Κάποια εγκαίνια της ΔΕΘ πριν από 97 χρόνια

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Εγκαίνια της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης μιας άλλης εποχής, ενενήντα επτά χρόνια πριν, τότε που η νεαρή ακόμη ΔΕΘ, γιόρταζε τη δεύτερη μόλις διοργάνωσή της, μετά την «πρεμιέρα» που είχε κάνει την προηγούμενη χρονιά με την έναρξη λειτουργίας της και ήταν απόλυτα επιτυχής, χάρη και στο ασταμάτητο τρέξιμο του ιδρυτή και πρώτου Γενικού Διευθυντή της, Νικόλαου Γερμανού. Εκείνη η διοργάνωση, είχε κινδυνεύσει να ματαιωθεί λόγω απεργιών αλλά και τα σχέδια ανατίναξής της από τρομοκράτες της εποχής, που ευτυχώς ματαιώθηκαν.

Η 2^η κατά σειρά ΔΕΘ, το Σεπτέμβριο του 1927, πραγματοποιούνταν σε μία από τις πιο δύσκολες εποχές της Α΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, δεδομένης της πολιτικής αστάθειας. Ήταν νωπές ακόμη οι αναμνήσεις από τη δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου (1925-1926), την ανατροπή του δικτάτορα ύστερα από το  πραξικόπημα του Γεώργιου Κονδύλη, τις εκλογές της 7^ης Νοεμβρίου 1926, την ασυνεννοησία των πολιτικών κομμάτων που κατέληξε στο σχηματισμό της οικουμενικής κυβέρνησης υπό τον Αλέξανδρο Ζαίμη και τέλος την ψήφιση του νέου Συντάγματος της χώρας, στις 3 Ιουνίου 1927 που καθιέρωνε ως πολίτευμα της χώρας την αβασίλευτη Δημοκρατία.

Ολοσέλιδο αφιέρωμα της Μακεδονίας στην προετοιμασία της 2ης ΔΕΘ

Κοντά σ’ αυτές τις καταιγιστικές πολιτικές εξελίξεις, ήταν μία μεγάλη αναταραχή που επικρατούσε στη χώρα, η οποία βρισκόταν βαθιά σε μία ακόμη οικονομική κρίση, με συνέπεια την παραπέρα φτωχοποίηση του πληθυσμού, τη ραγδαία επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου των εργαζόμενων μαζών, τον υπερδιπλασιασμό της ανεργίας, την εκτίναξη του εξωτερικού δανεισμού, την μείωση των αποθεματικών της χώρας. Κατάσταση που οδήγησε  στην πτώχευση της Ελλάδας, λίγα χρόνια αργότερα, στα 1932.

Κάτω από τις συνθήκες που περιγράφουμε, οι εργαζόμενοι βρισκόταν σε συνεχείς απεργιακές κινητοποιήσεις, που οι περισσότερες από αυτές συχνά οδηγούσαν σε σκληρές συγκρούσεις με την αστυνομία, η οποία υπερασπιζόμενη τα εργοδοτικά συμφέροντα δεν δίσταζε να χύνει αίμα εργατών στη Θεσσαλονίκη και τις άλλες πόλεις της Βόρειας Ελλάδας, όπου υπήρχε δυναμικό εργατικό κίνημα, με πρωτεργάτες τους καπνεργάτες και άλλους κλάδους εργαζομένων.

Οι απεργίες σιδηροδρομικών και τροχιοδρομικών

Ήδη και η 2^η ΔΕΘ που είχε ανοίξει τις πύλες της την Κυριακή 18 Σεπτεμβρίου 1927, είχε κινδυνεύσει να ματαιωθεί καθώς είχαν εξαγγείλει απεργία διαρκείας για εκείνες τις ημέρες οι σιδηροδρομικοί και οι τροχιοδρομικοί, οι εργαζόμενοι δηλαδή στο τραμ της Θεσσαλονίκης, που αποτελούσε το μοναδικό μέσο μεταφοράς. Και δίχως τη μεταφορά εκθετών και επισκεπτών με το τρένο από τις άλλες περιοχές της χώρας, αλλά και χωρίς τη δυνατότητα εσωτερικών μετακινήσεων, θα ήταν αδύνατη η επιτυχία της έκθεσης. Χρειάστηκε να πέσουν πάνω στα σωματεία των εργαζομένων χίλιοι-δυο παράγοντες (εισαγγελείς, αστυνομία, ο Γενικός Διοικητής (υπουργός) Μακεδονίας, ακόμη και ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού, στρατηγός Τσιρογιάννης, για να πιέσουν σιδηροδρομικούς και τροχιοδρομικούς να μην πραγματοποιήσουν τις ημέρες της Έκθεσης την απεργία τους.

