«Mιλούν οι τάφοι του Γεντί Κουλέ»

Γράψανε τ’ όνομά του στη σιδερένια πόρτα./ Εμεινε μια φωτογραφία μικρή, στη λάσπη, που κρατούσε. /Μοιράσανε τα ρούχα του στους οπλισμένους στρατιώτες. /Δε μίλησε – «Τετέλεσται» – Είπε μονάχα τ’ όνομά του…».

Μανώλης Αναγνωστάκης, πολιτικός κρατούμενος στο Γεντί Κουλέ, Ποιήματα

Υπό τον τίτλο «Mιλούν οι τάφοι του Γεντί Κουλέ» η εφημερίδα «Καθημερινή» δημοσίευσε εκτενές ρεπορτάζ του Σταύρου Τζήμα για τις εκτελέσεις στο Γεντί Κουλέ, τους σκελετούς των εκτελεσμένων που εντοπίστηκαν στην περιοχή των Συκεών αλλά και την αγωνία των συγγενών μήπως κάποια από τα οστά που βρέθηκαν ανήκουν και σε δικό τους άνθρωπο. Και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει το δημοσίευμα «το πόρισμα των ιατροδικαστών περιμένουν δεκάδες οικογένειες που τηλεφωνούν στον Δήμο Συκεών, θέλοντας να δώσουν δείγματα DNA, με την ελπίδα ότι θα ταυτοποιηθούν οι συγγενείς τους που εκτελέστηκαν στον Εμφύλιo»

Το ρεπορτάζ της εφημερίδας έχει ως εξής:

Σε ένα γραφείο στο δημαρχείο Συκεών στη Θεσσαλονίκη η υπάλληλος Μαρία Χατζηαποστόλου δέχεται τις τελευταίες μέρες ένα ασυνήθιστο αίτημα: της τηλεφωνούν απ’ όλη την Ελλάδα για να εκφράσουν την επιθυμία τους να υποβληθούν σε τεστ DNA!

Με το που δημοσιοποιήθηκε η πληροφορία ότι πίσω από τα τείχη του Γεντί Κουλέ –διαβόητης φυλακής παλαιότερα και νυν μνημείου παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO– βρέθηκαν ομαδικοί τάφοι με σκελετούς που εικάζεται ότι μπορεί να ανήκουν, το πιο πιθανό, σε πολιτικούς κρατουμένους που εκτελέστηκαν με αποφάσεις εκτάκτων στρατοδικείων κατά την περίοδο του Εμφυλίου πολέμου, εκδηλώθηκε πανελλήνιο ενδιαφέρον.

Οικογένειες που ουδέποτε έπαψαν να ενδιαφέρονται για την τύχη του δικού τους αγνοουμένου κατά την ταραγμένη εκείνη τριετία (1946-1949) ελπίζουν ότι ίσως ένας από τους σκελετούς να ανήκει στον άνθρωπό τους και σπεύδουν, ανταποκρινόμενοι στην έκκληση του δημάρχου Σίμου Δανιηλίδη να εγγραφούν στη λίστα των προθύμων για να δώσουν προς εξέταση γενετικό υλικό, με την ελπίδα ότι ίσως ταυτιστεί με εκείνο κάποιου από τους σκελετούς.

«Εως σήμερα (Τετάρτη) πενήντα εννέα οικογένειες εκδήλωσαν ενδιαφέρον και μας έδωσαν εξήντα ένα ονόματα», μας λέει η κ. Χατζηαποστόλου. «Οι ιστορίες τους, ξεχωριστές η κάθε μια. Κάποιοι έχουν στη μνήμη τους ως τελευταία εικόνα τον άνθρωπό τους να τους χαιρετά πίσω από τα εξωτερικά κάγκελα της φυλακής. Ενα χωριό αναζητεί δύο εξαφανισμένους άλλες οικογένειες θρηνούν έναν ή και δύο δικούς τους χαμένους. Μία κυρία ήταν αναστατωμένη και έκλαιγε στο τηλέφωνο. Μερικοί μας είπαν πως οι πιο ηλικιωμένοι “φεύγουν” μ’ αυτόν τον καημό: ότι δεν έμαθαν ποτέ τι απέγιναν οι άνθρωποί τους. Οι σοροί δεν δόθηκαν στις οικογένειες, αλλά κανείς δεν τους λησμόνησε. Ανάμεσα στις πολλές ιστορίες ξεχώρισα εκείνη ενός νεαρού, γόνου ανωτάτου αξιωματικού της Χωροφυλακής από τη Ζάκυνθο. Ανέβηκε στο βουνό από τα 14 του χρόνια και όταν έληξε η Κατοχή επέστρεψε στο σπίτι του όπου υπέστη βία από το κοινωνικό περιβάλλον, με αποτέλεσμα να ξαναβγεί στο βουνό κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Εκεί χάνονται τα ίχνη του και οι διάχυτες πληροφορίες αναφέρουν πως εκτελέστηκε κάπου στη Βόρεια Ελλάδα», λέει η κ. Χατζηαποστόλου.

