Τίμος Βιτσώρης ο επαναστάτης, ο ηθοποιός, ο ποιητής

Τα φυλακισμένα στελέχη του ΚΚΕ Θεσσαλονίκης στο Επταπύργιο το 1925. Άνω σειρά από αριστερά: Χαίνογλου, Γεωργάκας, Μαραγκός, Ντούβας, Μακρόπουλος, Αγγελούκας. Κάτω: Βιτσώρης, Σαπόρτα, Παπαδόπουλος, Κουρτίδης, Παπανικολάου

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Ερευνώντας την περίοδο του μεσοπολέμου για τις ανάγκες ενός νέου βιβλίου μου, έπεσα πάνω σε ένα ξεχασμένο και καταταλαιπωρημένο αγωνιστή της αριστεράς, τον Θεσσαλονικιό ηθοποιό και ποιητή Τίμο Βιτσώρη, που έφυγε από τη ζωή εξ αιτίας των κακουχιών της κατοχής σε ηλικία μόλις 37 ετών. Ενός ανθρώπου που προσπάθησε σε όλη τη σύντομη ζωή του να υπηρετήσει με συνέπεια την τέχνη και το νεογέννητο τότε εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα.

Ο Τίμος Βιτσώρης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1904. Γονείς του ήταν ο Αλέξανδρος Βιτσώρης (1850-1911) και η Αικατερίνη Βανδή (1873-1943). Ο πατέρας του είχε γεννηθεί στην Μάντοβα της Ιταλίας, όπου κατείχε εργοστάσιο οινοποιίας. Η μητέρα του είχε γεννηθεί στην Καβάλα και ήταν μοναχοκόρη καπνεμπόρου. Αδέλφια του, ο Γιώργος γεννημένος το 1899, ο Δημήτρης (Μίμης) το 1902, και τα κορίτσια Έμμα (1900), Μαρία (1908) και Θηρεσία (1911). Μετά το θάνατο του πατέρα του το 1911, τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας μετακινήθηκαν στην Αθήνα και εγκαταστάθηκαν στην οδό Βεϊκου στο Κουκάκι. Ένα σπίτι που «τόσο πλούσια κατοίκησαν οι Μούσες», ὀπως λέει σε ένα ποίημα του ο Τίμος, καθώς όλα τα παιδιά ακολούθησαν το δρόμο της τέχνης.

Το πρώτο του ποίημα

Το 1923 ο δεκαεννιάχρονος τότε Τίμος δημοσίευσε το πρώτο του ποίημα με τίτλο «Πώρωση» στο βραχύβιο περιοδικό «Βίγλα» που εκδίδονταν στο Μεσολόγγι. Την ίδια εποχή ξεκίνησε τις θεατρικές του σπουδές δίπλα στον αδελφό του, Γιώργο. Παράλληλα, εντάχθηκε στην ΟΚΝΕ, τη νεολαία του ΚΚΕ κι ανέπτυξε πολιτική και συνδικαλιστική δράση, για την οποία πολλές φορές συνελήφθη, φυλακίστηκε και εξορίστηκε. Συνεργάστηκε με διάφορους θιάσους ενώ στον κινηματογράφο εμφανίστηκε σε μόλις μια ταινία, την ιστορική «Δάφνις και Χλόη» του Ορέστη Λάσκου. Μετά τον πρόωρο θάνατο του η οικογένεια του και κάποιοι φίλοι του συγκέντρωσαν τα ποιήματα του τα οποία εκδόθηκαν με τον τίτλο «Στίχοι» (1945). Πρώτος του ξάδελφος ήταν ο ηθοποιός Τίτος Βανδής και ανιψιά του (κόρη του αδελφού του Γιώργου) η επίσης ηθοποιός Λιάνα Βιτσώρη.

Η πρώτη παρουσία του Τίμου Βιτσώρη, αδελφού του Γιώργου, στα γράμματα, με ένα ποίημα στο λογοτεχνικό περιοδικό ΒΙΓΛΑ, τεύχος 5-6 Νοέμβριος Δεκέμβριος 1923. '

Η ανιψιά του Ελένη Ελευθερία Χατζημιχαηλίδου γράφει γι αυτόν στο πρόλογο του βιβλίου «Δημήτρης Βιτσώρης (1902 – 1945)»: «Με τον καιρό μεγάλωσε κι ο θείος μου ο Τίμος. Εξελίχθηκε σε ένα πολύ ζωηρό και ατίθασο αγόρι, που πριν καν ενηλικιωθεί, ενεπλάκη σε κινήματα αριστερών οργανώσεων. Αυτές του οι ανησυχίες, έγιναν αιτία να μπαινοβγαίνει στις φυλακές. Εκεί περνούσε τον καιρό του, γράφοντας ποιήματα και θεατρικά κείμενα.»

Εκείνη την περίοδο ο Τίμος Βιτσώρης αναφέρεται ως συνεργάτης του περιοδικού «Η Νεολαία» (1922-36), όργανο της ΟΚΝΕ, άγνωστο όμως για πόσο χρονικό διάστημα.

H πρώτη σύλληψη
Για πρώτη φορά ο Τίμος συλλαμβάνεται στην απαγορευμένη διαδήλωση της Πρωτομαγιάς του 1924. Ήταν ο γιορτασμός που συνοδεύτηκε από εκτεταμένες συγκρούσεις των απεργών με τις δυνάμεις καταστολής. Σε αυτή τη διαδήλωση σκοτώθηκε από χτύπημα ξιφολόγχης στο κεφάλι ο εργάτης Σωτήρης Παρασκευαΐδης. Ήταν ο πρώτος έλληνας εργάτης που έπεφτε νεκρός σε πρωτομαγιάτικη κινητοποίηση.

Ανάμεσα στους συλληφθέντες ήταν οι επικεφαλής του Εργατικού Κέντρου Αθήνας Γιάννης Τσατσάκος και Δημήτρης Βελένζας, ο Σεραφείμ Μάξιμος, μέλος της Κ.Ε. του ΣΕΚΕ(Κ), ο συγγραφέας και αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη, Πέτρος Πικρός, ο φοιτητής Λευτέρης Αποστόλου και ο Τίμος Βιτσώρης.

Την ίδια χρονιά όμως έχουμε και την πρώτη συμμετοχή του στο θέατρο. Τον εντοπίζουμε στις 26 Αυγούστου 1924 στη διανομή του «Πλούτου» του Αριστοφάνη που ανέβηκε από το Θίασο των Νέων στο Θέατρο Παγκρατίου. Την ίδια άλλωστε χρονιά, λίγους μήνες νωρίτερα όμως, ξεκίνησε και η θεατρική καριέρα του αδελφού του Γιώργου με τον ίδιο θίασο.

Ο θίασος των Νέων στο Παγκράτι αποτελούνταν από αποφοίτους δραματικών σχολών που συνασπίστηκαν δημιουργώντας έναν θίασο συνόλου χωρίς πρωταγωνιστές με μια διαφορετική αντίληψη για το θέατρο, ως ένα ειρηνικό κίνημα σε μια εποχή που ταράσσονταν από πολιτικοστρατιωτικά κινήματα.

Η απολογία Βιτσώρη στο στρατοδικείο

Συλλαμβάνεται ως "αυτονομιστής"

Ένα χρόνο αργότερα, το 1925 έχουμε τη δεύτερη σύλληψη του, αυτή τη φορά στη Θεσσαλονίκη. Ο Τίμος Βιτσώρης βρίσκεται κατηγορούμενος μαζί με έντεκα στελέχη του ΚΚΕ στην πρώτη δίκη «επί εσχάτη προδοσία» για το σύνθημα της ανεξάρτητης Μακεδονίας – Θράκης που υιοθέτησε τότε το Κομμουνιστικό Κόμμα με επέμβαση της Κομιτέρν. Ο Βιτσώρης ήταν ομιλητής σε μια εκδήλωση στο Σκαίτινγκ όπου εμφανίστηκε ως εκπρόσωπος της Ένωσης Παλαιών Πολεμιστών Θεσσαλονίκης. 

Μαζί με τον Βιτσώρη είχαν συλληφθεί άλλα 11 σημαίνοντα πρόσωπα του ΚΚΕ στη Θεσσαλονίκη, μεταξυ των οποίων ο τότε γραμματέας της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας και μετέπειτα Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κ¨ομματος, Νίκος Ζαχαριάδης. Ο οποίος όμως απέδρασε από το Γεντί Κουλέ όπου κρατούνταν οι συλληφθέντες κομμουνιστές με έναν εξαιρετικά πρωτότυπο τρόπο στις 29 Μαρτίου 1925..

Η δίκη των συλληφθέντων "αυτονομιστών" όπως είχαν χαρακτηριστεί, έγινε στο Γ’ Διαρκές Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης το διήμερο 31 Μαΐου και 1 Ιουνίου 1925.

Ο Ριζοσπάστης, στο φύλλο της 16 Ιουνίου 1925, δημοσιεύει την απολογία του Τίμου Βιτσώρη, όπως αυτή καταγράφηκε δημοσιογραφικά, αποκαλυπτική όμως για τις πολιτικές θέσεις του νεαρού ηθοποιού την εποχή εκείνη:

“Είμαι μέλος της Ομοσπονδίας των Κομμουνιστικών Νεολαιών της Ελλάδος και σαν τέτοιο δεν μπορούσα παρά να υιοθετώ όλα τα συνθήματα που το Κόμμα μου ρίχνει. […] Είμαι νέος και σαν τέτοιος έχω καθήκον να εργασθώ για την κοινωνία της αύριο, που ο κοσμάκης μέσα στην απόγνωσή του περιμένει. Και την κοινωνία αυτή μονάχα το Κομμουνιστικό Κόμμα θα την πραγματοποιήση. Μήπως δεν έχω δικαίωμα να μιλήσω για το εθνικό ζήτημα επειδή δεν θυσιάστηκα ως τα τώρα στα πεδία των μαχών, δηλαδή στο βωμό του Ιμπεριαλισμού; Σας ερωτώ, που πάνω στηρίζει σήμερα το σχέδιό του το κατακτητικό αυτό το τέρας, αν όχι στις μάζες των νέων εργατών και αγροτών;”

Διαφημιστική καταχώρηση της επιχείρησης εμπορίας κρασιών που διατηρούσε 

 ο πατέρας του Τίμου Βιτσώρη, Αλέξανδρος στη Θεσσαλονίκη.

Το στρατοδικείο καταδίκασε τα στελέχη του ΚΚΕ Θεσσαλονίκης Αριστοφάνη Παπαδόπουλο, Γρηγόρη Παπανικολάου, Χαίμ Σαπόρτα και Τάσο Χαΐνογλου σε 18 χρόνια και τους Τίμο Βιτσώρη, Γιώργο Κουρτίδη, Γιώργο Μαραγκό, Ηλία Ντούβα και Άγγελο Αγγελούκα σε 12 χρόνια φυλακή. Μετά από κάποιο διάστημα οι καταδικασμένοι αμνηστεύτηκαν.

H δραστηριότητα στο θέατρο

Μετά την αποφυλάκισή του συνέχισε τη συνεργασία του με τον θίασο Νέων Παγκρατίου και το 1929 τον συναντάμε στη διανομή του έργου «Ο Καραγκιόζης», ένα σατυρικό δράμα του Θ.Ν. Συναδυνού.

Το 1931 έχουμε την πρώτη αλλά τελευταία κινηματογραφική του εμφάνιση στη βουβή ταινία «Δάφνις και Χλόη» βασισμένη στο ομώνυμο ειδύλλιο του Λόγγου (3ος αι π.Χ) σε σενάριο και σκηνοθεσία του Ορέστη Λάσκου.

Το 1934, από επιστολή του στον «Ριζοσπάστη», που συνυπογράφει με τους Δ. Καρναβά και Ιβανώφ, μαθαίνουμε ότι είναι εξόριστος στην Ανάφη. Εξ αιτίας μιας κρίσης έλκους του στομάχου έχει μεταφερθεί με τους συγκρατούμενούς του στο Δημοτικό Νοσοκομείο Σύρου. Στο νοσοκομείο βρίσκεται υπό αυστηρή επιτήρηση και δεν επιτρέπεται ούτε επισκεπτήριο. Με το γράμμα τους οι εξόριστοι, ζητούν να μεταφερθούν στην Αθήνα για εγχείρηση και να μην επιστρέψουν στην εξορία.

Διαφήμιση παράστασης

Την περίοδο 1934 – 1936, τον βρίσκουμε μέλος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής της «Ενωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδας», της οποίας γραμματέας ήταν ο Ηλίας Σιμόπουλος και μέλη, μαζί με τον Τίμο, οι Κώστας Βάρναλης, Γιάννης Ρίτσος, Μενέλαος Λουντέμης, Γιώργης Ζάρκος και Πέτρος Στυλίτης.

Τον Απρίλιο του 1938, πρωταγωνιστεί στο έργο του Χρύσανθου Γάιου «ΛΑΪΛΑ» που ανεβαίνει στο θέατρο ΑΛΙΚΗ αλλά και σε μια έκτακτη παράσταση στον Παρνασό (3 Απριλίου) με το έργο «Η Άγνωστος» του Μπισό. Τον Ιούλιο του 1938 συμμετέχει σε έναν νέο θίασο με την ονομασία «Συνεργασία Ελλήνων Καλλιτεχνών».

Το Δεκέμβριο του 1939 παίζει στο έργο «Αυτός είμαι» του Θ. Συναδινού που ανεβαίνει στη Θεσσαλονίκη στο θέατρο του Λευκού Πύργου από το Θίασο “Νεοελληνικόν Θέατρον”. Εδώ εμφανίζεται ως συνθιασάρχης μαζί με τους Δελούδη και Προβελέγγιο.

Στις 9 Ιουνίου 1940 συμμετέχει στη διανομή του έργου του Ζ. Μπατάιγ, «Το παιδί της Αγάπης» με τον Τίτο Βανδή, που ανεβαίνει στον Παρνασσό. Ο Τίτος Βανδής είναι ξάδελφος από τη μεριά της μητέρας του, Αικατερίνης Βανδή. Το ποίημά του με τίτλο «Μανούλα το σπιτάκι μας» περιλαμβάνεται στην ανθολογία «Τα ωραιότερα ποιήματα για τη μάνα», που κυκλοφόρησε το 2007-8 από τις εκδόσεις Καστανιώτης.

Οι επανειλημμένες φυλακίσεις και εξορίες και προφανώς οι άθλιες συνθήκες ζωής τον καιρό της κατοχής, τον οδήγησαν σε πρόωρο θάνατο το 1941 σε ηλικία μόλις 37 ετών. Μετά το θάνατό του ο αδελφός του, ο ζωγράφος Μίμης Βιτσώρης, συγκέντρωσε όσα ποιήματά του βρήκε σκόρπια στα συρτάρια και τις τσέπες των ρούχων του με σκοπό να τα εκδώσει. Το Νοέμβριο 1945, με φροντίδα μελών της οικογένειας και φίλων, εκδίδεται τελικά το βιβλίο μετα ποιήματά με τίτλο «Στίχοι». Περιέχει 24 ποιήματα που συνοδεύονται από έναν πρόλογο και ένα σκίτσο του αδελφού του, Μίμη.

Ο τροτσκιστής αδελφός του Γιώργος Βιτσώρης

Ο αδελφός του Τίμου, Γιώργης Βιτσώρης (1899-1954) έγινε γνωστος ως τροτσκιστής-αρχειομαρξιστής, ηθοποιός και μέλος της Γαλλικής Αντίστασης. Η πολιτική του σταδιοδρομία ξεκίνησε στη δεκαετία του 1920 με τη συγκρότηση της ομάδας "Εργασία" και την έκδοση του περιοδικού "Αρχείο Μαρξισμού". Ο Γιώργης Βιτσώρης έπαιξε επίσης πρωταγωνιστικό ρόλο στη συγκρότηση της “Ένωσης Κομμουνιστών Διεθνιστών” αρχικά και αργότερα της τροτσκιστικής “Κομμουνιστικής Οργάνωσης Μπολσεβίκων Λενινιστών Ελλάδας- Αρχειομαρξιστών (ΚΟΜΛΕΑ). Το 1934 ο Βιτσώρης συγκρότησε πιστή στον Τροτσκισμό εσωκομματική τάση, η οποία ήρθε σε σύγκρουση με την κυρίαρχη, παραδοσιακή αρχειομαρξιστική τάση του Δημήτρη Γιωτόπουλου- Witte, ο οποίος είχε έρθει σε ρήξη με τον Λέοντα Τρότσκι. Ύστερα από τη διάσπαση της ΚΟΜΛΕΑ την ίδια χρονιά, ο Βιτσώρης συγκρότησε την οργάνωση “Μπολσεβίκος” που σύντομα διασπάστηκε σε δύο αντιμαχόμενες ομάδες, την ομάδα “Νέος Δρόμος” και την “Κομμουνιστική Διεθνιστική Ένωση Ελλάδας”.

Όταν εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία του Μεταξά, ο Βιτσώρης συνελήφθη και εξορίστηκε ως αντιφρονούντας στο ολοκληρωτικό καθεστώς. