Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στο αντάρτικο

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Δεκαετίες τώρα μένει αναπάντητο το ερώτημα: Γιατί η πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης δέχθηκε αδιαμαρτύρητα σχεδόν τη μοίρα που της επιφύλαξαν οι χιτλερικοί κατακτητές και οδηγήθηκαν τα μέλη της στην κυριολεξία ως "πρόβατα επί σφαγή" στα κρεματόρια του θανάτου; Απορία εύλογη. 

Γιατί, καθώς έβλεπαν τη θύελλα να πλησιάζει, δεν προσπάθησαν να διαφύγουν, πριν ακόμη κλειστούν στο γκέτο του Χιρς; Γιατί δεν εγκατέλειψαν την πόλη, καταφεύγοντας σε απομακρυσμένες ή ορεινές περιοχές; Γιατί οι πιό νέοι δεν έσπευσαν να ενταχθούν στο αντάρτικο, αν και υπήρχε σαφής πρόταση από το ΕΑΜ, πολύ πριν αρχίσει το Ολοκαύτωμα;

Η πανουργία των χιτλερικών

Ίσως να ίσχυσε αυτό που έγραψε ο Γιώργος Βαφόπουλος: "Τους πρώτους μήνες της Κατοχής τίποτε δεν πρόλεγε την τραγωδία των Εβραίων τς Θεσσαλονίκης. Ο έξυπνος αυτός λαός, με όλη την οξύτητα του ένστικτου της αυτοάμυνας, που μορφώθηκε στη συνείδησή του, ύστερα από τόσους διωγμούς μέσα στο χώρο της ιστορίας, δεν είχε υποπτευθεί την πανουργία των χιτλερικών. Αν την είχε υποπτευθεί, ένα μεγάλο μέρος Εβραίων θα μπορούσε να είχε σωθεί με τη διαρροή του σε απρόσιτα μέρη της χώρας, όταν ακόμη δεν είχε οργανωθεί η Κατοχή, με τις μυστικές της υπηρεσίες. Η φαινομενική αδιαφορία των Γερμανών είχε κοιμίσει τους Εβραίους, σε σημείο που μερικοί από αυτούς να αναθαρρήσουν και να σκεφθούν και συνεργασία ακόμα μαζί τους". 1

Ήταν έτσι; Παρασύρθηκε η τότε ηγεσία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης από τις διαβεβαιώσεις της γερμανικής στρατιωτικής διοίκησης και κυρίως του αρχιεγκληματία πολέμου Μαξ Μέρτεν που είχε την επαφή μαζί τους, ότι απλώς επρόκειτο να υπάρξει μια απλή μετακίνησή τους προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας και της Πολωνίας, όπου θα έβρισκαν εκεί καλές συνθήκες διαβίωσης και εργασίας;

Σύμφωνα με την Ελευθερία Δροσάκη "τους κορόιδευαν πως θα τους εγκαταστήσουν στην Κρακοβία και τους έβαζαν να μετατρέψουν ορισμένα χρήματά τους σε Πολωνέζικα ζλότι, για να τα πάρουν μαζί τους. Από το νοικοκυριό που θα εγκατέλειπαν πίσω τους, επιτρεπόταν να κουβαλήσουν μαζί τους μονάχα 20 κιλά ρουχισμό και τρόφιμα". 2

Ο Γιατρός Μανώλης Αρούχ (όρθιος, δεύτερος από αριστερά), με συντρόφους του στο βουνό. Πηγή: Steven Bowman, "Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα".

Πως κατάφεραν να αποκοιμίσουν έναν ολόκληρο λαό

Μία από τις "τυχερές" Εβραίες που είχε γλυτώσει το Ολοκαύτωμα, η Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο, αναρωτιόταν στα 1996 για το πως κατάφεραν οι Ναζί να παραπλανήσουν και να αποκοιμίσουν έναν ολόκληρο λαό. Και όπως υπογράμμιζε:

"Πενήντα χρόνια μετά, δεν μπορώ να πιστέψω πως έγιναν όλα αυτά! Πως μπόρεσαν οι Γερμανοί να αποκοιμίσουν και να ξεγελάσουν τόσους πολλούς ανθρώπους. Με τι σύστημα, με τι σοφία ετοίμασαν τα σχέδιά τους σιγά-σιγά και στήσανε την παγίδα τους όπου, μέσα σε ένα μόνο μήνα, όταν πρωτοέριξαν τη μάσκα τους, κατάφεραν να συγκεντρώσουν όλο αυτό το λαό και να τον αποκοιμίσουν ότι τίποτε φοβερό δε γίνεται". 3

Η χιτλερική δολιότητα και στις στερνές τούτες στιγμές της μεγάλης τραγωδίας, προσπάθησε να παραπλανήσει τους Εβραίους. Για να επιστρέψουμε στον Γιώργο Βαφόπουλο: "Ήθελε (σ.σ. η γερμανική διοίκηση) να αποφύγει τις ομαδικές αυτοκτονίες των Εβραίων, το σύρσιμο των γυναικών μέσα στους δρόμους. Και σχεδόν τους είχε πείσει πως ήταν ανάγκη να μεταφερθούν σε στρατόπεδα στη Γερμανία, όπου θάσαν πιο σίγουροι, όπου θα μπορούσαν με τη δουλειά τους να ξαναρχίσουν μια νέα ζωή". 4

Παθητική στάση

Φυσικά, η παθητική στάση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν ήταν μόνο ελληνικό φαινόμενο, αλλά το ίδιο συνέβαινε και στην υπόλοιπη Ευρώπη, όπου επίσης δεν υπήρξε αντίδραση και ένοπλη αντίσταση των Εβραίων. Πρώτα από όλα, επειδή η ναζιστική καταστολή και οι δύσκολες συνθήκες επιβίωσης οδήγησαν την πλειονότητα των πολιτών της Ευρώπης να μη συγκρουστεί με τις αρχές, επιπλέον επειδή ο ναζιστικός σχεδιασμός δεν μπορούσε να είναι γνωστός στους εβραϊκούς πληθυσμούς ώστε να σπεύσουν αν γλιτώσουν αλλά και επειδή η διαθεσιμότητα όπλων και η υποστήριξη από τις αντιστασιακές οργανώσεις σε όλη την Ευρώπη δεν ήταν δεδομένα.

