Τόπος εξορίας και όχι "διχασμού" ο Άη-Στράτης

Εξόριστοι στον 'Αη-Στράτη. - Αρχείο Βασίλη και Βύρωνα Μανικάκη

Την ημέρα των Θεοφανίων, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης βρέθηκε στον Άη-Στράτη για τον αγιασμό των υδάτων. Κι εκεί, παραχαράσσοντας την ιστορία, χαρακτήρισε «τοπόσημο διχασμού» το μικρό νησί του ΒΑ Αιγαίου που αποτέλεσε τόπο εξορίας και μαρτυρίου για σχεδόν τριάντα χρόνια χιλιάδων κομμουνιστών που εκτοπίστηκαν εκεί.

Από το 1929 μέχρι και το 1963 (με ένα ολιγοετές διάλειμμα μετά την Απελευθέρωση), όταν και αφέθηκαν να επιστρέψουν στις εστίες τους οι τελευταίοι πολιτικοί εξόριστοι, ο Άη Στράτης ήταν συνώνυμος της εξαθλίωσης, του θανάτου και των βασανισμών χιλιάδων κομμουνιστών και αριστερών, που έπεσαν θύματα είτε του μεταξικού καθεστώτος, είτε των ναζί κατακτητών, είτε του μετεμφυλιακού κράτους της Δεξιάς.

Το Μουσείο Δημοκρατίας στον Άγιο Ευστράτιο φιλοξενεί σπάνιο υλικό από τη ζωή και τις άθλιες κακουχίες της ζωής των εκτοπισμένων. 

Με αφορμή την τελευταία επίδειξη ιστορικού αναθεωρητισμού από τον Κυριάκο Μητσοτάκη, που χαρακτήρισε τον Άη Στράτη «τοπόσημο διχασμού», η εφημερίδα Αυγή  αναδημοσίευσε ντοκουμέντα και μαρτυρίες από τη ζωή στο νησί, που φιλοξενεί το Μουσείο, θυμίζοντας ότι ήταν τόπος εξορίας και εκδίκησης του κράτους της Δεξιάς απέναντι στους αγωνιστές της ελευθερίας του λαού στην Ελλάδα.

Γυναίκες στον 'Αη-Στράτη, μαζί με κάποια από τα παιδιά τους, μετά την αποχώρηση από το Τρίκερι. - Αρχείο Βασίλη και Βύρωνα Μανικάκη

Αη-Στράτης - Η οργάνωση της "επ' αόριστον" διαβίωσης

Το 1951 οι εκτοπισμένοι στον Αη- Στράτη ήταν περίπου 3.000, ενώ τον Απρίλιο του 1952 μειώθηκαν στους 2.000. Η μείωση συνεχίστηκε και στα επόμενα χρόνια. Το 1955 καταγράφηκαν 950 άτομα, από τα οποία το 1956 είχαν μείνει 820. Το 1959 οι εξόριστοι έφθαναν τους 470, χωρίς αυτοί οι αριθμοί να μπορούν να ελεγχθούν προς το παρόν με ακρίβεια.

Τον Σεπτέμβριο του 1953 έκλεισε το στρατόπεδο γυναικών στο Tρίκερι και οι εξόριστες μεταφέρθηκαν στον 'Aη-Στράτη. 'Ετσι, ο 'Aη-Στράτης αποτέλεσε τον αποκλειστικό τόπο εξορίας έως τις αρχές του 1963, όταν αποχώρησαν και οι τελευταίοι εκτοπισμένοι.

Ο άδηλος χρόνος: Εκτοπίσεις επ' αόριστον

Οι Επιτροπές Δημοσίας Ασφαλείας μπορούσαν να επιβάλουν εκτοπίσεις μέχρι 12 μήνες. Είχαν όμως τη δυνατότητα να παρατείνουν την εκτόπιση "δι' εν εισέτι έτος". Με αυτόν τον τρόπο εκατοντάδες άνδρες και γυναίκες έμειναν στην εξορία για πέντε, δέκα ή και περισσότερα χρόνια.

