Ο Μίκης της Θεσσαλονίκης και της υπόλοιπης Μακεδονίας

 Το κείμενο που ακολουθεί είναι η ομιλία την οποία επρόκειτο να εκφωνήσω την περασμένη Τετάρτη, στην ειδική εκδήλωση που είχε οργανωθεί στο πλαίσιο του Πανελλήνιου Φεστιβάλ Βιβλίου Θεσσαλονίκης με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από τη γέννηση του Μίκη Θεοδωράκη και με τίτλο «ο Μίκης της Θεσσαλονίκης». Δυστυχώς, ένα πρόβλημα υγείας που προέκυψε λίγο πριν, στάθηκε εμπόδιο για την παρουσία μου στην εκδήλωση. Κι έτσι αναγκαστικά παρουσιάζω από εδώ την εισήγησή μου που έχει ως εξής:

Επίσκεψη του Μίκη στις δυτικές στυνοικίες της Θεσσαλονίκης

Είναι ίσως γνωστό ότι ο διεθνούς φήμης συνθέτῃς µας, που το σπουδαίο έργο του αγαπήθηκε και ερμηνεύθηκε  στα πέρατα του κόσμου, και για τον οποίο τιμάμε φέτος τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, είχε αναπτύξει διαχρονικά στενή σχέση με τη Θεσσαλονίκη και την υπόλοιπη Μακεδονία αλλά και στενές  σχέσεις με πολλούς Θεσσαλονικείς. Για να θυµηθούµε τον φιλικό δεσμό του με τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, του οποίου ο Θεοδωράκης  μελοποίησε αρκετά του ποιήματα, μεταξύ των οποίων και το «Δρόμοι παλιοί», δίνοντάς του συγκλονιστική μουσική διάσταση. Αλλά επίσης είναι γνωστή η συνεργασία και η φιλία του με τον Χρόνη Μϊσσιο, τον Μάκη Τρικούκη, τον Τάκη Κουλάνδρου, τον Θεοτόκη Ζερβό  και πολλούς ακόμη επώνυμους και ανώνυμους συμπολίτες μας.

Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στενά δεμένο με τη Θεσσαλονίκη είναι και ένα από τα πιο σπουδαία έργα του μουσικοσυνθέτη, ο «Επιτάφιος» του Γιάννη Ρίτσου, εμπνευσμένο από τα αιματηρά μα και ηρωϊκά γεγονότα του Μάη του 1936. Κι εξάλλου, η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη όπου υπάρχει  η Λέσχη Φίλων Μίκη Θεοδωράκη αλλά και η Λεωφόρος Μίκη Θεοδωράκη, μετά την μετονομασία της πρώην οδού Λαγκαδά που διασχίζει τέσσερις Δήμους, αυτών της Θεσσαλονίκης, των Αμπελοκήπων - Μενεμένης, της Νεάπολης - Συκεών και του Παύλου Μελά.

Χοροί και τραγούδια των Λαμπράκηδων σε κάποιο χωριό του νομού Θεσσαλονίκης

Οι Θεσσαλονικείς γνωρίστηκαν με το έργο του Μίκη Θεοδωράκη ακόμη από το 1954, βλέποντας στον κινηματογράφο «Μακεδονικόν» την ταινία «Το ξυπόλυτο τάγµα», του Γκρεκ Τάλας, με πολλές από τις σκηνές του φιλμ να έχουν γυριστεί στην πόλη µας και την εντυπωσιακή μουσική για το φιλμ να είναι γραμμένη από τον τριαντάχρονο τότε Μίκη.

Μία άλλη κινηματογραφική επιτυχία ήταν «Η συνοικία το όνειρο», με πρωταγωνιστές τους Μάνο Κατράκη, Αλέκο Αλεξανδράκη και Αλίκη Γεωργούλη και μουσική Θεοδωράκη, που παίχτηκε στο κατάµεστο «Ολύμπιον», στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το 1961, λίγο πριν απαγορευτεί η ταινία από την τότε κυβέρνηση της ΕΡΕ και εξαναγκαστεί από τη λογοκρισία σε άγριο πετσόκομμα.