O Αρχιραβίνος Τσεβι Κόρετς

                                                                       

Οι τεράστιες ευθύνες του Kόρετς

Πολύς λόγος έγινε μετά τον πόλεμο και όλα τα προηγούμενα χρόνια για τις ευθύνες, σχετικά μ' αυτή την παθητική στάση, του αρχιραβίνου της Θεσσαλονίκης και διορισμένου από τους Γερμανούς προέδρου του Εβραϊκού Συμβουλίου στη Θεσσαλονίκη, Τσβι Κόρετς, τον οποίο οι περισσότεροι που επέζησαν του Ολοκαυτώματος κατηγόρησαν ότι απέκρυψε από την κοινότητα τις πραγματικές διαθέσεις των Ναζί και ότι συνέβαλε στην παραπλάνηση με τις καθησυχαστικές του διαβεβαιώσεις. Στις 5 Μαρτίου 1943, ο Κόρετς υπέγραφε την ακόλουθη ανακοίνωση:

«Καλούμε τους ομόθρησκούς μας να διατηρήσουν όλη την ηρεμία των και την ψυχραιμία, να μην παρασυρθούν από τον πανικόν, να μη δίδουν πίστη εις τας ανησυχητικάς διαδόσεις, που όλες είναι δίχως βάση. Ο καθένας πρέπει να εξακολουθεί να ασχολείται ήρεμα με τις εργασίες του και να εμπιστεύεται εις τους διευθύνοντας την Κοινότητα».

Μία εβδομάδα μετά ο ίδιος ο αρχιραβίνος εμφανίστηκε στη συναγωγή για να ανακοινώσει στους ομόθρησκούς του ότι όλος ο πληθυσμός θα εκτοπιζόταν στην Κρακοβία. Ηξερε άραγε εκ των προτέρων ο Κόρετς ότι τους περίμεναν στρατόπεδα και κρεματόρια, κάτι που συνιστά, αν το γνώριζε, εσχάτη προδοσία, ή ήταν κι αυτός παραπλανημένος; Μπορούσαν άραγε να διασωθούν οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης, όπως διασώθηκε μια μεγάλη πλειοψηφία των Εβραίων της Αθήνας, της Λάρισας ή του Βόλου; 6

Αφελής αισιοδοξία και ανευθυνότητα

Οι Εβραίοι, του καταλόγισαν την ευθύνη ότι τους κοίμισε με την αφελή αισιοδοξία του κι έχασαν έτσι πολύτιμο χρόνο για τη σωτηρία τους. Σύμφωνα με τον Γιώργο Βαφόπουλο: "Κατηγορήθηκε ο δόκτορ Κόρετς από πολλούς ομοφύλους του, ότι είχε αντικρύσει με πολλή αφέλεια τη χιτλερική δολιότητα, Μεγαλωμένος στα πανεπιστήμια της Γερμανίας, πίστευε στην εντιμότητα των παλιών Γερμανών. Κι ακόμη πίστευε στη διαβεβαίωση του Μέρτεν πως ήταν δυνατό να σωθούν οι Εβραίοι με την καταβολή λύτρων. 7

Αναφερόμενος στη στάση και τις ευθύνες του Κόρετς αναφορικά με την εξόντωση των περίπου 50.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης, ένας από τους επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος, ο δικηγόρος, συγγραφέας, μεταφραστής και από τους ηγέτες της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Μωυσής Ασέρ (1899-1975), σε επιστολή του μετά τον πόλεμο προς ένα από τα κορυφαία στελέχη του Εβραϊσμού στις ΗΠΑ, τον Dr. Herman Edelsberg, του έγραφε:

"Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Κόρετς δεν επιδίωξε μεν την εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, αλλά ως επικεφαλής αυτής της μεγάλης Κοινότητας είχε την υποχρέωση είτε να θυσιαστεί γι’ αυτούς ή να δώσει το παράδειγμα για μια παθητική ή ενεργητική αντίσταση. Η υπευθυνότητα των ηγετών, δεν πρέπει να εξετάζεται σε περιόδους ομαλότητας, αλλά σε δύσκολες εποχές".8

Η επίσημη πρόταση του ΕΑΜ για βοήθεια

Σε άλλη επιστολή του Μωϋσή Ασέρ, αυτή τη φορά προς τον Ιωσήφ Νεχαμά, που στάλθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1962, απαντώντας στο ερώτημα για το πως εξοντώθηκαν έξι ἑκατομμύρια Ἑβραίοι κατά την περίοδο του διωγμού, χωρίς νά τρέξει αίμα ούτε από τη μύτη ενός Γερμανού, αποκάλυπτε εκτός των άλλων και την επίσημη κρούση που είχε γίνει από το ΕΑΜ προς τον Κόρετς, να βοηθηθεί η απομάκρυνση από τη Θεσσαλονίκη όσων Εβραίων το επιθυμούσαν και η εν συνεχεία έξοδός τους στο βουνό για να πολεμήσουν μέσα από τις γραμμές του ΕΛΑΣ. Περιέγραφε χαρακτηριστικά ο Ασέρ:

“Όσον αφορά την Ἑλλάδα, η γνώμη μου είναι ότι θα μπορούσαν να αναφερθούν τά εξής ιστορικώς βεβαιωμένα γεγονότα. Εις την Θεσσαλονίκην, εσημειώθη ελαφρά τις παθητική αντίστασις υπό τύπον διαφυγής του ενός δεκάτου περίπου του πληθυσμού, είτε προς την ιταλοκρατουμένην νότιον Ἑλλάδα, είτε προς τά βουνά (Βέρμιον, Χάσια, Πήλιον κ.λπ.), όπου οι διαφυγόντες προς τα εκεί με την βοήθειαν του ΕΑΜ νέοι Εβραίοι, κατετάχθησαν εις τον στρατόν αντιστάσεως του ΕΛΑΣ. Εις το παθητικόν μας είναι, καί είναι εντροπή να το αναφέρωμεν, ότι μόλις ήρχισαν οι διωγμοί εις την Θεσσαλονίκην, το ΕΑΜ είχεν έλθει εις απαφήν μετά του Κόρετς και επρότεινεν την οργάνωσιν συστηματικής και εις μεγάλην κλίμακα διαφυγής της νεολαίας εις τα βουνά, αλλά η πρότασις αυτή έμεινε δυστυχώς χωρίς απάντησιν. Μάρτυρες ζώντες, είναι οι εν Θεσσαλονίκη δικηγόροι Δημήτριος Μαραγκός καί Ηλίας Κεφαλίδης, οι οποίοι ήσαν και οι δυο τότε μέλη της κεντρικής εκτελεστικής επιτροπής του ΕΑΜ”. 9