"Ο διωγμός μας οφείλεται σε καθαρά πολιτικά ελατήρια. Στο πρόσωπό μας, η κυβέρνηση τιμωρεί όχι τους παραβάτες κανενός ιδιαίτερου νόμου, αλλά τους πολιτικούς της αντιπάλους. Ο λόγος που μας έστειλαν εξορία για τρία περίπου χρόνια, και μερικούς μάλιστα για τέσσερα, είναι γιατί αρνηθήκαμε να υπογράψουμε τις λεγόμενες "δηλώσεις μετανοίας", αρνηθήκαμε, δηλαδή, να υπογράψουμε γραφτές δηλώσεις με τις οποίες να απαρνιόμαστε ορισμένες απόψεις και πεποιθήσεις".

Υπόμνημα πολιτικών εξορίστων, 1950

Μετά τη λήξη του Εμφυλίου, πάρα πολλοί εκτοπισμένοι απολύθηκαν. Παρ' όλα αυτά το 1951 βρίσκονταν ακόμη εκτοπισμένοι περίπου 3.400 πολίτες.

Απομονωμένο στην άγονη γραμμή του Βορείου Αιγαίου, δεν μπορεί να ζήσει τους λιγοστούς κατοίκους του, που συνέχεια ξενιτεύονται. Μια γη που της λείπει το νερό, όμως μόνιμα η ατμόσφαιρά της είναι κορεσμένη από υγρασία. Οι γυμνές πλαγιές που τις δέρνουν ολοχρονίς οι άνεμοι οδηγούν στη χαράδρα. Εκεί στήνονται τα τσαντίρια των εξόριστων...".

(Βαρδής Βαρδινογιάννης, Οι μισοί στα σίδερα, Φιλίστωρ 1996, σ. 209-210)

Έργο του Γιώργου Φαρσακίδη για τις πλημμύρες στον Άη-Στράτη

Οι πλημμύρες

"...και με τις πρώτες δυνατές βροχές οι σκηνές και το στρατόπεδο πλημμυρίζουν μέσα σε ένα ορμητικό ποτάμι που παρασύρει τα πάντα στη θάλασσα...".

Μετά τις πλημμύρες αρχίζουν επιδημίες ασθενειών, όπως η δυσεντερία και ο τύφος.

"Η επιβίωση στον Αη- Στράτη προϋποθέτει ένα συνεχή και σκληρό αγώνα με τα στοιχεία της φύσης και η θαλασσοταραχή εμποδίζει πολύ συχνά το καράβι να πλησιάσει".

(Βαρδής Βαρδινογιάννης, Οι μισοί στα σίδερα, Φιλίστωρ 1996)

"Εγώ, ας πούμε, κάθε Τρίτη βράδυ, γιατί τότε έφευγε το καράβι για τον Αη- Στράτη, είχα δεμένο το μπαούλο. Η γυναίκα μου ήξερε ότι μπορεί και στο δρόμο να με βρούνε, επειδή καμιά φορά ήμουνα στο γραφείο της Ε.Δ.Α. ή είχα κάποια δουλειά κλπ. Ήξερε ότι αν δεν έρθω το βράδυ, το πρωί έπρεπε να με ψάξει στο αστυνομικό τμήμα. Και μετά να πάει στη γενική ασφάλεια να μάθει πού ήμουν και να μου φέρει τα πράγματά μου".

(Αφήγηση Στέφανου Στεφάνου για τις περιόδους που έζησε στην Αθήνα με "άδεια" από το στρατόπεδο του 'Αη-Στράτη)