Μάλιστα, όπως είχε δημοσιευθεί στις εφημερίδες της εποχής, κατά τη σύσκεψη που πραγματοποίησαν ο Γενικός Διοικητής Καλεύρας και ο στρατηγός Τσιρογιάννης «απεφασίσθη η λήψις αυστηρών στρατιωτικών μέτρων προς άμεσον πάταξιν πάσης αποπείρας ταραχής. Δυνάμεις πεζικού και ιππικού θα είναι εις επιφυλακήν, το δε τάγμα σιδηροδρόμων και όλοι οι ειδικοί εν τω στρατώ θα είναι έτοιμοι όπως αντικαταστήσουν τους τροχιοδρομικούς και ηλεκτροτεχνίτας, εν ή περιπτώσει ήθελον ούτοι απεργήσει». 1

Και η απαραίτητη σάλτσα περί "κομμουνιστικού κινδύνου"

Τι ήταν εκείνο το... τρομερό αίτημα που διεκδικούσαν οι εργαζόμενοι του κλάδου και το οποίο δεν μπορούσε να ικανοποιηθεί ώστε να αποφευχθεί η κινητοποίησή τους;  Ζητούσαν οι έρμοι από την  ΕΤΗΘ (Εταιρία Τροχιοδρόμων-Ηλεκτροφωτισμού Θεσσαλονίκης) να τους δοθεί όχι κάποιο  φοβερό και δυσεπίλυτο προνόμιο, αλλά μία προκαταβολή, ίση με έναν μισθό, που θα εξοφλούνταν σε 12 δόσεις και μάλιστα έντοκα. Η εταιρία επικαλούνταν οικονομική αδυναμία για να μην ικανοποιήσει το αίτημα, όπως όμως είχε αποκαλύψει ο Σύνδεσμος Τροχιοδρομικών και Ηλεκτροτεχνιτών Θεσσαλονίκης, η ΕΤΗΘ είχε στο ταμείο της πάνω από 16 εκατομμύρια δραχμές, ποσό τεράστιο για την εποχή.

 Υπήρχε όμως και ένα ακόμη πρόβλημα με τους εμποροϋπάλληλους της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι ζητούσαν να εφαρμοστεί ο νόμος περί ωρών εργασίας και Κυριακής αργίας  και να αποζημιωθούν, δεδομένου ότι τις 22 ημέρες που διαρκούσε τότε η έκθεση, με τις τρεις Κυριακές ενδιάμεσα, εργάζονταν «από πρωίας μέχρι βαθυτάτης νυκτός», καθημερινές και Κυριακές, χωρίς ωράριο και ανάπαυση.

Το κόστος της διοργάνωσης και ο Δήμος

Για να καλυφθούν τα έξοδα διοργάνωσης της 2^ης ΔΕΘ, ο Γενικός Διευθυντής της έκθεσης Νικόλαος Γερμανός βρισκόταν επί ημέρες στην Αθήνα προσπαθώντας να πετύχει κρατική ενίσχυση, κάτι που μάλλον δεν το πέτυχε, δεδομένου ότι έναντι των 4.000.000 δραχμών που ήταν το κόστος, το υπουργείο Οικονομικών είχε δώσει μόλις 300.000 δραχμές. Ενώ ακόμη πρόσφεραν η Εθνική Τράπεζα 200.000 δρχ, η Τράπεζα Αθηνών 10.000 δρχ, οι Σιδηρόδρομοι Πελοποννήσου 10.0000, το Εμπορικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης 50.000 δρχ, ο Δήμος Θεσσαλονίκης 50.000 δρχ, ο Δήμος Σερρών 11.000 δρχ, ο Δήμος Κοζάνης 5.000 δρχ και οι κοινότητες του νομού Έβρου, μετά από έρανο που είχαν διενεργήσει, το ποσό των 2.134 δρχ.