Πράγματι, πολλοί από τους νέους της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης θα μπορούσαν να γλυτώσουν το διωγμό, καταφεύγοντας στο βουνό. Οι αντάρτες τους παρακινούσαν να πάνε και τους βοηθούσαν να το σκάσουν. Αλλά, πως θα άφηναν στην αβεβαιότητα την οικογένειά τους; Σύμφωνα με την Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο "ο δεσμός της εβραϊκής οικογένειας είναι γνωστός. Πως να αφήσουν τον πατέρα και τη μητέρα μόνους να τα βγάλουν πέρα με τα μικρότερα παιδιά τους;" Αναφέρει μάλιστα η ίδια ένα περιστατικό με τον Μαρσέλ Νατζαρή. Είχε καταφέρει το 1941 να πάει στο βουνό. Όμως το 1942 γύρισε πίσω στη Θεσσαλονίκη για να μπορέσει να βρεθεί με την οικογένειά του και να τη βοηθήσει. Και σχολιάζει η Ε.Κούνιο-Αμαρίλιο: "Τόση ήταν η άγνοια για το τι σκόπευαν να κάνουν οι Γερμανοί στους Εβραίους". 10

Απολυτήριο του αντάρτη του ΕΛΑΣ, Μωρίς Φλωρεντίν από το στρατιωτικό νοσοκομείο 
Θεσσαλονίκης όπου νοσηλεύονταν μετά από σοβαρό τραυματισμό σε μάχη με τους κατακτητές

Παρακίνηση και από πολλά στελέχη της Αντίστασης

Δεν ήταν μόνο η επίσημη πρόταση του ΕΑΜ προς τον Κόρετς, αλλά και πολλά στελέχη του αντιστασιακού κινήματος και του ΚΚΕ με δική τους πρωτοβουλία είχαν προσπαθήσει να πείσουν γνωστούς τους να φύγουν από τη Θεσσαλονίκη και να ενταχθούν στην Αντίσταση για να σωθούν. Ο Στέργιος Βαλιούλης περιέγραψε μια συνάντηση που είχε ο ίδιος με κάποιον ξεχωριστό Εβραίο κομμουνιστή, γραμματέα, όπως του είχε συστηθεί της Κομματικής Οργάνωσης Βάσης Ισραηλιτών Θεσσαλονίκης και τη συζήτηση που είχε μαζί του, προσπαθώντας να τον πείσει ότι ο μοναδικός δρόμος σωτηρίας, από το Ολοκαύτωμα που ετοίμαζαν οι χιτλερικοί, ήταν η φυγή από την πόλη και το σμίξιμο με τους αντάρτες.

"Δεν είχα αποσώσει καλά-καλά κι ο άνθρωπος δήλωσε πως όλα αυτά του ήταν γνωστά, πως ανήκε στο "Κόμμα" πολύ πριν από την 4η Αυγούστου και ότι οι θέσεις της οργάνωσης πάνω στο εβραϊκό θέμα ήταν σωστές. Εκείνο όμως που δεν πρέπει να ξεχνούσα "τόσο εσείς προσωπικά όσο και το κόμμα, είναι πως δεν μπορώ να αφήσω αβοήθητους, εκείνους που καθοδηγγούσα τόσο καιρό και πίστεψαν σε μένα, ειδικά μάλιστα τώρα που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη", ήταν η απάντηση του συνομιλητή του Βαλιούλη. 11

Η κομμουνιστική εβραϊκή οργάνωση

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε ότι στα τέλη του 1941, στο πλαίσιο της κομματικής ανασυγκρότησης του ΚΚΕ είχε αρχίσει η ανασύσταση και της οργάνωσης Εβραίων της Θεσσαλονίκης, η οποία το 1943, έφτασε να αριθμεί 150 μέλη. 12

Ο Μάρκος Βαφειάδης που από το 1942, λίγο μετά την εκλογή του στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ είχε αναλάβει υπεύθυνος για την οργάνωση του ΕΛΑΣ στη Μακεδονία, σημείωνε ότι η προσπάθεια της κομμουνιστικής οργάνωσης Θεσσαλονίκης (και της κομματικής οργάνωσης των Εβραίων) να αντιδράσουν στα φυλετικά μέτρα με κινητοποιήσεις και διαμαρτυρίες δεν βρήκε απήχηση. Και όπως έλεγε ο ίδιος για τους Εβραίους: «Οι ίδιοι οι Εβραίοι είχαν γίνει αγνώριστοι... Τίποτα δεν τους είχε μείνει από τους πρώτους εαυτούς τους. Από πρωτοπόρους μαχητικούς αγωνιστές τους έβλεπες απογοητευμένους και αδρανείς.13

