Γιώργος Καφταντζής "οι ελεγείες", μια πρώτη ανάγνωση

του Θανάση Κανλή, Φιλόλογου

Σήμερα θα μιλήσουμε για ποίηση. Θα ασχοληθούμε με τον Σερραίο ποιητή Γιώργο Καφταντζή και ειδικότερα με την ποιητική του συλλογή “οι ελεγείες”. Αν θα ήταν απαραίτητο να βάλω έναν τίτλο στο κείμενο αυτό, θα το προσδιόριζα ως εξής: "Γιώργος Καφταντζής, “οι ελεγείες”, μια πρώτη ανάγνωση".

Κρίνω σκόπιμο να αναφέρω σύντομα  κάποια βιογραφικά στοιχεία  του Γιώργου Καφταντζή, αν και είναι πολύ γνωστός  στο Σερραϊκό κοινό, σαν εισαγωγή  στο θέμα μας και για χάρη εκείνων  που τυχόν θα το επιθυμούσαν  για να είναι ενημερωμένοι.  Σε βιογραφικό  σημείωμα  του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Σερρών, με ημερομηνία 1991,  που τυπώθηκε για κάποιες εκδηλώσεις προς τιμήν του Γιώργου Καφταντζή, διαβάζουμε τα παρακάτω: 
“Γεννήθηκε στην Ηράκλεια Σερρών. Πτυχιούχος  της Νομικής  Σχολής του Πανεπιστημίου  Θεσσαλονίκης. Πήρε μέρος  στη μάχη της  Κρήτης τον Μάϊο  του 1941, στην Εθνική Αντίσταση, σ΄  όλο το διάστημα της Κατοχής. 
Δικηγόρησε  στις Σέρρες όπου χρημάτισε  πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών, του Πολιτιστικού Ομίλου ¨Ορφεύς¨, της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, του Λαογραφικού Ομίλου κ’  άλλων.  Έγραψε και ανέβασε  πολλά θεατρικά έργα, ποιήματα, διηγήματα, κριτικές μελέτες και άλλα. 

Στην πρώτη σειρά (από αριστερά): Ο συγραφέας και σκηνοθέτης Θάνος Σαντάς, ο καθηγητής και συγγραφέας Τάσος Γαλδέμης, ο Μάριος Βαγιάνος, διευθυντής του Πρακτορείου Πνευματικής Συνεργασίας, και ο Γιώργος Καφταντζής. Στη δεύτερη σειρά: Ο ποιητής Ευάγγελος Ασπιώτης, ο συγγραφέας Βίκτωρ Παραλίκας και ο συγγραφέας Αναστάσιος Τακάς. Στις Σέρρες Σεπτέμβριος 1955.

Τιμήθηκε από τον Δήμο Σερρών, το 1985, με χρυσό βραβείο  για την προσφορά του στα γράμματα και στις τέχνες.  Από την  Ιστορική και Λαογραφική Εταιρία Σερρών – Μελενίκου, η οποία εδρεύει  στην Αθήνα, με χρυσή πλακέτα, το 1985, για την πολύπλευρη λογοτεχνική και άλλη συγγραφική του προσφορά. Από την Φοιτητική Ένωση Σερρών, με τιμητικό δίπλωμα, το 1966. Από τον Δήμο Σερρών, με δίπλωμα και χρυσό μετάλλιο το 1988,  για την πολύχρονη  πνευματική του προσφορά.  Από το Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης, το 1989, με δίπλωμα τιμής και χρυσό μετάλλιο, σε αναγνώριση της πολύτιμης προσφοράς τού στον τόπο. 
Ανακηρύχθηκε το 1991 στον γιορτασμό  της επετείου  απελευθέρωσης της Νιγρίτας, από τον Δήμο της, επίτιμος δημότης για την πολιτιστική του δραστηριότητα  και την προσφορά του στα γράμματα. Ποιήματά του περιλαμβάνονται  σε όλες τις εθνικές ανθολογίες και σε πολλές ξενόγλωσσες (αγγλική, γαλλική, ιταλική, βουλγαρική, ρουμανική, πολωνική και άλλες).
Έργα του: 

Α’ Λογοτεχνικά: 
“Ματωμένη γη”, νουβέλα, 1947
“Μοιρολόγια”, ποιήματα, 1948
“Ουράνια στάχια”, ποιήματα, 1952
“Δώδεκα μέρες”, μυθιστόρημα, 1955
“Το πανηγύρι της χρονιάς”, ποιήματα, 1957
“Δύσκολες χρονιές”, ποιήματα, 1959
“Η μπαλάντα του φεγγαριού”, ποιήματα, 1961
“Αναθήματα”, ποιήματα, 1966 
“Οι ελεγείες”, ποιήματα, 1971
“Νίκος Μπελογιάννης”, ποιήματα, 1977
“Τα παραλειπόμενα”, ποιήματα, 1985
“Τα ποιήματα, 1940-1987”, ποιήματα, 1988
“Τα διηγήματα”, ποιήματα, 1991