Πάντως, μια και αναφερόμαστε στα οικονομικά, πρέπει να πούμε ότι ο Δήμος Θεσσαλονίκης είχε αμφισβητήσει τα στοιχεία της Οργανωτικής Επιτροπής και σε ανακοίνωσή του στις 16 Σεπτεμβρίου 1927 ανέφερε ότι είχε χορηγήσει ως αρχικό κεφάλαιο στη ΔΕΘ για την 1^η Διεθνή Έκθεση του 1926 το ποσό των 350.000 ευρώ, καθώς και άλλες 50.000 δρχ επιπλέον, ενώ είχε ξοδέψει και περίπου 500.000 για τον καλλωπισμό της πόλης, με τη διάθεση μηχανημάτων και υλικών. Επομένως η χορηγία του Δήμου ανέρχονταν σε περίπου ένα εκατομμύριο δραχμές. Και ακολουθούσε το παράπονο της δημοτικής αρχής, η οποία σημειωτέον δεν εκπροσωπούνταν στην οργανωτική επιτροπή της ΔΕΘ:

«Ένεκα τούτου, ουδεμίαν απολύτως αξίωσιν είχεν ο Δήμος. Ενεδείκνυτο όμως εκ των πραγμάτων η τήρησις της αβροφροσύνης της οφειλομένης εις δημοτικήν αρχήν, εκπροσωπούσα την πόλιν εν η γίνεται η Έκθεσις». 2

Η οργανωτική επιτροπή της 2ης ΔΕΘ. Στο κέντρο ο Νικόλαος Γερμανός

Τι είχε γίνει; Το κατεστημένο της Θεσσαλονίκης, υιοθετώντας τις καταγγελίες Βενιζελικών και Λαϊκών ότι ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης Μηνάς Πατρίκιος είχε εκλεγεί με τις ψήφους του ΚΚΕ και του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης στις δημοτικές εκλογές του Οκτωβρίου 1925, είχε θέσει τον Πατρίκιο σε μία ιδιότυπη «καραντίνα», αποκλείοντάς τον από διάφορους φορείς, μεταξύ των οποίων και τη ΔΕΘ. Παρά τον πόλεμο που δέχονταν, όταν ο δικτάτορας Πάγκαλος ακύρωσε την εκλογή του δημάρχου Θεσσαλονίκης και προκήρυξε νέες εκλογές για τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, κέρδισε και πάλι ο Πατρίκιος με ποσοστό 50,6%, έναντι μόλις 31,1% που είχε συγκεντρώσει ο υποστηριζόμενος από τον πάγκαλο, Κων. Αγγελάκης. Τον Αύγουστο του 1926 το καθεστώς απέλυσε το νέο Δήμαρχο, ο οποίος επανήλθε το 1927 και αποπέμφθηκε ξανά στις 9 Ιουνίου 1929. 3

Όπως κατέληγε η ανακοίνωση του Δήμου Θεσσαλονίκης που υπογράφονταν από τον δήμαρχο Μηνά Πατρίκιο: «Δυστυχώς η Οργανωτική Επιτροπή της Εκθέσεως, ως ουδαμού λαβούσα υπ’ όψιν τον λαόν, τον εκπροσωπούμενον υπό του Δήμου και θεωρήσασα την Έκθεσιν ως επιχείρησιν ήν τα μέλη αυτής θα ηδύναντο να διαθέσωσι κατά τας ατομικάς αυτών διαθέσεις, παρά τας υποδείξεις των αντιπροσώπων του Δήμου παρ’ αυτής, απέκλεισε από το σπίτι του τον νοικοκύρην λαόν, τον εκπροσωπούμενον υπό της δημοτικής αρχής». 4

Το κύριο άρθρο της εφημερίδας Το Φως 19-9-1927

Είναι χαρακτηριστικό στην προκείμενη περίπτωση το κύριο άρθρο που είχε την επομένη των εγκαινίων η τοπική εφημερίδα Το Φως, όπου κάτω από τον τίτλο «Η Επιτροπή της Εκθέσεως αγνοήσασα τον Δήμον, απεκαλύφθη ως σπείρα εκβιαστών», σημείωνε με έμφαση:

«Θα έπρεπε να είχον περισσότερον ανδρισμόν οι διοικούντες την Έκθεσιν και να ειπούν: “Δεν εκαλέσαμεν τον Δήμον  δια να εκβιάσωμεν την κυβέρνησιν όπως απολύσει τον Δήμαρχον, παρουσιάζοντας τούτον ως ανεπιθύμητον παρά του λαού”». 5

Περίπτερα της 2ης ΔΕΘ

Τα εγκαίνια της 2^ης ΔΕΘ

Παρ’ όλα αυτά τα προβλήματα και τις δυσκολίες, εκείνη η 2^η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης ήταν απόλυτα επιτυχημένη. Και αν είχαν βάση οι εκτιμήσεις της Οργανωτικής Επιτροπής, την είχαν επισκεφθεί στις τρεις εβδομάδες της λειτουργίας της κάπου 300.000 άτομα.

Στα εγκαίνια της 2^ης ΔΕΘ, που είχαν γίνει όπως είπαμε στις 18 Σεπτεμβρίου 1927, ήταν παρόντες οι υπουργοί της κυβέρνησης Ζαίμη, Εθνικής Οικονομίας, Νικόλαος Βελέντζας και Προνοίας, Μιχαήλ Κύρκος, ο Γεν. Διοικητής Μακεδονίας Καλεύρας, ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού Τσιρογιάννης, ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος κ.α.

Μιλώντας κατά την τελετή των εγκαινίων ο θεμελιωτής της έκθεσης, Νικόλαος Γερμανός, υπογράμμισε ότι «είχεν η Θεσσαλονίκη όλα τα δικαιώματα και όλα τα προνόμια ακόμη εξ’ όλων των πόλεων της Ελλάδος να συγκαλέσει αυτή την τοιαύτην έκθεσιν και εκ λόγων ιστορικών και εκ λόγων γεωγραφικών και εκ λόγων εθνικών».

Σύμφωνα με τις περιγραφές των εφημερίδων της εποχής, για την προσέλευση του κόσμου στα εγκαίνια της 2^ης ΔΕΘ:

«Από όλας τας συνοικίας και από τους πέριξ συνοικισμούς, μια ατελεύτητος κάθοδος προς το Πεδίον του Άρεως διαγράφετο. Ο σημαιοστολισμός της πόλεως, το άνοιγμα των καταστημάτων, η ιλιγγιώδης κίνησις των τροχαίων, το πλημμύρισμα των κέντρων και των τραμ, η ζωηρότης του κόσμου, όλα συνεπλήρωναν την εικόνα της εορτής». 6

Πάντως από τότε, εννέα δεκαετίες πριν, την περίοδο που διαρκούσε η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, διοργανώνονταν σημαντικές αθλητικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. Την παραμονή των εγκαινίων της 2^ης ΔΕΘ, είχαν αρχίσει στο στάδιο του «Ηρακλή» πανελλήνιοι αγώνες στίβου με τη συμμετοχή αθλητών από 15 συλλόγους της χώρας, ενώ πλούσια ήταν και η καλλιτεχνική δραστηριότητα.  Μεγάλο γεγονός, ήταν η εμφάνιση θιάσου της Κυβέλης, στον οποίο μετείχαν και οι δύο ηθοποιοί θυγατέρες της Αλίκη Θεοδωρίδου και Μιράντα Θεοχάρη. Επίσης, την ψυχαγωγία των επισκεπτών είχαν αναλάβει μπάντες της Φρουράς Αθηνών, της Φρουράς Θεσσαλονίκης, του Στόλου και ενός Αγγλικού πολεμικού πλοίου που μαζί με ένα Ιταλικό θωρηκτό είχαν καταπλεύσει στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης προς τιμή της Έκθεσής της.

1 Εφημερίδα Μακεδονία 17-9-1927

2. Εφημερίδα Μακεδονία 16-9-1927

3. Ευάγγελος Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, University Studio Press – Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 2010, σ. 201-287.

4. Εφημερίδα Νέα Αλήθεια 12 Σεπτεμβρίου 1927 και εφημερίδα Μακεδονία 12 Σεπτεμβρίου 1927

5. Εφημερίδα Το Φως 19 Σεπτεμβρίου 1927

6. Eφημερίδα Μακεδονία, 19 Σεπτεμβρίου 1927