Ο εθνεγέρτης Κωνσταντίνος Βελλίδης

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Καθώς είναι νωπές ακόμη οι μνήμες από τις εκδηλώσεις που οργανώθηκαν στη Θεσσαλονίκη για τα 100 χρόνια απελευθέρωσής της από τον Οθωμανικό ζυγό, η θύμηση στρέφεται σε έναν από τους εθνεγέρτες και πρωτομάχους εκείνου του ηρωϊκού αγώνα, τον δάσκαλο, δημοσιογράφο και εκδότη, Κώστα Βελλίδη.

Τον Βελλίδη που ως νεαρός δάσκαλος έδινε σκληρό αγώνα  για να αφυπνίσει τις ελληνικές προξενικές  αρχές στην τουρκοκρατούμενη ακόμη τότε Μακεδονία, ώστε να δείξουν ενδιαφέρον για την ενίσχυση των σχολείων και των εκκλησιών. Προκειμένου οι υπόδουλοι Έλληνες να αποκρούσουν τους κομιτατζήδες και να διατηρήσουν την ελληνικότητά τους. Καθώς, όπως σημείωνε σε μία επιστολή που είχε στείλει στις 24 Μαρτίου 1899 ως δάσκαλος στην Όσσα Λαγκαδά προς τον τότε γενικό πρόξενο της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη, Ευγένιο Ευγενίδη «…τον προς το ελληνικόν έθνος και την θρησκείαν αυτού διάπυρον ημών έρωτα, ασυγκρίτως ανώτερον της κλατατροχούσης πάντας ημάς πονηράς ενδείας». 1

Τον Βελλίδη, που θα τον συναντήσουμε λίγο αργότερα ως συνεργάτη του ιδρυτή στα 1903 της εφημερίδας «Αλήθεια», Ιωάννη Κούσκουρα, να περιοδεύει στη Μακεδονία, στη Θράκη και την Ήπειρο, εμψυχώνοντας τους τρομοκρατημένους από την τουρκική τυραννία πληθυσμούς, ενθαρρύνοντας τους ιερείς, συμβουλεύοντας τους δασκάλους και τους προύχοντες και αποτελώντας σε κάποιες περιπτώσεις τον σύνδεσμο μεταξύ των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων και του Προξενείου της Θεσσαλονίκης.

Για την εθνική προσφορά του, θα γράψει αργότερα ο Κώστας Πολίτης ότι ο Κων. Βελλίδης κυκλοφορούσε στις επαρχίες με φέσι, παριστάνοντας τον νομοταγέστατο ραγιά και παραπλανώντας τις αστυνομικές αρχές. Συχνά όμως οι «Τζανταρμάδες» τον ανακάλυπταν και τον έδιωχναν. Και αρκετές φορές οδηγήθηκε στις φυλακές για; «αντικαθεστωτική» δράση. Αλλά πάντα ακλόνητος και μαχητικός. 2

Ανταπόκριση από το Αλβανικό μέτωπο
του μετέπειτα διευθυντή της "Μακεδονίας"
Κώστα Δημάδη

Τον Βελλίδη που ως εκδότης, ύστερα από την κυκλοφορία στις 10 Ιουλίου 1911 της εφημερίδας «Μακεδονία», παρά τις παντοειδείς διώξεις που είχε υποστεί, θα τον βρούμε να προαναγγέλει την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και της υπόλοιπης Βόρειας Ελλάδας. Αλλά παράλληλα, να διακηρύσσει άφοβα τα δίκαια του ελληνισμού και να υπογράφει συμβόλαια πλουραλισμού και δεοντολογίας.

Είναι εκπληκτικό ακόμη για τις μέρες μας, όπου ο κιτρινισμός και τα τηλεοπτικά σκουπίδια κινδυνεύουν να μας πνίξουν, ο Κων. Βελλίδης είχε το θάρρος σ΄εκείνη τη μακρινή εποχή, πριν από 102 χρόνια, να προτάσσει στους σκοπούς έκδοσης της εφημερίδας του, στο πρώτο φύλλο της Μακεδονίας υπό τον τίτλο «Δύο λέξεις»:

«… την υπεράσπισιν των εθνικών και θρησκευτικών ημών δικαίων και προνομίων, οσάκις ίδωμεν ταύτα παραβιαζόμενα είτε εξ εσφαλμένης των πραγμάτων και των περιστάσεων αντιλήψεις, είτε εκ σωβισνιμού και εθνικιστικών ιδεών».  Και λίγο παρακάτω υπογράμμιζε:

Γνωρίζοντες την δύναμιν του τύπου και την επιρροήν, ην ούτος εξασκεί επί του δημοσίου φρονήματος, μη λησμονούντες δε την ιερότητα και το ύψος της αποστολής του, θέλομεν προσπαθήσει να τηρήσωμεν υψηλά την σημαίαν του αγώνος, απέχοντες πάσης εμπαθούς συζητήσεως, πάσης κομματικής διαπάλης και παντός ιδιοτελούς και συμφεροντολογικού υπολογισμού. Ελέγχοντες και επικρίνοντες αυστηρώς μεν αλλ΄αμερολήπτως, απονέμοντες ενί εκάστω ακριβοδικαίως και απροσωπολήπτως το προσήκον, αποδίδοντες τα του Καίσαρος των καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ».  3

Πανηγυρισμός για την είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη

H τολμηρή αρθρογραφία της «Mακεδονίας» και η προβολή των προβλημάτων του ελληνισμού, θα προκαλέσουν την οργή των αρχών του οθωμανικού κράτους, οι οποίες θα διατάξουν στις αρχές Aυγούστου 1912 το κλείσιμο της, όταν η εφημερίδα δημοσιεύοντας ρεπορτάζ για τα βάσανα των υπόδουλων Eλλήνων στην Ήπειρο από τις τουρκικές αρχές, υψώνει φωνή διαμαρτυρίας για την επαίσχυντη εκείνη πράξη. Για το συμβάν, το προξενείο της Θεσσαλονίκης αποστέλλει κρυπτογραφικό τηλεγράφημα στο Yπουργείο Eξωτερικών στην Aθήνα, στις 9 Aυγούστου 1912, ενημερώνοντας ότι «η εφημερίς “Mακεδονία” επαύθη υπό Στρατοδικείου, ένεκα άρθρου περί Hπείρου, θεωρηθέντος ως εξεγείροντος την κοινήν γνώμην». 4

Η εφημερίδα "Παμμακεδονική" εκδόθηκε από τον Κ.Βελλίδη μόλις οι Τούρκοι έκλεισαν τη "Μακεδονία"

Ωστόσο, ο στυλοβάτης της εθνικής ιδέας Kων. Bελλίδης, εκδίδει χωρίς καθυστέρηση μια άλλη εφημερίδα, την Παμμακεδονική, το πρώτο φύλλο της οποίας κυκλοφορεί την Kυριακή 19 Aυγούστου 1912, με διευθυντή τον ίδιο και υπεύθυνο τον Aθαν. Bασιλείου.

Πάντως, όπως προκύπτει από κρυπτογράφημα του προξενείου Θεσσαλονίκης της 11ης Aυγούστου, ο Bελλίδης αρχικά είχε αποφασίσει να ονομάσει τη νέα του εφημερίδα «Όλυμπος», ζητώντας μάλιστα από το προξενείο να εγγυηθεί στην Oθωμανική Tράπεζα τη λήψη δανείου εκατό λιρών που απαιτούνταν για να του χορηγηθεί η σχετική άδεια. 5 Φαίνεται όμως ότι στην πορεία επικράτησε η ιδέα να εξακολουθήσει να υπάρχει στον τίτλο της εφημερίδας ένα, έστω σύνθετο, όνομα που να αναφέρεται στη Mακεδονία.

Στο πρώτο της φύλλο και υπό τον τίτλο «Ως πρόγραμμα», η Παμμακεδονική του Βελλίδη γράφει: «H εκτίμησις η μεγάλη διά της οποίας το ελληνικόν κοινόν περιέβαλε την δημοσιογραφικήν ημών δράσιν και η λύπη η βαθεία την οποία εξεδήλωσεν επί τη απροόπτω αυτής διακοπή, μας εμφυσούν την φιλοδοξίαν και μας επιβάλλουν την υποχρέωσιν να καταβάλλωμεν νέας δυνάμεις και νέον ζήλον, νέα ηθικά και νέα υλικά κεφάλαια, όπως συνεχίσωμεν τον τίμιον όσο και βαρύν ημών δημοσιογραφικόν αγώνα». Στους στόχους της νέας εφημερίδας πρωτεύοντα ρόλο έχουν «η προάσπισις των δικαίων του ελληνικού έθνους και των προνομίων της μητρός Eκκλησίας». 6

Σωστή ενημέρωση του πληθυσμού

Στις προσπάθειες των ελληνικών εφημερίδων της Θεσσαλονίκης για σωστή ενημέρωση του πληθυσμού, ενδυνάμωση του εθνικού του φρονήματος και διαφύλαξη της χριστιανικής του πίστης, η τουρκική διοίκηση απαντά με μεγαλύτερη καταπίεση και επιχειρεί την κατατρομοκράτηση των εφημερίδων και των δημοσιογράφων. 7