Β’ Διάφορα:
“Ιστορία των Σερρών”, 1967, 1972, 1996  3 Τόμοι
“Ιστορία της Ηράκλειας Σερρών”, 1973
“Τα Δημοτικά τραγούδια του Ν. Σερρών”, ανθολογία 1978
“Σερραϊκή χρονογραφία του Παπασυναδινού”, 1982
“Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης τον καιρό της κατοχής”, 1983
“Οι Σέρρες άλλοτε και τώρα”, 1985
“Τα νομίσματα Αρχαίας Αμφίπολης”, 1989
“Θέατρο στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας τον καιρό της κατοχής”,  1990

Ο Γιώργος Καφταντζής μαζί με άλλους Επονίτες νέους στην παραλία της Θεσσαλονίκης τη μέρα της απελευθέρωσης

Επανερχόμαστε  στην ποίηση και είναι απαραίτητο  να κάνουμε και νέα παρέκβαση  από το θέμα μας. Σ΄ αυτό μας οδηγεί ο τίτλος της ποιητικής  συλλογής “οι ελεγείες”. Είναι απαραίτητο, νομίζω, να αναφερθούμε σ’  αυτό το ποιητικό είδος που είναι  αρχαιότατο και το οποίο δημιούργησαν και καλλιέργησαν  ιδιαίτερα  οι πρόγονοί μας, από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισης της μελικής ποίησης και κυρίως από τον 7ο  έως και τον 6ο π.Χ. αιώνα. 
Η ελεγεία  γεννήθηκε  στην Ιωνία  της Μικράς Ασίας, όπου άνθησε  και η επική ποίηση (εδώ επίσης  πρωτοεμφανίσθηκε η ιστορία και η φιλοσοφία (γόνιμα μυαλά οι Ίωνες) και γι΄ αυτό όλοι σχεδόν οι ελεγειακοί ποιητές, σε οποιαδήποτε φυλή και αν ανήκαν (Αιολείς, Δωριείς) μεταχειρίστηκαν  στις ελεγείες  τους την Ιωνική Διάλεκτο. Η λέξη ελεγεία σε θηλυκό γένος και ελεγείον (πληθυντικός  τα ελεγεία), προήλθε από την λέξη “έλεγος”, την οποία οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι  θεωρούσαν ελληνική και σήμαινε θλίψη, οίκτος, θρήνος.  Μεταγενέστεροι ερευνητές δέχονται ότι η λέξη είναι αρμενικής ή φρυγικής καταγωγής και σημαίνει αυλός και επομένως ελεγεία σημαίνει τραγούδι που τραγουδιέται με συνοδεία αυλού. 
Από τεχνικής άποψης, ελεγείον ή ελεγεία  λέγεται το δίστιχο  το οποίο αποτελείται από ένα δακτυλικό εξάμετρο και ένα δακτυλικό πεντάμετρο (αυτό προήλθε από το δακτυλικό εξάμετρο, στο οποίο όμως λείπουν οι δύο βραχείες συλλαβές του τρίτου και του έκτου ποδός). 