Από κει και πέρα οι επισκέψεις του καταξιωμένου πλέον συνθέτη στην πόλη μας είναι συχνές. Και προκαλεί μεγάλη εντύπωση η πρωτοβουλία του Μίκη να οργανώσει ειδική συναυλία τον Σεπτέµβριο του 1961 στο θέατρο «Διάνα, που βρισκόταν στην οδό Φιλίππου, για την ανέγερση του νέου δημοτικού βρεφοκομείου «Άγιος Στυλιανός». Είχε προκαλέσει  πάταγο τότε η συναυλία εκείνη στην οποία τα τραγούδια από τους κύκλους «Αρχιπέλαγος», «Πολιτεία», «Λιποτάκτες» και τον «Επιτάφιο» είχαν ερμηνεύσει η Γιοβάνα και ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, με απαγγελία από την Αλέκα Παἴζη και σολίστες τους διάσημους στη συνέχεια Καρνέζη και Παπαδόπουλο. Τόσο ο Θεοδωράκης όσο και οι υπόλοιποι συντελεστές εκείνης της καταπληκτικής μουσικής εκδήλωσης είχαν αρνηθεί να πάρουν οποιαδήποτε αμοιβή και το γεγονός είχε εξάρει ο τότε δήμαρχος Θεσσαλονίκης Ιωάννης Παπαηλιάκης.

Το επόμενο διάστημα και παρά το γεγονός ότι οι μουσικές δημιουργίες του συνθέτη αυξάνουν με γρήγορους ρυθμούς, επομένως και οι υποχρεώσεις του στην Ελλάδα και το εξωτερικό, όπως πληθαίνει και η πολιτική του δραστηριότητα ως στέλεχος της ΕΔΑ, ο Μίκης επισκέπτεται όλο και πιο συχνά τη Θεσσαλονίκη, δίνοντας συναυλίες σε χώρους όπως το Παλλάς, το Παλαί ντε Σπορ, το Καυτατζόγλειο και αλλού.

Ο Μϊκης με Λαμπράκηδες και στελέχη της ΕΔΑ ΣΕρρών στο εξοχικό κέντρο "Τ' Αηδόνια"

Όμως το γεγονός που θα σημαδέψει τον Μίκη και θα συμβάλλει στη στενή του σύνδεση με την πόλη μας, είναι η στυγερή δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη τον Μάϊο του 1963 από το παρακράτος και την Αστυνομία. Ο συνθέτης έρχεται αμέσως στη Θεσσαλονίκη και βρίσκεται στο προσκέφαλο του Λαμπράκη, όσες μέρες αυτός ψυχορραγεί στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ. Όπως θα εξιστορήσει ο Θεοδωράκης:

«Σαν κεραυνός έπεσε η δολοφονία του Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη. Μου τηλεφώνησε ο Μπριλλάκης. Μου είπε ότι ‘χτύπησαν τον Γρ. Λαμπράκη….Τον ρώτησα  «Είναι νεκρός;» «Όχι ακόμα», απάντησε «αλλά μάλλον πρέπει να ’ναι κλινικά νεκρός». Πάω αμέσως στη Θεσσαλονίκη, είπα. Δεν το είδα καθόλου από πολιτική πλευρά, μόνο σε ανθρώπινη βάση. Τον είχα συναντήσει τον Λαμπράκη δύο μέρες πριν και αισθάνθηκα την ανάγκη να πάω στη Θεσσαλονίκη. Πριν φύγω πέρασα απ’ τα γραφεία της ΕΔΑ, όπου μου είπε ο Μπριλλάκης «Αποφασίσαμε να στείλουμε αντιπροσωπεία, θα ‘ναι ο Μανόλης (Γλέζος), ο Ιμβριώτης, ο Γιάννης ο Ρίτσος, να ‘σαι και συ». Δεν έχω καμία αντίρρηση απάντησα. Κι έτσι η αντιπροσωπεία έφυγε με το αεροπλάνο για τη Θεσσαλονίκη. Από κει μπήκαμε στο ταξί για το νοσοκομείο. Μου έκανε εντύπωση ότι οι ταξιτζήδες έλεγαν ότι "σήμερα η Θεσσαλονίκη είναι έρημη και οι νοικοκυρές δεν μαγείρεψαν- έχει σταματήσει η ζωή στη Θεσσαλονίκη". Είναι απ’ αυτές τις μεγάλες στιγμές της ιστορίας που δεν μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει», σημείωνε ο Μίκης.

Ήταν πολύ ισχυροί οι δεσμοί του Μϊκη με τη νεολαία

Όσο περνάει η ώρα και από στόμα σε στόμα μεταδίδεται η είδηση για τη δολοφονική επίθεση, έξω από το ΑΧΕΠΑ αρχίζουν να συγκεντρώνονται εκατοντάδες νέοι. Και όταν δρασκελίζουν το κατώφλι του νοσοκομείου ο Θεοδωράκης με τον Γιάννη Ρίτσο, τα παιδιά που είναι εκεί, μαθητές, φοιτητές και εργάτες αρχίζουν να τραγουδάνε τον «Επιτάφιο». Για να ξαναγυρίσουμε στην εξιστόρηση του Μίκη: «Περίμεναν να τους πω κάτι και πράγματι τους μίλησα. Τους μίλησα και τους είπα ότι πρέπει να οργανωθούν με τέτοιο τρόπο ώστε να κόψουν τα χέρια της αντίδρασης να μη μπορεί να μας σκοτώνει πια. Αυτό ήθελε ο κόσμος, δηλαδή ένα ισχυρό κόμμα που να τον προστατεύει από την ασυδοσία των τραμπούκων, την κυριαρχία των παρακρατικών και της αστυνομοκρατίας….Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν και μπορώ να πω… ότι η σφοδρότητα του λόγου μου της εποχής εκείνης, είχε τεράστια απήχηση στους νέους».

Στα πέντε μερόνυχτα που ο Λαμπράκης χαροπάλευε στο ΑΧΕΠΑ, εκατοντάδες άνθρωποι, κυρίως νέοι, ξενυχτάνε καθισμένοι στο γρασίδι, στο πάρκο της πανεπιστημιούπολης. Κι εκεί, επισημαίνεται η ανάγκη δημιουργίας μιας νεολαιίστικης κίνησης που θα παλεύει για τα ιδανικά της Δημοκρατίας και της Ειρήνης, για τα οποία πάλευε ο δολοφονημένος αγωνιστής. Μιας ανεξάρτητης οργάνωσης η οποία θα φέρει στον τίτλο της το όνομά του, για να θυμίζει τη θυσία του οσιομάρτυρα για τα ύψιστα αγαθά της δημοκρατίας, της ελευθερίας και της ειρήνης..

Εκδρομή της Νεολαίας Λαμπράκη στην παραλία της Επανομής για μπάνιο και ξεκούραση

Αρχές Ιουνίου 1963 και η ελληνική νεολαία ήταν σε αναβρασμό. Η νέα γενιά δεν μπορούσε να αναπνεύσει από τα σκληρά, καταπιεστικά μέτρα της  συντηρητικής κυβέρνησης της ΕΡΕ, ενώ ένα πλέγμα νόμων, διατάξεων, απαγορεύσεων που διαιωνίζονταν από την εποχή του Εμφυλίου, «έπνιγε» κάθε δημοκρατική, κάθε ελεύθερη φωνή. Καρπός των αγώνων εκείνων αποτέλεσε, λίγες μέρες μετά την παλλαϊκή κηδεία του Λαμπράκη, η ίδρυση ταυτόχρονα στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα της "Δημοκρατικής Κίνησης Νέων Γρηγόρης Λαμπράκης" που στη συνέχεια μετονομάστηκε σε "Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη". Η οποία εξελίχτηκε στη μεγαλύτερη οργάνωση της ελληνικής νεολαίας με περίπου 100.000 μέλη και σπουδαίες δραστηριότητες, πολιτιστικές και άλλες σε κάθε γωνιά της χώρας.

Από τα πρώτα στελέχη της οργάνωσης εδώ στην πόλη μας, υπήρξαν η Έφη Χαλκίδου, οι Κώστας Χρυσοβέργης και Νίκος Μυρσίνης που υπήρξαν οι πρώτοι πρόεδροί της στη Θεσσαλονίκης, ο Κωτσίκος Παπαδόπουλος, ο Θεόδωρος Καζέλης που είχε αναλάβει υπεύθυνος για την ύπαιθρο, ο Βασίλη Πολάτογλου, οι Τριαντάφυλλος Ρουσάς, Αργύρης Μπαρής, Κώστας Κακουλίδης, Μιχαλιός Σπυριδάκη κ.α.