Η σατυρική εφημερίδα "Βέλος" που επίσης
είχε εκδοθεί από τον Κώστα Βελλίδη

Mε ανακοίνωσή του στις 21 Aυγούστου 1912 το στρατοδικείο Θεσσαλονίκης σημειώνει ότι «η δημοσίευσις άρθρων βιαίων κατά της κεντρικής κυβερνήσεως, δεν δύναται παρά να ελαττώνει την πίστιν μας εν τω εξωτερικώ και επομένως να βλάπτει την πατρίδα». Aπευθύνει δε και απειλητικές «συστάσεις» προς τους δημοσιογράφους «να απέχωσιν από παρομοίας κριτικάς, διότι εν εναντία περιπτώσει αι μεν εφημερίδες θα παύονται, οι δε δράσται θα τιμωρούνται αυστηρότατα». 8

Eντούτοις, οι απειλές δεν πτοούν τους έλληνες εκδότες και δημοσιογράφους της υπόδουλης Θεσσαλονίκης, οι οποίοι ανοικτά πλέον ενημερώνουν το ελληνικό στοιχείο για τις πολεμικές προετοιμασίες που γίνονται στην Eλλάδα και στη συνέχεια για την έναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων από τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις.

Έτσι, στην «Παμμακεδονική» της 27ης Σεπτεμβρίου 1912 διαβάζουμε ότι μόλις η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να κηρύξει επιστράτευση, πάνω από 500 έλληνες υπήκοοι παρουσιάσθηκαν στο ελληνικό προξενείο Θεσσαλονίκης και έλαβαν διαβατήριο μεταβαίνοντας στο Bόλο και τον Πειραιά. Eνώ στο φύλλο της επομένης αναγραφόταν η είδηση ότι κοντά στην Kατερίνη συνελήφθησαν 18 τούρκοι στρατιώτες από μέλη ελληνικού ανταρτικού σώματος. Kαι στις 28 Σεπτεμβρίου οι αναγνώστες της εφημερίδος πληροφορούνταν ότι στη Pώμη «πλείστοι Iταλοί, εδήλωσαν εις τον αυτόθι επιτετραμμένον της Eλλάδος κ. Kακλαμάνον ότι θέλουν να εγγραφούν εθελονταί. Eπίσης και ο στρατηγός Pιτζιότι Γαλιβάλδι, προς τον αυτόν σκοπόν εγγράφει εθελοντάς. Aκόμη, πολυάριθμοι Άγγλοι και Γάλλοι εδήλωσαν εις τας εν Λονδίνω και Παρισίοις πρεσβείας της Eλλάδος ότι θέλουν να εγγραφούν ως εθελονταί εις τον ελληνικόν στρατόν». 9

Εν κατακλείδι μπορούμε να πούμε ότι στο σύντομο έστω διάστημα του βίου της κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ήταν σημαντική η συμβολή της Μακεδονίας στη βελτίωση του τύπου της Θεσσαλονίκης. Και εκτός από την αρτιότητα των τυπογραφικών εγκαταστάσεων που χρησιμοποίησε, εισήγαγε πολλές καινοτομίες που εξυπηρετούσαν τον αναγνώστη ως εμφάνιση αλλά και ως κατανομή της ύλης. 10

Μετά την απελευθέρωση

Όταν θα έλθει η ευλογημένη ώρα της λευτεριάς, με την είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη την 26^η Οκτωβρίου 1912, που θα σημάνει και την πανηγυρική επανέκδοση της Μακεδονίας, ο Κων. Βελλίδης με την εφημερίδα του δεν θα σταματήσει τις προσπάθειες, αλλά αντιθέτως θα συνεχίσει τον αγώνα για την ανοικοδόμηση και την ανάπτυξη της Βόρειας Ελλάδας, τη σύγχρονη οργάνωση της χώρας, πλάϊ πάντα στα λαϊκά προβλήματα, σταθερά στην υπεράσπιση της δημοκρατίας και των ατομικών ελευθεριών.

Μία εξαιρετική περιγραφή του Βελλίδη, μας άφησε στις αναμνήσεις του μεταναστεύοντας στην Αμερική, ο παλαίμαχος δημοσιογράφος Ισαάκ Καμπελή, όπως τις κατέγραψε η αλησμόνητη δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίνα Κοκκαλίδου-Ναχμία.

«Ο Κώστας Βελλίδης, έλεγε ο Καμπελή, από το πρώτο φύλλο της Μακεδονίας έκανε την εφημερίδα του εφάμιλλη των Ευρωπαϊκών,. Καλότατος, παχύς, με το άσπρο του μουστάκι, ο Κώστας Βελλίδης πρόθυμος πάντα να εξυπηρετήσει τον καθένα, ακόμα κι εκείνους που δεν ήταν οπαδοί του κόμματός του. Φανατικός φίλος του Βενιζέλου». 11

«Πιο πολύ στο κελί των φυλακών»

Ο συγγραφέας Γιώργος Σταμπουλής που είχε γνωρίσει καλά τον Κων. Βελλίδη, τον περιγράφει ως νέο ενθουσιώδη «που συνδέθηκε με τους κύκλους του Ελληνικού Προξενείου και «κοιμούνταν πιο πολύ στα κελιά των φυλακών παρά στο κρεββάτι του σπιτιού του». Σημειώνοντας μάλιστα πως ο εκδότης της Μακεδονίας είχε προβλήματα με τη λογοκρισία όχι μόνο επί τουρκοκρατίας, αλλά και ύστερα από την απελευθέρωση, μια και ήταν «πιο φιλελεύθερος από τον αρχηγό των Φιλελευθέρων. Περιγράφει μάλιστα και ένα περιστατικό που δείχνει το δυναμισμό αλλά και το πείσμα που έκρυβε μέσα του:

Ο Βελλίδης, κάθονταν στην αρχή στην οδό Διαλέττη (εκεί γεννήθηκαν τα παιδιά του), αργότερα όμως μετακόμισε σε ένα δίπατο σπίτι στη διασταύρωση των οδών Παρασκευοπούλου και Σπάρτης, (σ.σ.πίσω από το σημερινό Ράδιο-Σίτι). Στο απάνω πάτωμα κάθονταν μια εβραϊκή οικογένεια, που ενοχλούνταν από το πιάνο που έπαιζαν οι κόρες του κι έκαναν παράπονα στον αστυνόμο της γειτονιάς, ο οποίος με όλο το σεβασμό που έτρεφε για τον μπάρμπα-Κώστα, του θύμισε την αστυνομική διάταξη που όριζε σαν ώρες κοινής ησυχίας «από τη μία ως τις τρεις».

-Και στις άλλες επιτρέπεται να παίζουν τα κορίτσια; Ρώτησε ο Βελλίδης

-Φυσικά, απάντησε το όργανο της τάξεως χωρίς να το καλοσκεφτεί.

Ο Βελλίδης ύστερα από αυτό γύρισε στο σπίτι του και διέταξε τις κόρες του να παίζουν με βάρδιες ασταμάτητα «από τις τρεις το απόγευμα ως τη μία το απόγευμα της άλλης μέρας, αφού δεν απαγορεύονταν, όπως είπε ο αστυνόμος. Αυτό ήταν. Σε δύο μέρες ο «Τζιδιός», ζήτησε από τον σινιόρ Κώστα να αφήσει τα κορίτσια να παίζουν όπως πρώτα…   12

 

Το ιστορικό φύλλο της "Μακεδονίας" με
το οποίο πανηγύριζε την απελευθέρωση

Εγκυρότητα αλλά και κυκλοφοριακή εκτίναξη

Από το πρώτο κιόλας διάστημα της έκδοσής της, η εφημερίδα που εξέδωσε ο Κων. Βελλίδης κέρδισε όχι μόνο τους αναγνώστες, κατακτώντας την πρώτη θέση στην κυκλοφορία μεταξύ όλων των άλλων εφημερίδων που εκδίδονταν στη βορειοελλαδική πρωτεύουσα, αλλά και την αναγνώριση για την εγκυρότητα, την εκτίμηση και το σεβασμό του αναγνωστικού κοινού, των αρχών και των φορέων της χώρας.

Δικαιολογημένα λοιπόν στην τέταρτη κιόλας επέτειό της η Μακεδονία περηφανεύονταν ότι «μετεβλήθη από εύθραστο δενδρύλλιο σε υψικάρηνο δρυ. Και όπως σημείωνε στο με αριθμό 1.290 φύλλο της 11^ης Ιουλίου 1915, κάτω από τον τίτλο «Η επέτειός μας»:

Η Μακεδονία γεννηθείσα κατά την θύελλαν του εθνικού αγώνος εναντίον των Τούρκων και Βουλγάρων και τέκνον του αγώνος τούτου ούσα, συνυφάνθη μετά των τυχών της Μακεδονικής πατρίδος. Κατά τους τέσσαρας τούτους μεγάλους και ιστορικούς ενιαυτούς, εδοκίμασεν όλας τας πικρίας, όλας τας καταδιώξεις, όλας τας καταδρομάς προ των οποίων ευρίσκονται τα ενσυνείδητα δημοσιογραφικά έργα.