Μάρκος Βαφειάδης

Η εξιστόρηση του Μάρκου Βαφειάδη
Το ΚΚΕ είχε αναπτύξει σημαντική δραστηριότητα μεταξύ των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, ιδιαίτερα ανάμεσα στους εργαζόμενους Εβραίους, που ήταν βασικά εργάτες και στην πλειοψηφία τους καπνεργάτες και φορτοεκφορτωτές. Παρά το γεγονός ότι κατά την μετά τον Μπεναρόγια περίοδο δεν εμφανίστηκαν εβραϊκά στελέχη της ίδιας εμβέλειας, η επιρροή του ΚΚΕ ήταν πάνω από το μέσο ποσοστό, απ΄ότι στους άλλους χώρους. Και η εφημερίδα Αβάντι, που εκδίδονταν από το ΚΚΕ στα εβραϊκά παρά τις σοβαρές οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε, έβγαινε σχεδόν τακτικά και όχι σπάνια με απλήρωτη προσωπική δουλειά στελεχών όπως ο Κοέν, ο Τζαχών, ο Καζές κι άλλοι. Ας παρακολουθήσουμε τι έγραψε ο Μάρκος Βαφειάδης για το ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης:
Από τα τέλη ακόμα του 1941 είχε αρχίσει η ανασυγκρότηση της κομματικής οργάνωσης των Εβραίων. Στα 1942 αναπτύχθηκε πιο πολύ και στα 1943, όταν πιά μπήκε σε εφαρμογή το εγκληματικό χιτλερικό σχέδιο για ολοκληρωτική εξόντωση των Εβραίων, η οργάνωσή τους αριθμούσε περί τα 150 μέλη του κόμματος. Το κύριο πρόβλημα που απασχολούσε όλη την εβραϊκή κοινότητα και φυσικά και την κομματική οργάνωση, ήταν τα ειδικά μέτρα που άρχισαν να παίρνουν οι γερμανοφασίστες κατακτητές στα 1942 κατά των Εβραίων….Η προσπάθεια της κομματικής οργάνωσης Θεσσαλονίκης και της κομματικής οργάνωσης των Εβραίων, να αντιδράσουν στα μέτρα αυτά με κινητοποιήσεις και διαμαρτυρίες, με επιδίωξη την καθολική άρνηση να φέρουν το άστρο.. δεν βρήκε απήχηση. Και σε μικρό χρονικό διάστημα το μέτρο ολοκληρώθηκε με μια σιωπηρή συγκατάθεση σαν το μικρότερο κακό, που ήταν και το μοτίβο της αντιδραστικής διοίκησης της κοινότητας.
Οι ίδιοι οι Εβραίοι είχαν γίνει αγνώριστοι. Τίποτα δεν τους είχε μείνει από τους πρώτους εαυτούς τους. Από πρωτοπόρους και μαχητικούς αγωνιστές τους έβλεπες απογοητευμένους και αδρανείς… Ότι οι γερμανοφασίστες σαν τελικό τους σκοπό είχαν το ολοκληρωτικό ξερίζωμα των Εβραίων, αμφιβολία γι΄ αυτό δεν είχαν οι Εβραίοι κομουνιστές. Και η Κ.Ο. Θεσσαλονίκης αρχίζοντας από το 1942 και μέχρι τη μέεα που τους κλείσανε στα γκέτο και σε συνέχεια στο συρματόφραχτο στρατόπεδο σε χώρο κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό και άρχισε η τμηματική τους μεταφορά στην Πολωνία, δεν έπαψε να προτείνει σειρά από μέτρα για τη σωτηρία όσο μπορούσε πιο πολλών σαν άτομα και κατά οικογένειες. Ιδιαίτερα, μόλις ήρθε στη Σαλονίκη, τον Φλεβάρη του 1943, η λεγόμενη «ειδική υπηρεσία Ρόζεμπεργκ» και άρχισε η καταγραφή της περιουσίας των Εβραίων και η απογραφή τους, η οργάνωση πρότεινε να μην πουλήσουν όσο- όσο τα έπιπλα και άλλα πράγματά τους αλλά και με μέρος της τυχόν περιουσίας τους να τα παραδώσουν σε οργανωμένους Έλληνες για φύλαξη και τους ίδιους να τους «σκορπίσει» χωριστά, ακόμη και κατά οικογένειες σε διάφορες περιοχές, όπου θα μπορούσαν να ήταν σε ασφάλεια. Πρότεινε σε συνέχεια να τους βοηθήσει, τουλάχιστον τα παιδιά τους, μικρά και μεγάλα, να τα εμπιστευτούν σε ελληνικές οικογένειες έξω από τη Σαλονίκη και σε περιβάλλον άγνωστο που θα ήταν σε ασφάλεια.
Κανένα από αυτά και άλλα, ίδιου χαρακτήρα μέτρα, που προσπάθησε να βάλει σε ενέργεια η κομματική οργάνωση δεν έφερε αποτέλεσμα. Το τελευταίο ήταν όταν βάλαμε στην κομματική τους οργάνωση να δηλώσουν τα μέλη του κόμματος που θέλουν να πάνε στο βουνό. Δήλωσαν καμιά 75-80 άτομα. Τους χωρίσαμε σε τρεις ομάδες. Με συνδέσμους, μια νύχτα ξεκίνησε η πρώτη ομάδα για το βουνό. Είχαν προχωρήσει αρκετά όταν, άγνωστο πως, μαθεύτηκε ότι όλους τους Εβραίους τους συγκεντρώνουν σε χώρο συρματόφραχτο κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό. Εκεί και κόλωσαν. Δεν τους χρειάστηκε και πολύ σκέψη. Αποφάσισαν να γυρίσουν πίσω, κοντά στους δικούς τους με τη δήλωση: «Ξέρουμε πως πάμε για χαμό, αλλά το καθήκον μας είναι να ήμαστε κοντά στους δικούς μας, με τις οικογένειές μας και ας χαθούμε μαζί τους». Έτσι, εκτός από πέντε-έξι που δεν είχαν οικογένειες, όλοι οι άλλοι γύρισαν και μπήκαν στο συρματόπλεγμα. Γλίτωσε κανένας το θάνατο; Ποιος ξέρει !  14

Ο καθηγητής φιλοσοφίας Μ.Αρδίττη

Συμβολή στην προσπάθεια των εαμικών οργανώσεων για την αποτροπή των συλλήψεων και τη φυγάδευση όσων μπορούσαν, ιδιαίτερα στις αρχές του 1943 όταν είχε αρχίσει ο διωγμός των Εβραίων, φαίνεται ότι είχε και ο Θεσσαλονικιός Εβραίος, Μωρίς Αρδίττη, καθηγητής Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Λιόν, ο οποίος είχε επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη μετά την κατάληψη της Γαλλίας από τους χιτλερικούς. Ο Αρδίττη που ήρθε στη γεννέθλια πόλη του για να σωθεί και βοήθησε στην οργάνωση στο Πανεπιστήμιο της φοιτητικής αντίστασης στα πρώτα της βήματα, χάθηκε κι αυτός στα κρεματόρια του φασισμού μαζί με τους δεκάδες χιλιάδες ομοφύλους του. 15

Αντάρτες του 2ου Συντάγματος Παρνασσίδας του ΕΛΑΣ εισέρχονται στην
απελευθερωμνένη Θήβα. Από αριστερά: Λουί Κοέν, Γιώργος Κατσιγιάννης,
Νίκος Δημητρίου και Δαβίδ Μπρούνο με γερμανική στολή, λάφυρο σε μάχη