Οι Λαμπράκηδες της Θεσσαλονίκης είχαν δημιουργήσει και ποδοσφαιρική ομάδα που έδωσε αρκετούς αγώνες με επιτυχία

Η ανάληψη της προεδρίας της Νεολαίας Λαμπράκη από τον Μίκη Θεοδωράκη, τον έκανε να ανεβαίνει ακόμη πιο συχνά στη Θεσσαλονίκη και την υπόλοιπη Βόρεια Ελλάδα για τις υποχρεώσεις της οργάνωσης. Έχω στο αρχείο μια φωτογραφία με μέλη της οργάνωσης μπροστά σε ένα λεωφορείο, να ετοιμάζονται να μεταβούν τον Ιούλιο του 1963 στην Κατερίνη για μια πολιτιστική εκδήλωση των εκεί Λαμπράκηδων. Μαζί τους και ο Μίκης αλλά και γνωστά στελέχη στη Βόρεια Ελλάδα όπως ο Θόδωρος Καζέλης, ο Γεράσιμος Μπετσιμέας που τον χάσαμε πριν λίγο καιρό και άλλοι.

Παρ΄ όλα αυτά, δεν μειώνει και τις δραστηριότητες για την παρουσίαση της μουσικής του δημιουργίας. Είχαν αφήσει εποχή δύο μεγάλες συναυλίες με τη συμμετοχή χιλιάδων κόσμου που είχε δώσει. στο γήπεδο του Άρη, στη Χαριλάου, στις 29 και 30 Ιουνίου 1966 και με ερμηνευτές τη Μαρία Φαραντούρη, τον Γιάννη Πουλόπουλο και τον Δημήτρη Μητροπάνο. Και για τις οποίες είχε δεχθεί έντονη επίθεση από κάποιες συντηρητικές εφημερίδες της εποχής καθώς οι θεατές φώναζαν συνθήματα κατά του ΝΑΤΟ, των αμερικανών αλλά και των κυβερνήσεων των αποστατών που βρίσκονταν στην εξουσία ύστερα από την ανατροπή, από το Παλάτι της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου.

Ο Μϊκης με τον Σπ. ΚΟυζινόπουλο το 1963

Αμέσως μετά που ανέλαβε ο Μϊκης την ηγεσία των Λαμπράκηδων, ήταν που τον γνώρισα κι εγώ. Σαν μέλος της τριμελούς Γραμματείας της Νεολαίας της ΕΔΑ και στη συνέχεια της Νεολαίας Λαμπράκη Σερρών, είχαμε συναντηθεί για αρκετή ώρα μαζί του μετά το τέλος μιας συναυλίας στην πόλη μας, το φθινόπωρο του 1963, ενώ ένα χρόνο αργότερα, το 1964, είχε επανέλθει με νέα συναυλία για να παρουσιάσει στο ασφυκτικά γεμάτο κινηματοθέατρο «Έσπερος» το «Άξιον Εστί».

Αφηγούνταν ο Μίκης Θεοδωράκης για εκείνη τη συναυλία: «Βρίσκομαι το φθινόπωρο του 1964 στις Σέρρες για συναυλία. Οι φαντάροι ουρά μπροστά στο θέατρο, δεν έχουν λεφτά για εισιτήριο». Λέω «να μπούνε τζάμπα». Λέει ο εφοριακός, καθοδηγημένος απ’ τους ασφαλίτες που είναι πλάι του, «πρέπει να πληρώσουν το φόρο». «Μετράτε κεφάλια και πληρώνω εγώ», τους απαντώ.

Εκείνη τη στιγμή, μπροστά στο δισκάδικο που ήταν απέναντι απ’ το θέατρο, βλέπω να σχηματίζεται μια μεγάλη ουρά.

– Περί τίνος πρόκειται; ερωτώ.

– Ήρθε ο δίσκος του «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ».

Χάρηκα. Τότε βλέπω να μπαίνει πίσω-πίσω στην ουρά ένας χωριάτης μαζί με το μουλάρι του. Περίεργο. Τον πλησιάζω.

– Πατριώτη, του λέω, γιατί κάθεσαι στην ουρά; Τι πουλάνε στο μαγαζί;

Αφού με κοίταξε από πάνω ως κάτω, τέλος αποφάσισε να μου μιλήσει. Είχε, φαίνεται, το φόβο πως μπορεί να είμαι αστυνομικός.

– Μάθαμε στο χωριό ότι σήμερα θα ‘ρθει στις Σέρρες το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ και το χωριό μ' έστειλε ν’ αγοράσω το δίσκο…

Ο Μϊκης με στελέχη της ΕΔΑ στους κεντρικούς δρόμους των Σερρών αμέσωςε μετά την ανατίναξη της Λέσχης των Λαμπράκηδων Σερρών από τις δυνάμεις της ανωμαλίας.