Ο Γιώργος Καφταντζής (αριστερά) με τον Πάνο Θασίτη το 1942 στην πλατεία της
Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης. Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Από την επανάληψη  τέτοιων διστίχων, με την παραπάνω μετρική μορφή, αποτελέστηκε το ελεγειακό ποίημα, που είναι μίγμα επικών και  λυρικών στοιχείων και αποτελεί τον μεταβατικό σταθμό  από το έπος στην λυρική ή μελική ποίηση των αρχαίων.  Αρχικά,  για τους αρχαίους, σήμαινε  θρηνητικό άσμα που ψαλλόταν με τη συνοδεία αυλού. Αργότερα όμως δηλώνονταν με αυτήν όλες οι έντονες ψυχικές  διαθέσεις, όπως η χαρά, η λύπη, η ερωτική ανησυχία, η πολεμική αγωνία και γενικά οποιοδήποτε συναίσθημα του ανθρώπου που γεννιόταν στην κοινωνική και πολιτική του ζωή.
Ευρετής της ελεγείας θεωρείται ο Εφέσιος Καλλίνος (μέσα  του 7ου π.Χ. αιώνα). Σώζονται  δύο αποσπάσματα από το έργο του, στα οποία παρακινεί για αγώνα εναντίον των Κιμμερίων, οι οποίοι εισέβαλαν από τον βορρά και λεηλατούσαν την χώρα του.  Ο Τυρταίος, με τις δικές του ελεγείες, παρακινεί τους Σπαρτιάτες να φανούν άξιοι της πατρίδας τους. 
Ο Κολοφώνιος Μίμνερμος, είναι πολύ λυπημένος, γιατί οι βασιλείς της Λυδίας υπέταξαν  την πατρίδα  του και έγραψε πολεμικές ελεγείες. Οι ωραιότερες  ελεγείες  του όμως είναι εκείνες που έχουν περιεχόμενο συναισθηματικό, στις οποίες τραγουδά τους πόθους και τις ανησυχίες του, τις χαρές και τις λύπες της ζωής. Ιδιαίτερα  θρηνεί τη συντομία  της νεότητας, τα γηρατειά και τον θάνατο, τα θλιβερότερα  γεγονότα της ζωής μας, που κανένα φάρμακο δεν υπάρχει γι΄ αυτά. Τέτοιο αντίκρυσμα  της ζωής του έφερνε θλίψη και μελαγχολία στην ψυχή και την ψυχή του έτσι θλιμμένη την έδειξε  με τους στίχους του. Οι Αλεξανδρινοί και Ρωμαίοι  θαύμαζαν πολύ τον Μίμνερμο. Παραθέτω  ένα απόσπασμα από το έργο του, χαρακτηριστικό  της τέχνη του: 
                        “Κρύος ιδρώτας πάραυτα το σώμα μου όλο πιάνει, 
                          το άνθος των νέων συντρόφων  μου ο νους μου άμα σκεφθεί....
                          έπρεπε ό,τι είναι χαρωπό και ωραίο να μην πεθαίνει,
                          μα σύντομό ΄ναι  ως όνειρο η νιότη η θαλερή·
                          γοργά το γήρας τ΄ άχαρο  και τ΄  άσχημο μας φθάνει
                          κι απάνω στο κεφάλι μας κρεμάζεται βαρύ, 
                          που μισητό τον άνθρωπο  κι αγνώριστο τον κάνει
                          και του χαλάει και μάτια του και νου άμα χυθεί. 
                                    (Απ. 5, μετ. Σ. Μενάρδου).

Ο Σόλωνας έγγραψε ελεγείες με περιεχόμενο  φιλοσοφικό και ηθικό. Η ελεγεία καλλιεργήθηκε  και στα χρόνια μετά τον Μέγα Αλέξανδρο, με περιεχόμενο κυρίως ερωτικό και μυθολογικό. Επιφανής  ελεγειογράφος αυτής της εποχής  ο Κυρηναίος Καλλίμαχος και  ακόμη ο Κώος Φιλητάς, ο Ερμιάναξ, ο Φανοκλής.  
Και Ρωμαίοι ποιητές μιμήθηκαν τους Έλληνες  και καλλιέργησαν  το ελεγειακό είδος της ποίησης, όπως οι Οβίδιος, Τίβουλος, Προπέρτιος, Κάτουλος. 
Στα νεότερα χρόνια καλλιεργήθηκε  η ελεγεία ιδιαίτερα από  κάποιους ποιητές. Όμως τα ποιήματα αυτά χαρακτηρίζονται  ως τέτοια μόνο εξ αιτίας  του θέματός τους, επειδή έχουν περιεχόμενο μελαγχολικό και ήρεμο, όχι όμως την αρχαία  μετρική μορφή.  Ξεχωρίζουν  οι “Ρωμαϊκές ελεγείες” του Γκαίτε, που τις έγραψε  κατά τα αρχαία ελληνικά πρότυπα.  Ελεγείες  έγραψαν οι Ρονσάρ, Λαφουταίν,  Σίλλερ, Χάινε και άλλοι. 
Στη νεοελληνική λογοτεχνία ελεγείες  έγραψαν οι Σολωμός, Βαλαωρίτης, Τανταλίδης, Παλαμάς,  Χατζόπουλος, Πορφύρας, Καρυωτάκης και άλλοι. 
Αρχαιότατο  και διαχρονικό ποιητικό είδος η ελεγεία. Αριθμεί  περισσότερα  από 2.500 χρόνια παρουσίας στην λογοτεχνία μας. Η ελεγεία είναι μεγάλη κατάκτηση  της αρχαίας ελληνικής  λογοτεχνίας. Καθιερώνει  την υπόσταση και την αυτοτέλεια του  ατόμου.  Του δίνει την δυνατότητα να εκφραστεί προσωπικά, συναισθηματικά, σπάζει τα δεσμά του με τον κόσμο των θεών, των ημιθέων,  των ηρώων  που αποτελούσαν  το περιεχόμενο  της έως τότε  ποίησης, της επικής, της ποίησης του δακτυλικού εξαμέτρου.  Μέσα σ΄  αυτόν τον κόσμο συντρίβονταν η ατομικότητά του, η προσωπική  του  έκφραση. Τώρα είναι ενώπιος ενωπίω , είναι το άτομο και ο εαυτός του. 
Η υψιπετής έως τότε ποίηση, που αποκλειστικά ασχολούνταν μόνο με τον κόσμο των θεών, των ημιθέων, των ηρώων,  των βασιλέων γίνεται πλέον ανθρώπινη, εκφράζει τον άνθρωπο, την καθημερινότητά του, τα προβλήματα, τα συναισθήματά του. Η ελεγεία προσγειώνει την ποίηση μέσα στην καρδιά του ατόμου. 
Κάτι ανάλογο  θα γίνει αργότερα και με την φιλοσοφία, η οποία αυτά τα χρόνια έχει ως αντικείμενό της την φύση (Ίωνες φυσικοί φιλόσοφοι). Αυτό όμως η αλλαγή θα πραγματοποιηθεί όχι στην Ιωνία, αλλά  στον ελλαδικό χώρο με πρωτεργάτη τον Αθηναίο Σωκράτη. 
Θα κάναμε και πάλι μια παρέκβαση  από το θέμα μας. 