Σκελετοί στα θεμέλια

«Τα στοιχεία που έχουμε μιλούν για περίπου τετρακόσιους εκτελεσμένους στην περιοχή. Τώρα που άρχισαν να ανοίγουν στόματα, έρχονται πολλοί και μας λένε ότι σε σημεία όπου έχουν ήδη χτιστεί πολυκατοικίες είχαν βρεθεί και εκεί σκελετοί, αλλά τους κάλυψαν όπως όπως».

Δεν ήταν άγνωστο στη Θεσσαλονίκη, στον πολιτικό και δικαστικό κόσμο, ούτε στην ιστοριογραφία, ότι πίσω από τις φυλακές Επταπυργίου (Γεντί Κουλέ) εκτελούνταν κρατούμενοι – πολιτικοί συνήθως, αλλά και θανατοποινίτες «σκληροί» ποινικοί. Ωστόσο, στα τέλη Νοεμβρίου, όταν ο Δήμος Συκεών ξεκίνησε εκεί εργασίες για την ανάπλαση του χώρου, το σκαπτικό μηχάνημα έφερε στο φως, για πρώτη φορά, πρόχειρους λάκκους στους οποίους ήταν παραχωμένα ανθρώπινα οστά, ξυπνώντας εφιαλτικές μνήμες.

«Στους δυόμισι μήνες που σκάβουμε φτάσαμε συνολικά στους έξι ομαδικούς λάκκους με τριάντα έξι σκελετούς – και συνεχίζουμε. Τα στοιχεία που έχουμε μιλούν για περίπου τετρακόσιους εκτελεσμένους στην περιοχή. Τώρα που άρχισαν να ανοίγουν στόματα έρχονται πολλοί και μας λένε ότι σε σημεία όπου έχουν ήδη χτιστεί πολυκατοικίες είχαν βρεθεί κι εκεί σκελετοί, αλλά τους κάλυψαν όπως όπως. Πιθανότατα αυτοί οι τετρακόσιοι να είναι παραχωμένοι και κάτω από τα θεμέλια των σημερινών οικοδομών», εξηγεί ο δήμαρχος.

Λείψανα του 20ού αιώνα

Με την αποκάλυψη των πρώτων πρόχειρων τάφων, οι εργασίες, όπως ήταν αναμενόμενο, σταμάτησαν μέχρις ότου αποφανθεί η Εφορεία Αρχαιοτήτων. «Διαπιστώσαμε ότι τα οστά είναι νεότερα και δεν εμπίπτουν στη δική μας αρμοδιότητα», ανέφερε στην «Κ» η προϊσταμένη της Εφορείας Ελισάβετ Τσιγαρίδα. «Εξακολουθούμε ωστόσο να τους βοηθάμε, παρακολουθώντας τη διαδικασία της εκσκαφής. Τα έως τώρα ευρήματα, πάντως, δεν έχουν αρχαιολογική αξία, καθώς είναι οστά του 20ού αιώνα – έχουν όμως σαφώς μεγάλη ιστορική και πολιτική σημασία. Ως εκ τούτου θα πρέπει να απευθυνθεί ο δήμος στην ιατροδικαστική υπηρεσία και την αστυνομία», πρόσθεσε.

Ο δήμαρχος σχεδιάζει να δημιουργήσει στο σημείο μουσείο «εθνικής συμφιλίωσης» όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία ανασκαφής. Για να γίνει όμως αυτό θα πρέπει να αποδειχθεί ότι οι σκελετοί ανήκουν σε πολιτικούς κρατουμένους και όχι ενδεχομένως σε ποινικούς ή ακόμη και σε άτομα που δολοφονήθηκαν για άλλους λόγους. Πώς θα γίνει η διασταύρωση;

«Τα οστά θα εξεταστούν από ιατροδικαστές για να προσδιοριστεί ο χρόνος εκτέλεσης, η ηλικία του θύματος και να διαπιστωθεί αν τα κρανία φέρουν οπές από τη χαριστική βολή. Κατόπιν αυτού θα ταυτοποιηθούν με τη μέθοδο DNA, θα δοθούν στους συγγενείς και τα υπόλοιπα θα ταφούν κανονικά», λέει.

Η αποκάλυψη έχει πυροδοτήσει συζητήσεις (και) ως προς την πολιτική και κομματική ταυτότητα των σκελετών. Οπως το θέτει ένας εκ των ενδιαφερομένων για την τύχη του θείου του, που είχε εκτελεστεί ως πολιτικός κρατούμενος στο Γεντί Κουλέ, ο αρχιτέκτονας Γιώργος Καστούρας: «Το καλύτερο για όλους θα είναι ν’ αναδειχθεί η ανθρώπινη πλευρά του δράματος. Σήμερα ακούγονται διάφορα “οι νεκροί ανήκουν”. Οχι. Οι νεκροί –όλοι οι νεκροί του Εμφυλίου– δεν ανήκουν σε κανένα κόμμα ή άλλο τι. Οι νεκροί ανήκουν στις οικογένειές τους. Ανήκουν σ’ αυτούς που τους έκλαψαν, όχι σ’ αυτούς που τους αντάλλαξαν. Ανήκουν στους πενθούντες, σ’ αυτούς που πληρώνουν πάντα τον λογαριασμό. Αυτοί σώζουν την παρτίδα. Οι Αρχές πρέπει να διευκολύνουν κάθε ενδιαφερόμενο να δώσει στον άνθρωπό του το αξιοπρεπές τέλος που του ταιριάζει».

400 εκτελέσεις

Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου «Γεντί Κουλέ – Η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης», που εκδόθηκε τούτες τις μέρες, Σπύρος Κουζινόπουλος, αναφέρει ότι «την περίοδο 1946-1949 έγιναν στην περιοχή περίπου 400 εκτελέσεις καταδικασμένων σε θάνατο κομμουνιστών» και παραθέτει σχετικό κατάλογο τετρακοσίων ονομάτων. «Ο χώρος στο συγκεκριμένο σημείο, που ήταν ακατοίκητος μέχρι τη δεκαετία του 1960, είχε μεταβληθεί κυριολεκτικά σε “κρανίου τόπο”, καθώς εκεί τα εκτελεστικά αποσπάσματα “θέριζαν” τους μελλοθάνατους, που είχαν καταδικαστεί στην εσχάτη των ποινών από το Εκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης», προσθέτει.

Ενας άλλος ερευνητής, συγγραφέας και του βιβλίου «Επταπύργιο – Γεντί Κουλέ: πορεία στον χρόνο», ο Θεσσαλονικιός Κώστας Νιγδελής, επισημαίνει: «Πρέπει να είμαστε λίγο προσεκτικοί. Το μεγαλύτερο μουσουλμανικό νεκροταφείο ήταν στην περιοχή εκείνη και οι μουσουλμάνοι δεν είχαν τάφους όπως οι δικοί μας. Και βεβαίως υπήρχε εκεί νεκροταφείο για τους νεκρούς από χολέρα, πανούκλα κ.ά., και μάλιστα γίνονταν μαζικές ταφές. Αν λοιπόν η ιατροδικαστική υπηρεσία δεν εκδώσει πόρισμα ότι πρόκειται περί εκτελέσεων, πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί. Προσωπικά πιστεύω ότι οι σκελετοί ανήκουν σε πολιτικούς κρατουμένους. Εκεί γίνονταν εκτελέσεις και μάλιστα σε σημείο που επέλεγε ο εκάστοτε αρχηγός του αποσπάσματος. Είχα την τύχη, στο πλαίσιο της συγγραφής του βιβλίου, να γνωρίσω τον νεκροθάφτη, που μου είχε καταθέσει πως όταν ήταν να εκτελέσουν κάποιον, του έλεγαν “αύριο έχεις δουλειά”. Οταν επρόκειτο για μαζική εκτέλεση, του έλεγαν “αύριο έχουμε δουλειά” – στον πληθυντικό, για να πάρει και βοηθούς».