Ακούραστος ο μεγάλος μας μουσουργός, πολιτικός αγωνιστής, συγγραφέας, ποιητής και πεζογράφος είχε έρθει το επόμενο διάστημα και άλλες φορές στις Σέρρες για να πάρει μέρος σε εκδηλώσεις των Λαμπράκηδων με πιο χαρακτηριστική την άφιξή του στις 8 Δεκεμβρίου 1965, την επομένη που οι δυνάμεις της ανωμαλίας ανατίναξαν με μεγάλη ποσότητα εκρηκτικών και χειροβομβίδες  τη Λέσχη της Νεολαίας Λαμπράκη Σερρών, στην πολυσύχναστη εμπορική οδό Παναγή Τσαλδάρη. Μόλις έγινε γνωστή η ανατίναξη, την άλλη κιόλας μέρα με το πρώτο αεροπλάνο έφτασε ο Μίκης στη Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια μαζί με στελέχη και βουλευτές της ΕΔΑ, βρέθηκε επί τριήμερο στις Σέρρες, οργώνοντας το νομό και περπατώντας επί ώρες στους κεντρικούς δρόμους της πόλης για να δουν οι πολίτες ότι οι Λαμπράκηδες, υπερασπιστές της Δημοκρατίας και της ομαλότητας δεν φοβούνται το σκοταδισμό και την τρομοκρατία.

Οι Λαμπράκηδες συνωθούνται γύρω από τον μόλις διακρινόμενο στο βάθος Μϊκη Θεοδωράκη

Θα μπορούσα να μιλάω για ώρες πολλές σχετικά με τον Μίκη των Λαμπράκηδων, τον Μίκη της Θεσσαλονίκης και της υπόλοιπης Βόρειας Ελλάδας, για τη μουσική του δημιουργία και πρωτίστως τους αγώνες του για Δημοκρατία και Ανεξαρτησία. Όμως δεν θέλω να σας κουράσω. Έτσι προτίμησα να κλείσω με ένα απόσπασμα από την ομιλία του Θεοδωράκη, κατά την αναγόρευσή του, στις 17 Φεβρουαρίου του έτους 2000 από το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας ως επίτιμου διδάκτορα. Και όπως έλεγε τότε: «Μία από τις μείζονες προτεραιότητες της ζωής μου υπήρξε η…δημιουργία σε όλους τους τομείς μιας καινούριας ελληνικής πραγματικότητας με τη σφραγίδα της γνησιότητας, της αυθεντικότητας, με μια λέξη της ελληνικότητας στην ουσία και στη μορφή, στη θεωρία και στην πράξη. Έτσι διαφοροποιήθηκα ριζικά από τη δεσπόζουσα αντίληψη εκείνης της εποχής, που μας ήθελε παιδιά ενός κατώτερου θεού, υπανάπτυκτους και μίζερους, καταδικασμένους να ζούμε υπό την σκιά των πολιτισμένων Ευρωπαίων, με τη σφραγίδα της ψωροκώσταινας στο κούτελο μας». Λόγια σοφά, μια παρακαταθήκη ιδιαίτερα χρήσιμη στους δύσκολους καιρούς που ζούμε. Και όπου τα σκάνδαλα, η ανυποληψία της εξουσίας και οι ρεμούλες τείνουν να γίνουν κανονικότητα. Και σαν απάντηση σε όλα αυτά, έρχεται η προτροπή του Θεοδωράκη στους Έλληνες: «Φυλαχτείτε από τα ερπετά και τους αρουραίους, μην επιτρέψετε ποτέ στους εμπόρους των σαπισμένων ονείρων να διαφεντέψουν τις τύχες σας».

Αυτός είναι ο Μίκης όλων των Ελλήνων. Ο παγκόσμιος Μικης Θεοδωράκης. Που μας άφησε πολύτιμη κληρονομία την υπέροχη μουσική του. Η οποία εμπνέει στις μέρες μας και θα εμπνέει στους αιώνες τους νέους που θάρθουν μετά από εμάς με το πνεύμα της λευτεριάς και της υπεράσπισης των ανθρώπινων αξιών. Και με την προσμονή ότι με τους αγώνες και τις θυσίες κάποια στιγμή, όπως λέει και ο μελοποιημένος από τον Μικη, Γιάννης Ρίτσος «σώπα όπου νάναι θα σημάνουν οι καμπάνες». Καθώς «αυτό το χώμα είναι δικό τους και δικό μας και δεν μπορεί κανείς να μας το πάρει».

Σας ευχαριστώ