Η μαρτυρία του Μάκη Λυμπεράτου

Ο Αη Στράτης είναι γνωστός ως τόπος εξορίας πολύ πριν από το 1948. Δεν είμαι φυσικά σε θέση αυτή τη στιγμή - γιατί δεν μπόρεσα να το ερευνήσω - να πω με βεβαιότητα αν ο Αη Στράτης χρησιμοποιήθηκε ή όχι σαν τόπος εξορίας από τότε που ψηφίστηκε το γνωστό ΙΔΙΩΝΥΜΟ του Ελ. Βενιζέλου (το 1929), οπότε άρχισαν να γεμίζουν με εξόριστους κομμουνιστές τα ξερονήσια, όπως η Ιος, η Σίκινος, η Φολέγανδρος κ. ά. Οπωσδήποτε όμως ο Αη Στράτης χρησιμοποιήθηκε σ' όλη την περίοδο της βασιλομεταξικής δικτατορίας (1936-1941) και συνέχισε να είναι τόπος εξορίας και στην περίοδο της Κατοχής. Συγκεκριμένα το νησί αυτό ήταν τόπος εξορίας μέχρι τις 17 Ιούνη 1943, οπότε το ηρωικό ΕΛΑΝ (Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό) (δηλαδή το Πολεμικό Ναυτικό του ΕΑΜ) άρπαξε κυριολεκτικά κάτω από τη μύτη των Γερμανών κατακτητών και μέσα σε συνθήκες σφοδρής θαλασσοταραχής όλους τους περίπου 130 πολιτικούς εξόριστους, που είχαν επιζήσει από τα παντοειδή βασανιστήρια, τις σφαίρες και την πείνα και μαζί τους και όλους τους άντρες της Φρουράς Χωροφυλακής και στις 18-6-1943 τους αποβίβασε όλους ελεύθερους και ασφαλείς στο έδαφος της Χαλκιδικής. Για την ιστορία, αναφέρουμε ότι στην περίοδο της βασιλομεταξικής δικτατορίας είχαν εκτοπιστεί στην Αη Στράτη ο μεγάλος διανοητής Δημήτρης Γληνός, ο Κώστας Βάρναλης και άλλοι διανοούμενοι. Μάλιστα, το σπίτι που διέμενε ο Γληνός παρέμεινε γνωστό ως "θάλαμος Γληνού". Με ιδιαίτερη συγκίνηση θυμάμαι (πρέπει, νομίζω, να ήταν στις 4-9-1947) όταν οι περίπου 6.000 πολιτικοί εξόριστοι, που κρατούμαστε τότε εκεί, συνοδεύσαμε στην τελευταία τους κατοικία τέσσερις συντρόφους μας, που σκοτώθηκαν, όταν την προηγούμενη νύχτα στη διάρκεια μιας καταιγίδας ένας κεραυνός έπληξε τη σκηνή τους στη θέση κάτω από το "βράχο του Λένιν", που ονομάζαμε "Σαχάρα".

Και τότε για πρώτη φορά, εκεί στο ερημοκλησάκι του Αγίου Μηνά, αντικρίσαμε τα μνήματα των άλλων, των παλιών συντρόφων μας (γύρω στους 40) πολιτικών εξορίστων, που πέθαναν από την πείνα στην περίοδο της Κατοχής... Ο Αη Στράτης ξανάγινε τόπος εξορίας το 1946. Τότε (το 1946) είχαν εκτοπιστεί εκεί μερικές εκατοντάδες κομμουνιστές και άλλοι ΕΑΜίτες και ΕΠΟΝίτες από τη Βόρεια Ελλάδα. Ηταν λιγότεροι από 500 και όλοι τους διέμεναν σε σπίτια του χωριού. Μετά τις ομαδικές συλλήψεις του Ζέρβα, τον Ιούνη του 1947 (ο Ναπολέων Ζέρβας ήταν τότε υπουργός Δημόσιας Τάξης), άρχισαν να καταφθάνουν με αρματαγωγά χιλιάδες κρατούμενοι στο νησί, κυρίως από τη Βόρεια Ελλάδα. Μόνο μια καραβιά με το αρματαγωγό "Αλφειός", περίπου 1.000 είμαστε από τη Νότια Ελλάδα και ενώ οι αποφάσεις εκτόπισης μάς όριζαν τόπο εξορίας την Ικαρία, μετά από 18 ώρες ταξίδι μέσα στην "κοιλιά" του "Αλφειού," βρεθήκαμε στα μέσα του Ιούλη του 1947 στον Αη Στράτη. Μέσα στον Αύγουστο ακολούθησε η τελευταία καραβιά. Ηταν οι εξόριστοι που μετεκτοπίστηκαν από τη Σαμοθράκη στον Αη Στράτη. Ηταν πάνω από 1.000. Και παρά τις διαμαρτυρίες των εκπροσώπων της ομάδας μας να μην εγκατασταθούν οι σκηνές τους στη Σαχάρα, γιατί στη Σαχάρα πέφτουν συχνά κεραυνοί, η διοίκηση της Χωροφυλακής τούς εγκατέστησε εκεί. Μεταφέρθηκαν μόνο μετά το θάνατο των τεσσάρων και τον τραυματισμό των υπολοίπων, που ήταν μέσα στη σκηνή την ώρα που έπεσε ο κεραυνός.

Ο Μάνος Κατράκης, ο Γιάννης Ρίτσος και άλλοι, εξόριστοι στον Άη-Στράτη

Ολοι εμείς που φτάσαμε στον Αη Στράτη τον Ιούνιο - Ιούλιο - Αύγουστο (πάνω από 5.500), αφού μείναμε αρκετές βδομάδες τελείως στο ύπαιθρο, κάτω από τα δέντρα, εγκατασταθήκαμε σε σκηνές.

Με τα μέτρα του Σοφούλη προς το τέλος του 1947 παρέμειναν εκεί περίπου 1.200 εξόριστοι. Στις αρχές όμως του 1948 άρχισαν να στέλνουν κι άλλους και έτσι ο αριθμός μεγάλωσε...

Τελικά το 1949 μεταφέρθηκαν όλοι στο Μακρονήσι. Στο τέλος Ιουλίου 1950 όλοι οι εναπομείναντες πολιτικοί εξόριστοι στο Μακρονήσι μεταφέρθηκαν στον Αη Στράτη, που διατηρήθηκε σαν τόπος εξορίας μέχρι το 1963.

Τώρα ως προς το δεύτερο θέμα. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι πολιτικοί εξόριστοι στον Αη Στράτη πέθαναν από την πείνα όχι την περίοδο της βασιλομεταξικής δικτατορίας, αλλά στην περίοδο της Κατοχής και συγκεκριμένα το χειμώνα του 1941-1942. Φυσικά εκείνοι που τους δολοφόνησαν με τις σφαίρες, με τα φριχτά βασανιστήρια και μεθόδευσαν με τον πιο σατανικό και εγκληματικό τρόπο το θάνατό τους από την πείνα ήταν τα όργανα και οι μηχανισμοί της βασιλομεταξικής δικτατορίας, που τώρα είχαν μπει στην υπηρεσία των κατακτητών και στην περίπτωση των εξόριστων του Αη Στράτη, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις αποδείχτηκαν χιτλερικότεροι των χιτλερικών αφεντικών τους. Με όση συντομία μπορούμε, θα αναφέρουμε εδώ το ιστορικό, όπως το ξέρουμε από βιβλία, από διηγήσεις και συζητήσεις με άλλους συνεξορίστους μας. Η ομάδα των εξορίστων του Αη Στράτη, στην περίοδο της βασιλομεταξικής δικτατορίας, ήταν μια πολύ καλά οργανωμένη ομάδα συμβίωσης. Είχε ένα πολύ οργανωμένο νοικοκυριό. Μαζί με τη μόρφωση, τις διάφορες σχολές, οι εξόριστοι φρόντισαν και πέτυχαν να μετατρέψουν σε πολύ γόνιμη τη λίγη άγονη γη του νησιού που τους επιτράπηκε να καλλιεργήσουν. Είχαν ανοίξει πηγάδια κι ανάμεσά τους το μεγάλο πηγάδι (το γνωστό ως "τουλούμπα" από το οποίο υδρεύονταν οι ίδιοι και υδρεύονταν - ίσως υδρεύονται ακόμα - και όλοι οι κάτοικοι του χωριού). Το είχαν σκεπάσει και του είχαν τοποθετήσει αντλία, ώστε να διατηρείται όσο το δυνατόν καθαρότερο. Εφτιαξαν κατά μήκος του ρέματος ένα φαρδύ δρόμο, τη γνωστή ως "λεωφόρο μπολσεβίκων", που άρχιζε από την πλατεία στο λιμάνι και κατέληγε στην τουλούμπα. Ηταν και ο μοναδικός δρόμος του νησιού, που ήταν βατός με αμάξι, αν υπήρχε αμάξι στο νησί. Καλλιεργούσαν χωράφια με δημητριακά, κυρίως κριθάρι, με πατάτες και με πολλά είδη ζαρζαβατικών. Ασχολούνταν οργανωμένα με το ψάρεμα και πάστωναν τα ψάρια που περίσσευαν. Με όλα αυτά τα είδη που καλλιεργούσαν, προμήθευαν και τους ντόπιους σε χαμηλές τιμές και έκαναν και εξαγωγή στη Λήμνο. Ετρεφαν πουλερικά και είχαν φτιάξει οι ίδιοι και κλωσσομηχανή για την αναπαραγωγή των πουλερικών (εργαλείο του σατανά το 'λεγαν οι παπάδες, προφανώς με υπόδειξη της διοίκησης της Φρουράς). Ετρεφαν αρκετά χοιρινά και γαϊδούρια. Τα τελευταία τα χρησιμοποιούσαν, εκτός από τις μεταφορές και για την κίνηση του αλευρόμυλου, που επίσης είχαν φτιάξει οι ίδιοι και εξυπηρετούσαν και τους ντόπιους για το άλεσμα.

Γιάννης Ρίτσος και Τάσος Λειβαδίτης μελετούν στον Άη-Στράτη

Με την κήρυξη του πολέμου το 1940 η βασιλομεταξική δικτατορία δεν τους επέτρεψε να πάνε εθελοντές στον πόλεμο, όπως όλοι με γραπτές αιτήσεις τους είχαν ζητήσει. (Αυτό άλλωστε είχε γίνει με όλους τους κρατούμενους κομμουνιστές). Κι όχι μόνο δεν τους επέτρεψε να πάνε στον πόλεμο, αλλά μεθόδευσε με τον πιο σατανικό τρόπο την εξόντωσή τους από την πείνα...

Στην περίοδο του πολέμου και πριν από την Κατοχή οι εξόριστοι είχαν αποθηκεύσει περίπου 40 χιλιάδες οκάδες πατάτα, χιλιάδες οκάδες κριθάρι και άλλα αγροτικά προϊόντα, αρκετά για να ζήσουν υποφερτά όλο το χρόνο και να βοηθήσουν και τους ντόπιους. Και αν εξακολουθούσαν την καλλιέργεια...

Κάποτε, όμως, εμφανίστηκε στον Αη Στράτη ο διοικητής Χωροφυλακής Λήμνου, ο Παπαπουτσάκης, ο οποίος ασφαλώς με άνωθεν εντολές τούς είπε να ετοιμαστούν για να μεταφερθούν με καϊκι στην ηπειρωτική Ελλάδα για λόγους ασφαλείας γιατί κει (στον Αη Στράτη), απομονωμένοι, μπορεί να πεθάνουν από την πείνα... Τους είπε ακόμη ότι δεν πρέπει να πάρουν μαζί τους παρά ελάχιστα πράγματα, γιατί το καϊκι δεν είχε αρκετούς χώρους. Με δυσπιστία το δέχτηκαν, αλλά δεν είχαν και άλλο δρόμο. Κρατούμενοι ήταν. Ετσι κράτησαν ελάχιστα τρόφιμα. Τα υπόλοιπα τα μοίρασαν ή τα πούλησαν πολύ φθηνά στο χωριό... Το καϊκι, όμως, δεν πήγε ποτέ. Κι όταν οι εξόριστοι διαμαρτυρήθηκαν, ο διοικητής της Φρουράς Κουσκούκης διέταξε "πυρ στο ψαχνό". Τρεις εξόριστοι ήταν νεκροί από σφαίρες...

Ετσι αναγκάστηκαν να περιορίσουν στο ελάχιστο τη μερίδα του συσσιτίου, καταναλώνοντας με το σταγονόμετρο τα λιγοστά τρόφιμα που είχαν κρατήσει για το ταξίδι... Υπολόγιζαν αργότερα να ζήσουν με την πατάτα της νέας σοδειάς και με τα χοιρινά που θα έσφαζαν και θα πάστωναν τουλάχιστο μέχρι την άνοιξη...

Στο μεταξύ όμως ήρθε η Κατοχή. Αλλά πριν φτάσουν οι Γερμανοί κατακτητές στο νησί έγινε αλλαγή της ελληνικής φρουράς. Το δολοφόνο των εξορίστων Κουσκούκη αντικατέστησε ο μοίραρχος Χωροφυλακής Βουδικλάρης, αδελφός του υπασπιστή του προδότη Τσολάκογλου. Επρόκειτο για ένα διεστραμμένο χιτλερικό κτήνος, που βρήκε σύμμαχο και συνεργό στα εγκλήματά του σε βάρος των εξορίστων το σατανικό εκείνο θεομπαίχτη καλόγερο, που άκουγε στο όνομα Αμφιλόχιος, ο οποίος ουσιαστικά διαφέντευε και "άρμεγε" σχεδόν όλο το νησί, που κατά το μεγαλύτερό του μέρος ανήκε στη μοναστηριακή περιουσία.

Χορωδία των εξόριστων στον Άη-Στράτη

Ο Βουδικλάρης μάζεψε όλους τους εξόριστους και τους έκλεισε στο κτίριο του σχολείου. Τους στέρησε το επίδομα, τους απαγόρευσε να έχουν περιουσία (χοιρινά, γαϊδούρια κτλ.), τους απαγόρευσε ακόμα και να μαζεύουν χόρτα στους αγρούς, που ήταν σε απόσταση μεγαλύτερη από 30 μέτρα από το σχολείο. Και απειλούσε με εκτέλεση τους ντόπιους κατοίκους που θα βοηθούσαν εξόριστο.

Τότε, αρχές Νοέμβρη 1941, εμφανίστηκε ο καλόγερος, ο οποίος τους είπε: "Ματώνει η καρδιά μου μ' αυτό που σας συμβαίνει κι ας είστε και μπολσεβίκοι... Αλλά εγώ είμαι άνθρωπος του Θεού και θα σας βοηθήσω...". Τους πρότεινε λοιπόν να του πουλήσουν εικονικά τα χοιρινά (ήταν 3 χοιρομάνες και 8 μικρότερα), τα γαϊδούρια και την πατάτα και να τους τα δίνει λίγα λίγα για το συσσίτιό τους, όταν του τα ζητήσουν. Τους πρότεινε, μάλιστα, να βάλουν ημερομηνία προηγούμενη από τα μέτρα της απαγόρευσης για να μη βρει, όπως έλεγε, τον μπελά του. Οταν, όμως, τις ημέρες των Χριστουγέννων οι εξόριστοι ζήτησαν να πάρουν ένα χοιρινό για να το φάνε, ο καλόγερος τους απάντησε: "Τα χοιρινά είναι δικά μου. Μου τα πουλήσατε, όπως και όλα τα άλλα σας πράγματα. Ορίστε και το χαρτί με την υπογραφή σας... ".

Ετσι άρχισαν οι θάνατοι από την πείνα. Οι εξόριστοι έφαγαν ακόμα και ωμά ψοφίμια που μάζευαν κρυφά τη νύχτα από τα χωράφια. (Είχε χιονίσει πολύ εκείνο το χειμώνα και πολλά ζώα του χωριού (γίδια, πρόβατα κτλ.) ψόφησαν. Ηταν τόσο φρικιαστική η κατάσταση των κρατουμένων, ώστε όταν λίγο αργότερα (στις 27-2-1942) έφθασε στον Αη Στράτη μια ομάδα Γερμανών με επικεφαλής δύο αξιωματικούς του Ναυτικού, οι δύο αυτοί αξιωματικοί κοκάλωσαν μόλις αντίκρισαν το θέαμα μέσα στους θαλάμους των κρατουμένων. Ενας εξόριστος, ο δικηγόρος Λαγανάς τους μίλησε στη γλώσσα τους και τους εξήγησε την κατάσταση. Ο ένας από τους δύο αξιωματικούς εκμυστηρεύτηκε στον Λαγανά ότι είναι αντιχιτλερικός, ότι ο αδελφός του έχει παντρευτεί Ελληνίδα και υποσχέθηκε να βοηθήσει να τους σταλούν από τη Λήμνο τρόφιμα. Πραγματικά, μετά από λίγες μέρες έφτασαν στους εξόριστους τρόφιμα (μαυροφάσολα, σουσάμι, λάδι, αλεύρι κτλ.) και έτσι σταμάτησαν οι θάνατοι από την πείνα. Αργότερα άλλαξε και η διοίκηση της Φρουράς. Η νέα αυτή διοίκηση φερόταν ανθρώπινα στους κρατουμένους...

(μαρτυρία του Μάκη Λυμπεράτου, που δημοσιεύθηκε στο Ριζοσπάστη στις 14 Ιούλη 1996)

ΠΗΓΗ: Εφημερίδα Αυγή