Οι τολμηροί που ανέβηκαν στο βουνό

Όπως είδαμε μέχρι τώρα, η συντριπτική πλειοψηφία του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης, που αριθμούσε τότε 55.250 ψυχές, παρασυρμένη από τις παραπλανητικές διαβεβαιώσεις των γερμανικών αρχών Κατοχής και την υποτελή στάση της θρησκευτικής και κοινοτικής της ηγεσίας, οδηγήθηκε στα χιτλερικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου βρήκε φριχτό θάνατο. Υπήρξε όμως και ένας μικρός αριθμός Εβραίων που διαβλέποντας τα σατανικά σχέδια των Ναζί, έφυγε κρυφά από την πόλη και βρέθηκε στην ανταρτοκρατούμενη Ελλάδα για να καταταγεί στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας, στα τέλη Μαρτίου 1941, εγκατέλειψαν ομαδικά την πόλη-γκέττο μερικές δεκάδες Εβραίοι. Ήταν τα αδέλφια Μωυσής, Σολομών και Ντόρα Μπουρλά, οι Ντικ Μπενβενίστε, Σαλτιέλ Γκαττένιο, Ισαάκ Εμμανουήλ, Ισαάκ Ντάσα, Δαβίδ Ααρών, Μωσέ Μπέλο, Μωσέ Σεγκόρα, Ντίνος και Σαλβατώρ Οβαδίας, Σολομών Σαλτιέλ, Μωρίς Φλωρεντίν, Δάριο Ουζιέλ, Ιάκωβος Κούμερης, Φλώρα Περαχιά, Ερρίκος Πιπανό και άλλοι. Τις ίδιες μέρες, ο Γιακώβ Σαρφατή και ο Μεναχέμ Στρούμσα φυγάδευαν 114 άνδρες και γυναίκες από τη γερμανοκρατούμενη Βέροια. Στα μέσα Απριλίου, ο Ιωσήφ Μάτσας από τα Γιάννενα, καθηγητής στη Μεγάλη Βρύση Κιλκίς, κατέφυγε στα λημέρια του Πάικου. Είχε προηγηθεί ο Ισαάκ Μωϋσής, δραπέτης από καταναγκαστικά έργα στα Τέμπη, που συνάντησε τους αντάρτες τον Φεβρουάριο και έγινε ο πρώτος Εβραίος ΕΛΑΣίτης στο Βέρμιο.

Το Βέρμιο έγινε σημείο συγκέντρωσης. Έπειτα από ατέλειωτες μάχες και πορείες σε αλλεπάλληλους γερμανικούς κλοιούς, αντάρτες και περίπου 250 Εβραίοι έφτασαν στα χωριά των Γρεβενών. Εκεί κατανεμήθηκαν στους λόχους. Ο Ισαάκ Μωϋσής με ψευδώνυμο «Κίτσος», έγινε καπετάνιος λόχου στο 16ο Σύνταγμα, όπου εντάχθηκαν οι περισσότεροι. Η Νταίζη Καράσσο και η Ντόρα Μπουρλά («Ταρζάν») έγιναν διαφωτίστριες της ΕΠΟΝ, η Φανή Φλωρεντίν που ανέβηκε στο Πάικο με τον σύζυγό της Λεών Ματαλόν, έγινε νοσοκόμα στη Χ Μεραρχία: «Ακατάβλητη στις ταλαιπωρίες. Εμψύχωνε τους βραδυπορούντες και τους εξασθενημένους προσφέροντάς τους νερό από ένα μεγάλο παγούρι που κουβαλούσε μαζί με το υγειονομικό σακίδιο. Ακολουθούσε την φάλαγγα για να συμμαζεύει, όσους ξέμειναν αποκαμωμένοι», έγραψε γιαυτή ο Ιωσήφ Μάτσας. 16

Νεαροί σοσιαλιστές

Οι περισσότεροι Εβραίοι που πήγαν στο ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ ή την ΕΠΟΝ ήταν είτε νεαροί σοσιαλιστές είτε εθελοντές και στρατευμένοι που μπήκαν στην οργάνωση κατά τύχη. Το ίδιο συνέβη και με τους λίγους Θεσσαλονικείς Εβραίους που προτίμησαν να διαφύγουν στα βουνά για να πολεμήσουν. 17

Αντίθετα με ότι συνέβη στη Θεσσαλονίκη, σε άλλες μεγάλες πόλεις της χώρας όπου υπήρχε εβραϊκή παρουσία, όπως στο Βόλο, τη Λάρισα και τα Ιωάννινα, αλλά και στην Αθήνα, η συμμετοχή στο ΕΑΜ Νέων και αργότερα την ΕΠΟΝ υπήρξε έντονη. Από τις αρχές του 1943, νεαροί Εβραίοι φοιτητές του Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου στην Αθήνα είχαν συγκροτήσει έναν άτυπο πυρήνα νεολαίας, που συνδεόταν οριζόντια με την ΕΠΟΝ. Μέλη ήταν ο φοιτητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ, Δανέλος Αλχανάτης, τα αδέλφια Μωϋσής και Ιάκωβος Γιουσουρούμ, οι Ζακίνος Κοέν, Ροβέρτος Γιακάρ, Σίμος Βαλενστάιν και άλλοι. Στην πρωτοπόρα αυτή ομάδα πιθανότατα ανήκε και ο πρώτος νεκρός Εβραίος αντιστασιακός (και ένας από τους πρώτους της Αντίστασης). Ήταν ο φοιτητής του Πολυτεχνείου και μέλος της ΕΠΟΝ, Εδμόνδος Τορόν από την Λάρισα, που σκοτώθηκε στην οδό Τοσίτσα, κατά τη διάρκεια της μεγάλης διαδήλωσης της 5ης Μαρτίου 1943, κατά της πολιτικής επιστράτευσης εργατών για τα ναζιστικά εργοστάσια.18

Καταναγκαστικά έργα

Νεκροί Εβραίοι στον αγώνα κατά των κατακτητών

Τουλάχιστον 17 ήταν οι απώλειες των Εβραίων μαχητών. Πρώτη η Στέλλα Κοέν που σκοτώθηκε πολεμώντας τους Γερμανούς στην Τάχνιστα (Κάτω Μηλιά) Πιερίας, στις 16 Απριλίου 1943. Ο Ηλίας Νισσήμ, βετεράνος του Οχυρού Ρούπελ και ο Ιωσήφ Μπενσουσάν χάθηκαν στις μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις τον Ιούλιο του 1944. Ο ηρωικός Μάρκος Καράσσο, απόφοιτος της Σχολής Ανθυπολοχαγών του ΕΛΑΣ σκοτώθηκε στο Μουχαρέμ Χάνι, στις 28 Ιουλίου 1944. Ενώ βρήκαν το θάνατο πολεμώντας τους κατακτητές ο Ντίνος Οβαδίας ένα μήνα αργότερα και ο εικοσάχρονος Σολομών (Σάρδος) Μπουρλάς στο Σταυρό Βέροιας στις 27 Σεπτεμβρίου 1944. Ήταν η τελευταία μάχη στην περιοχή πριν την απελευθέρωση. Οι Εβραίοι ΕΛΑΣίτες της Χ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ είχαν εκδικηθεί με το αίμα τους την καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης. 19