Στον Λαϊλιά Σερρών το 1983. Από αριστερά: Κλείτος Κύρου, Γιώργος Καφταντζής, Ηλίας Γαργάλας, Πάνος Θασίτης

Β’  Η σύγχρονη ελληνική ποίηση. 
Το 1931, ο Γιώργος Σεφέρης εκδίδει ποιητική συλλογή που την τιτλοφορεί “Στροφή”. Σε μια συνέντευξή του -2 Νοεμβρίου 1963-  είπε πως, "όταν δημοσίευσε την “Στροφή”, δύο πράγματα κυριαρχούσαν  στη συνείδησή του: πως ήθελε  να πει μερικά πράγματα με τρόπο απλό  και πως η ποίησή του δεν θα ήταν αγαπητή" (Λίνος Πολίτης). 
Αυτή η ολιγοσέλιδη ποιητική συλλογή έφερε μια πραγματική στροφή και βαθύτερη αλλαγή στη νέα ελληνική ποίηση. "Έφερε κάτι καινούργιο  και επαναστατικό, αντίθετο από τα έως τότε καθιερωμένα. Οι ποιητές, μετά το 1930, απαλλάσσονται από τα ψεύτικα στολίδια της  παραδοσιακής ποίησης  και δημιουργούσαν - σε άμεση συνάρτηση με τα νέα ρεύματα και τις ανήσυχες εξελίξεις του ευρωπαϊκού λυρικού  λόγου – μια νέα έκφραση και μια νέα ποίηση". (Λ. Πολίτης). 

Συγκέντρωση επιζώντων μελών της ΕΠΟΝ του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης το 1982. Διακρίνονται
μεταξύ άλλων οι Γιώργος Καφταντζής, Κλείτος Κύρου, Λεωνίδας Ζησιάδης (με το μουστάκι)

Εγκαταλείπεται πια οριστικά το μέτρο και η ομοιοκαταληξία και δημιουργείται ο ελεύθερος στίχος με το προσωπικό ύφος του κάθε ποιητή.  Ακόμη, οι συμβολισμοί  είναι καθαρά προσωπικοί· ο ποιητικός λόγος λαμβάνει προσωπικές διαστάσεις, τις οποίες ο αναγνώστης   - ακόμη και ο υποψιασμένος πληροφορημένος -  αδυνατεί να τις παρακολουθήσει και να τις κατανοήσει. Η ποίηση, πλέον, ομοιάζει με τους αρχαίους χρησμούς και αυτό της δίνει πολυσημαντότητα, αοριστία,  και δυσκολία κατανόησης και ερμηνείας. Και αυτό το απλό που ανέφερε ο Γιώργος Σεφέρης στη συνέντευξή του,  κατέστη η αχίλλειος πτέρνα της σύγχρονης ποίησης, που απομάκρυνε  τον αναγνώστη, γιατί δεν έχει τη δυνατότητα  να διεισδύσει  και να ερμηνεύσει τα νοήματα που κρύβει. 
Μετά το 1931 η ελληνική ποίηση κινείται σ΄  αυτό το πλαίσιο  και κάποτε ακόμη πιο ριζοσπαστικά.  Αυτό τον δρόμο ακολουθεί και  η ποίηση του Γιώργου Καφταντζή.