείστηκε λίγο πριν από τις εκλογές του 1961 από το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, αλλά απαγορεύτηκε για τους «επαναστατικούς στίχους του» η προβολή του στις κινηματογραφικές αίθουσες όλης της χώρας. Ποιους στίχους;

«Πάει κι απόψε τ’ όμορφο

τ’ όμορφο τ’ απόβραδο,

από Δευτέρα πάλι

πίκρα και σκοτάδι». -

Πέρα από τις συνεχείς αναφορές στο ανυπέρβλητο έργο του μεγάλου μας Μίκη, ήταν και μια σκηνή της ταινίας που δεν μπορούσαν να χωνέψουν οι λογοκριτές της Δεξιάς: σε ένα καφενείο κάθεται ένας νέος και διαβάζει την εφημερίδα «Καθημερινή» και σε λίγο μπαίνει ένας νεαρός εργάτης, κάθεται κι αυτός στο ίδιο τραπέζι και ανοίγει με τη σειρά του την εφημερίδα «Αυγή».

Κάτι τέτοιο αποτελούσε φαίνεται έγκλημα καθοσιώσεως για τη Δεξιά, που επιθυμούσε να επιβάλει τη διαιώνιση της εμφύλιας διαμάχης. Ακούς εκεί να κάθονται μαζί και να μη μαλλιοτραβιούνται, να μη σκοτώνονται οι αναγνώστες των διαφορετικών εφημερίδων σε μια εποχή μάλιστα που οργίαζαν οι παρακρατικές συμμορίες τύπου «Καρφίτσα»; Επομένως, «τσεκούρι» και απαγόρευση προβολής της ταινίας.

Τα «ματόκλαδα» που δεν έλαμπαν

Η ίδια επιτροπή απέρριψε από το Φεστιβάλ Κινηματογράφου εκείνης της χρονιάς και η ίδια απαγόρευσε την προβολή της σε όλα τα σινεμά της χώρας της ταινίας «Τα ματόκλαδά σου λάμπουν» του πρωτοεμφανιζόμενου τότε σκηνοθέτη Κώστα Φέρρη με πρωταγωνιστές τους Ανέστη Βλάχο και Σοφία Φέρρη, μουσική Μάρκου Βαμβακάρη, τραγούδι από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και διευθυντή φωτογραφίας τον Μάκη Ανδρεόπουλο. Ο λόγος;

Η Επιτροπή Οπτικής Διαφωτίσεως της κυβέρνησης της Δεξιάς ενοχλήθηκε που η ταινία έδειχνε τις παράγκες των φτωχογειτονιών της Αθήνας και του Πειραιά και τα παιδιά να παίζουν ανάμεσα στις τρώγλες. Γι’ αυτό και έστειλε στο πυρ το εξώτερον τις δημιουργίες του Κώστα Φέρρη και του Πάνου Παπακυριακόπουλου με το αιτιολογικό «της τουριστικής δυσφημήσεως της χώρας διά της συστηματικής παρουσιάσεως της χειροτέρας μορφής κοινωνικής αθλιότητος διά της απεικονίσεως τρωγλών συνοικισμών» (Επιθεώρηση Τέχνης, τεύχος 81, 1961, σ. 82). Βλέπετε η Δεξιά και τότε και τώρα διακινούσε τον μύθο της «ευημερούσης Ελλάδος», κρύβοντας κάτω από το χάλι τα τεράστια προβλήματα της συντριπτικής πλειονότητας της ελληνικής κοινωνίας.

Θυμίζουμε ότι το 1958, πάλι λίγο πριν από τις εκλογές, απαγορεύτηκε η ταινία «Οι παράνομοι» του Νίκου Κούνδουρου, μετά την άρνηση του σκηνοθέτη να αφαιρέσει τη σκηνή στην οποία οι χωροφύλακες σκοτώνουν έναν από τους παράνομους τη στιγμή που τρέχει άοπλος προς το μέρος τους για να παραδοθεί. Το αιτιολογικό; Το έργο έθιγε «το ένδοξο σώμα της Χωροφυλακής».

Στη μετεμφυλιακή Ελλάδα και μέχρι τη μεταπολίτευση του 1974 ο κινηματογράφος αποτελούσε το χώρο όπου κατ’ εξοχήν επιβαλλόταν η λογοκρισία από τις κυβερνήσεις της Δεξιάς. Και για να δοθεί άδεια για τα γυρίσματα μιας ταινίας οι παραγωγοί έπρεπε να υποβάλουν στην αρμόδια διεύθυνση την περίληψη της υπόθεσης, το πλήρες κείμενο των διαλόγων, τα ονόματα του σκηνοθέτη και των άλλων συντελεστών. Η επιτροπή μπορούσε να απαγορεύσει τη δημόσια προβολή μιας ταινίας σε όλη την επικράτεια ή σε ορισμένες περιφέρειες, να αφαιρέσει σκηνές ή διάλογους ή να αλλάξει τον τίτλο της ταινίας «εάν κατά την κρίση της υπάρχουν εν αυτή στοιχεία επιλήψιμα, δυνάμενα να επιδράσουν επιβλαβώς εις την νεότητα ή να επιφέρουν διατάραξιν της δημόσιας τάξεως, ή εφ’ όσον προπαγανδίζουν ανατρεπτικάς θεωρίας ή δυσφημούν τη χώρα μας από απόψεως εθνικιστικής ή τουριστικής ή καθ’ οιονδήποτε τρόπο υπονομεύουν τας υγιείς κοινωνικάς παραδόσεις του ελληνικού λαού ή καθάπτονται της χριστιανικής θρησκείας».

Η «Συνοικία το Ονειρο», ο Μίκης και ο Κατράκης

Αποκορύφωμα των ιεροεξεταστικών απαγορεύσεων από τις κυβερνήσεις της ΕΡΕ αποτέλεσαν οι διώξεις κατά του έργου «Συνοικία το Ονειρο». Κι αυτό γιατί η ταινία βασιζόταν στο σενάριο του μεγάλου μας ποιητή Τάσου Λειβαδίτη, μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και τις εκπληκτικές ερμηνείες του Μάνου Κατράκη, της Αλίκης Γεωργούλη και του Αλέκου Αλεξανδράκη, που την είχε σκηνοθετήσει. Η ταινία στο Β’ Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, παραμονές εκλογών του 1961, παραμερίστηκε εντελώς και οι συντελεστές της αγνοήθηκαν από τα βραβεία.

Ο μόνος που βραβεύτηκε τότε ήταν ο διευθυντής φωτογραφίας Δήμος Σακελλαρίου, ο οποίος σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την αδικία που έγινε κατέθεσε την επιταγή του βραβείου των 30.000 δραχμών για το γύρισμα επόμενης ταινίας από την ομάδα της «Συνοικίας». Και όπως έγραφε ο γνωστός κριτικός Κώστας Σταματίου: «Τα βραβεία της επιτροπής προκάλεσαν θλίψη και οργή για τις αδικίες, κατάπληξη, εκνευρισμό και κατήφεια» (εφημερίδα ΑΥΓΗ, 27 Σεπτεμβρίου 1961).

Για την ιστορία να πούμε ότι όταν μετά τον αποκλεισμό της από το φεστιβάλ επιχειρήθηκε να παιχτεί η «Συνοικία το Όνειρο» στο Ράδιο Σίτι, η αστυνομία διέκοψε την προβολή της ταινίας, ενώ ο Έλληνας πρόξενος στη Βενετία έπειτα από οδηγίες της κυβέρνησης της ΕΡΕ πέτυχε να μη γίνει δεκτή η συμμετοχή της στο διεθνές κινηματογραφικό φεστιβάλ της ιταλικής πόλης.

*Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών το Σαββατοκύριακο 6-7 Μαίου 1923