Επιστολή του Αρχιραβίνου Βόλου για τη διάσωση από το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ των Εβραίων της Θεσσαλίας

Η φυγάδευση από το ΕΑΜ του αρχιρραβίνου Αθηνών

Στα μέσα του 1943, το ΕΑΜ Αθήνας βοήθησε τις πρωτοβουλίες επιφανών παραγόντων της εβραϊκής κοινοτικής ζωής να οργανώσουν δίκτυα διαφυγής. Οι συντονισμένες δράσεις προλείαναν το έδαφος για τη σωτηρία, όταν οι Γερμανοί προπάθησαν να επαναλάβουν και στην Αθήνα το τερατώδες έγκλημα που είχαν διαπράξει στη Θεσσαλονίκης. Ο αρχιραββίνος Αθηνών, Ηλίας Μπαρζιλάι, εγκατέλειψε την πρωτεύουσα στις 25 Σεπτεμβρίου, με τη βοήθεια του ΕΑΜ, και φυγαδεύτηκε στον Παρνασσό κι από εκεί στο Κεράσοβο Ευρυτανίας, έδρα του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. Στη διαφυγή του, πρωτοστάτησαν ο Μωϋσής Ασέρ και ο δημοσιογράφος Μπαρούχ Σιμπή από την Θεσσαλονίκη που καθοδηγούσε έναν άτυπο «Εβραϊκό Τομέα» του ΕΑΜ. Αργότερα, χάρη στις συνδυασμένες ενέργειες της ηγεσίας του ΕΑΜ, των Βρετανών, της Χαγκανά και του Εβραϊκού Πρακτορείου στην Κωνσταντινούπολη, οργανώθηκε ένα μεγάλο δίκτυο διαφυγής από την ανατολική ακτή της Εύβοιας προς τα τουρκικά παράλια. Περίπου 1.500 ψυχές σώθηκαν με αυτό τον τρόπο.20

Η περίπτωση της οικογένειας Μπουρλά

Σύμφωνα πάλι με τα στοιχεία που είχε συγκεντρώσει ο αντάρτης του ΕΛΑΣ, Ιωσήφ Μάτσας από τα Γιάννινα, υπήρχαν περίπου 650 Εβραίοι μαχητές σε ένα σύνολο περίπου 30.000 ανταρτών. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της οικογένειας Μπουρλά, που διέμενε στη συνοικία γύρω από τη Μεγάλη Συναγωγή και πέντε μέλη της οποίας πολέμησαν στον ΕΛΑΣ κατά των κατακτητών υπό τον Καπετάν Κίτσο. Ο Μωυσής (Μωσέ) Μπουρλάς ήταν ενεργό μέλος στο κομμουνιστικό κίνημα και είχε στρατολογίσει ορισμένους νεαρούς Εβραίους στην Αντίσταση. Ένας καλός του φίλος, που ήταν Χριστιανός Ορθόδοξος και έτυχε να υπηρετεί στην Αστυνομία Θεσσαλονίκης, τον προειδοποίησε στα τέλη Μαΐου του 1943 ότι οι Γερμανοί σκόπευαν να εκτοπίσουν τους Εβραίους και την επόμενη μέρα, φυγάδευσε την οικογένεια έξω από την πόλη πάνω σε ένα φορτηγό μεταφοράς επίπλων. Οι δύο αδελφές του Μπουρλά, η Γιολάντα και η Ντόρα, και οι δύο νοσοκόμες, πολεμούσαν ύστερα από λίγο στο Βέρμιο. Η Ντόρα απέκτησε χάρη στα κατορθώματά της το παρατσούκλι “Ταρζάν”. Ο πατέρας τους, Λέων, πολέμησε κι αυτός στο Βέρμιο, ενώ η μητέρα τους, Έστερ, κρύφτηκε σε μια οικογένεια στη Νάουσα. Ο νεώτερος αδελφός, Σολομών, σκοτώθηκε τον Σεπτέμβριο του 1944 σε μια δραματική μάχη κοντά στη Βέροια, αφού είχε πρώτα σκοτώσει αρκετούς γερμανούς. Ο Μωυσής Μπουρλάς πολέμησε μέχρι το τέλος του πολέμου. 21

Εβραίοι αντάρτες σε επιτελικές θέσεις

Οι Εβραίοι που κατέφυγαν στην ανταρτοκρατούμενη Ελεύθερη Ελλάδα, αξιοποιήθηκαν με ποικίλους τρόπους στις αντάρτικες μονάδες όπου εντάχθηκαν. Αρκετοί ήταν αυτοί που είχαν πολεμήσει το 1940 στα αλβανικά βουνά, ενώ αρκετοί νεαροί –άντρες και γυναίκες–, χάρη στο μορφωτικό τους επίπεδο, διακρίθηκαν σε επιτελικές θέσεις και γραφεία μεραρχιών, στην Επιμελητεία του Αντάρτη (ΕΤΑ), στις οργανώσεις της ΕΠΟΝ στα χωριά, σε πολιτιστικές εκδηλώσεις που οργανώνονταν στο βουνό, και στις υγειονομικές υπηρεσίες.