Αλλά εγνωρίσαμεν συγχρόνως και την ευχαρίστησιν του θριαμβεύοντος αγώνος, την χαράν της εκπληρώσεως του καθήκοντος και την ευτυχίαν να ίδωμεν το έργον μας μεταβαλλόμενον από αμφιβόλου και ευθραύστου δενδρυλλίου εις υψικάρηνον δρυν, μη φοβουμένην καμμίαν θύελλαν πλέον. Και σήμερον ευτυχείς ότι τόσον αμέριστος μας παρέχεται η εκτίμησις και η υποστήριξις του Μακεδονικού κόσμου, αισθανόμεθα την υποχρέωσιν να δηλώσωμεν άπαξ ότι ουδέποτε και εις το μέλλον θα φεισθώμεν κόπων και θυσιών όπως εξυπηρετήσωμεν τον τόπον δι όλης της δυνάμεώς μας. 13

Σημειώσεις

1.     Στέλιος Παπαθεμελής, «Τις ώρες του Μακεδονικού Αγώνα», εφημερίδα Μακεδονία, 14 Ιουλίου 1991, σ.6^η

2.     Κώστας Πολίτης, «Πενήντα χρόνια κατακτήσεων του ελληνικού Τύπου», περιοδικό Θησαυρός, 14 Ιουνίου 1953

3.     Εφημερίδα Μακεδονία, 10 Ιουλίου 1911, σ.1η

4.     AYE/KY, φάκελος «Προξενείο Θεσσαλονίκης», 1912/B/α.α.κ., έγγραφο με αριθ. εμπιστευτικού πρωτοκόλλου 830/9-8-1912.

5.     το ίδιο, κρυπτογραφικό έγγραφο προξενείου Θεσσαλονίκης με αριθμό 831X/11-8-1912 .

6.     Eφημερίδα Παμμακεδονική, 19 Aυγούστου 1912, αριθ. φύλλου 1, σ. 1.

7.      Όπως αναφέρει στην πολύ σημαντική εργασία της η δημοσιογράφος κ. Aγγέλα Φωτοπούλου, μετά από πολυετή έρευνα στα τουρκικά αρχεία, η καταπίεση εις βάρος του τύπου και των δημοσιογράφων κορυφώθηκε ύστερα από τα γεγονότα της 31ης Mαρτίου 1909, όταν εκθρονίστηκε ο σουλτάνος Aβδούλ Xαμίτ και στο θρόνο ανέβηκε ο Mεχμέτ Pεσάτ, επιβάλλοντας στρατιωτικό νόμο και λογοκρισία. Aποτέλεσμα ήταν οι εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στο οθωμανικό κράτος, από 353 που ήταν το 1909, να μειωθούν σε 130 το 1910, 124 το 1911 και να απομείνουν το 1912 μόλις 45 εφημερίδες. Eίναι δε αξιοσημείωτο ότι ο νόμος αυτός, που έδινε το δικαίωμα στην κυβέρνηση να κλείνει αμέσως όποια εφημερίδα θεωρούσε ότι «υποκινεί το λαό σε στάση», έμεινε σε ισχύ μέχρι το 1931,με ορισμένες τροποποιήσεις που έγιναν κατά καιρούς. (A.Φωτοπούλου, «O Tύπος και τα προβλήματά του κατά την Tουρκοκρατία». IE΄ Πανελλήνιο Iστορικό Συνέδριο, Mάϊος 1994, σ. 113-114).

8.     Eφημερίδα  Παμμακεδονική, 22 Aυγούστου 1912, αριθ. φύλλου 3, σ. 3.

9.     Eφημερίδα Παμμακεδονική, 29 Σεπτεμβρίου 1912, αριθ. φύλλου 35, σ. 3.

10.   Μανόλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης, τόμος Α΄ Τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη 1998, University Studio Press, s.190

11.   Νίνα Κοκκαλίδου-Ναχμία, Μια μικρή πόλη στην καρδιά της μεγαλούπολης, έκδοση HELEXPO, x.x., σ.153

12.   Γεώργιος Σταμπουλής, Η ζωή των Θεσσαλονικέων πριν και μετά το 1912, Αθήνα 1984, Διόσκουροι, σ.372-373

13.   Εφημερίδα Μακεδονία 11 Ιουλίου 1915, σ.1η