Σε έναν μακρύ κατάλογο ονομάτων, ξεχωρίζουν οι γιατροί Μανώλης Αρούχ και Αλβέρτος Κοέν («Βλαδίμηρος») στην Παρνασσίδα, ο υπεύθυνος της ΕΤΑ για όλη την Θεσσαλία, Λάζαρος Αζαριά από την Βέροια, ο επιτελής της ΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, Ίντο Σίμσι («Μακαμπής») από την Θεσσαλονίκη, ο υπεύθυνος επιμελητείας στην Ομάδα Μεραρχιών Στερεάς (ΟΜΣ), Μωϋσής Ματαθίας από τον Βόλο. Η συμμετοχή γυναικών ήταν αναλογικά αξιοσημείωτη, ως νοσοκόμες ή αντάρτισσες, όπως η Ντόρα Μπουρλά («Ταρζάν») στο Βέρμιο και η εμβληματική Σάρα Γεσουά («Σαρίκα») στην Εύβοια. Κάποιοι αναδείχθηκαν και σε πολιτικά αξιώματα, όπως η Αλέγγρα Φελούς-Καπέτα από τα Τρίκαλα, προπολεμικό στέλεχος του ΚΚΕ, με σημαντική δράση και στον Εμφύλιο. Ορισμένοι αναδείχθηκαν σε διοικητές, όπως ο καπετάνιος λόχου, Ισαάκ Μωυσής («Κίτσος») από την Θεσσαλονίκη και ο ανθυπολοχαγός Σαμουέλ Εσκινατζής από την Λάρισα, ο οποίος σκοτώθηκε στα Δεκεμβριανά ως διοικητής λόχου. Τα στοιχεία δείχνουν ότι 63 Εβραίοι σκοτώθηκαν ή εκτελέστηκαν ως μέλη της Αντίστασης (το 1/10 του συνολικού αριθμού), ενώ περισσότεροι από 90 δολοφονήθηκαν σε εκτελέσεις αντιποίνων ή κατά τη διάρκεια γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων. 22

Ο Μωϋσής Ματαθίας με συντρόφους αντάρτες του ΕΛΑΣ

Χαρακτηριστικές περιπτώσεις Θεσσαλονικιών Εβραίων του  ΕΛΑΣ

Χαρακτηριστική, ήταν η περίπτωση του Δαβίδ Μπρούνο που είχε γεννηθεί στη Θεσσαλονίκη το 1924. ΟΙ χιτλερικοί τον οδήγησαν το Φεβρουάριο του 1943 σε καταναγκαστικά έργα, στην Καρυά Λοκρίδας, όπου εργάζονταν υπό αφόρητες και απάνθρωπες συνθήκες ακόμα 300 Θεσσαλονικείς Εβραίοι στην επισκευή του σιδηροδρομικού δικτύου. Η πείνα και η κακομεταχείριση τον ώθησαν να δραπετεύσει από το εργοτάξιο-κολαστήριο μαζί με τον φίλο του Ροβέρτο Μητράνη, φοιτητή Ιατρικής από τις Σέρρες και να καταφύγουν στο Αρχηγείο Παρνασσίδας του ΕΛΑΣ, όπου κατατάχθηκαν ως αντάρτες. Πήρε μέρος σε μάχες κατά των κατακτητών και τοποθετήθηκε στην Επιμελητεία του Αντάρτη. Για να ανεφοδιάζει το τμήμα του με τρόφιμα, ταξίδευε συνεχώς στον κάμπο, συγκεντρώνοντας τρόφιμα, όπλα και υποζύγια με τα οποία επέστρεφε στα αντάρτικα λημέρια. Ο διοικητής του, καπετάν Νικηφόρος (Δημήτρης Δημητρίου) έγραψε γιαυτόν στα απομνημονεύματά του πολλά χρόνια αργότερα: “Με ένα πιστολάκι στην τσέπη, άλλοτε αντάρτης, άλλοτε αδιάφορος πολίτης, κατέβαινε παντού, και μες στους Γερμανούς, και μας έστελνε ότι μπορεί να φανταστεί κανείς. Και οι άλλοι συναγωνιστές που είχαμε στην επιμελητεία ήσαν δυνατοί στη δουλειά τους, αλλά ο Δαβίδ ήταν διάολος σωστός”. 23

Άλλες περιπτώσεις Εβραίων της Θεσσαλονίκης που πολέμησαν στην Αντίσταση:

- Ο Ισαάκ Μωσέ, ένας νεαρός καπνεργάτης από τη συνοικία Βαρώνου Χιρς στη Θεσσαλονίκη, γεννήθηκε στις 5 Μαΐου 1919 και τον Μάρτιο του 1940 κατατάχθηκε στον ελληνικό στρατό, υπηρετώντας στη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια και τη Νάουσα πριν σταλεί στο αλβανικό μέτωπο. Μετά το “Μαύρο Σάββατο”, βρέθηκε σε μια ομάδα εκατό Εβραίων που στάλθηκαν σκλάβοι σε καταναγκαστικά έργα στην κοιλάδα των Τεμπών, Από εκεί διέφυγε και κατατάχθηκε σε μια ομάδα ανταρτών που δρούσε στην περιοχή της Νάουσας, όπου γρήγορα αναδείχθηκε σε διοικητή λόχου με το ψευδώνυμο “Κίτσος”. Όπως έλεγε ο ίδιος, αρχικά ήταν μόνο δέκα έως δώδεκα αντάρτες στη μονάδα του, που αυξήθηκαν σε περίπου διακόσιους μέχρι το καλοκαίρι.

-Ο Δαυίδ Ααρών από τη Θεσσαλονίκη, με το πολεμικό προσωνύμιο «Κεραυνός», είχε στρατευτεί στον ΕΛΑΣ με άλλους 45 Εβραίους, και υποστηρίζει ότι στα βουνά με τον ΕΛΑΣ υπήρχαν συνολικά 450 Θεσσαλονικείς Εβραίοι, μεταξύ των οποίων και δύο ανήλικοι. Ο ένας εκτελούσε χρέη αγγελιοφόρου και ονομαζόταν Μωσέ. Ο άλλος, που λεγόταν Κάρλο, πιάστηκε από τους γερμανούς και βασανίστηκε.

-Ο Ιωσήφ Μάτσας ήταν ένας από τους εκατοντάδες νέους Θεσσαλονικιούς Εβραίους που στρατολόγησε ο Μάρκος Βαφειάδης και τους οδήγησε στα βουνά. Ορισμένοι από αυτούς επέστρεψαν στη συνέχεια για να συνοδεύσουν τους γονείς τους στο δρόμο που νόμιζαν ότι οδηγούσε στην εξορία στην Πολωνία. Έχοντας αποκτήσει σημαντική εμπειρία στις μάχες στην Αλβανία, ο Μάτσας τάχθηκε επικεφαλής μιας ομάδας σαράντα μαχητών, δέκα από τους οποίους ήταν Εβραίοι.

-Ο Μωσέ Σεγκόρα από τη Θεσσαλονίκη, το πολεμικό προσωνύμιο του οποίου ήταν Τοτός, ήταν επικεφαλής διμοιρίας της ΕΠΟΝ. Ο Σεγκόρα διαβεβαιώνει ότι η μονάδα του ήταν η πρώτη που μπήκε στην απελευθερωμένη Θεσσαλονίκη.

-Ο Αλμπέρτος Πρίζναλης διέφυγε από τις βουλγαροκρατούμενες Σέρρες στη Θεσσαλονίκη. Όταν άρχισαν οι αποστολές Εβραίων στα στρατόπεδα του θανάτου, ένας Χριστιανός φίλος του τον συμβούλευσε να πάει στους αντάρτες και έτσι εντάχθηκε σε μια ομάδα που δρούσε στην περιοχή του Σοχού, ενώ στη συνέχεια συμμετείχε σε μάχες ενάντια σε Γερμανούς, Βούλγαρους και δωσίλογους Έλληνες.

-Ο Ιντό Σίμση γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1922 σε παραδοσιακή οικογένεια. Στις 11 Ιουυλίου 1942 στάλθηκε για καταναγκαστική εργασία στη Βάβδο Χαλκιδικής από όπου δραπέτευσε και επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη όπου όμως οι Γερμανοί τον συνέλαβαν και τον ξαναέστειλαν για καταναγκαστική εργασία τον Απρίλιο του 1943 στη Θήβα, μαζί με άλλους 1.500 ομοφύλους του. Τον Αύγουστο του 1943 δραπέτευσε, λίγο πριν η ομάδα του αποσταλεί στο Άουσβιτς και ανέβηκε στο βουνό, όπου εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ και πολέμησε τους χιτλερικούς με το ψευδώνυμο “Μακκαβαίος”.

-Ο Μάρκος Καράσσο, διέφυγε από τη Θεσσαλονίκη την άνοιξη του 1943 και έγινε αντάρτης. Έλαβε εύφημο μνεία για τη γενναιότητά του στη μάχη που έδωσε το 16ο Σύνταγμα ενάντια στους κομιτατζήδες, κοντά στην Καστοριά, και στάλθηκε στην Σχολή Αξιωματικών, στο αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μίας επίθεσης σε τρένο στο Μουχαρέμ Χάνι, τον Ιούλιο του 1944. 24

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Γιώργος Βαφόπουλος, Σελίδες αυτοβιογγραφίας, τόμος 2ος, βιβλιοπωλείον της "Εστίας", Αθήνα 1971, σ.169-170

2. Ελευθερία Δροσάκη, Εν Θεσσαλονίκη...Οδυσσέας, Αθήνα 1985, σ. 86

3. Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο, Αναμνήσεις μιας σαλονικιώτισσας εβραίας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 58

4. Γιώργος Βαφόπουλος, Σελίδες αυτοβιογγραφίας, τόμος 2ος, βιβλιοπωλείον της "Εστίας", Αθήνα 1971, σ.173.

5. Ρίκα Μπενβενίστε, Αυτοί που επέζησαν, Αντίσταση, εκτόπιση, επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940, Πόλις, Αθήνα 2014, σ. 37.

6. εφημερίδα Το Βήμα, 27 Ιανουαρίου 2013.

7. Γιώργος Βαφόπουλος, Σελίδες αυτοβιογγραφίας, τόμος 2ος, βιβλιοπωλείον της "Εστίας", Αθήνα 1971, σ.172.

8. Ασέρ Μωυσή Κληροδότημα, χ.ε. Αθήνα 2011, σ. 90-91.

9. Ο Ιωσήφ Νεχαμά (1880-1971) υπήρξε εξέχουσα εβραϊκή προσωπικότητα της Θεσσαλονίκης, εκπαιδευτικός, τραπεζίτης και ιστορικός συγγραφέας. Η επιστολή αυτή είναι καταχωρημένη στα αρχεία Yad Vashem της Ιερουσαλήμ υπό στοιχείο Ε/1147 (Αμπατζοπούλου, «Γιακοέλ», σελ. 15.

10. Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο, Αναμνήσεις μιας σαλονικιώτισσας εβραίας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 60-61.

11. Στέργιος Βαλιούλης, Πολίτης Β΄ κατηγορίας, Gutenbergg, Aθήνα 1975, σ. 162.

12. Μαρία Καβάλα, Η καταστροφή των Εβραίων της Ελλάδας 1941-1944, Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγγράμματα, Αθήνα 2015, σ. 81.

13. Ρίκα Μπενβενίστε, Αυτοί που επέζησαν, Αντίσταση, εκτόπιση, επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940, Πόλις, Αθήνα 2014, σ. 49-56.

14. Μάρκος Βαφειάδης, Απομνημονεύματα. Τομ. 2ος. Νέα Σύνορα-Α.Λιβάνης. Αθήνα 1985. σ. 88-89.

15. Θανάσης Φωτιάδης, «Η πνευματική αντίσταση στη Θεσσαλονίκη», Επιθεώρηση Τέχνης, Μάρτιος - Απρίλιος 1962, σ. 437.

16. Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας, ερευνητικό κέντρο, https://www.jewishmuseum.gr/apo-ton-klio-tis-thessalonikis-stous-antartes/

17. Steven Bowman, Η αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, μετάφραση Ισαάκ Μπενμαγιόρ, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, Αθήνα 2012, σ. 103.

18. Ιάσων Χανδρινός, “Η εβραϊκή αντίσταση κατά των Ναζί”, εφημερίδα Η Αυγή, 16 Μαρτίου 2014.

19. Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας, ερευνητικό κέντρο, https://www.jewishmuseum.gr/apo-ton-klio-tis-thessalonikis-stous-antartes/.

20. (Ιάσων Χανδρινός, “Η εβραϊκή αντίσταση κατά των Ναζί”, εφημερίδα Η Αυγή, 16 Μαρτίου 2014.

21. Steven Bowman, Η αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, μετάφραση Ισαάκ Μπενμαγιόρ, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, Αθήνα 2012, σ. 33.

22. Ιάσων Χανδρινός, “Η εβραϊκή αντίσταση κατά των Ναζί”, εφημερίδα Η Αυγή, 16 Μαρτίου 2014.

23. εφημερίδα Μακεδονία, 7 Δεκεμβρίου 2014.

24. Steven Bowman, Η αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, μετάφραση Ισαάκ Μπενμαγιόρ, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, Αθήνα 2012, σ. 32 έως 103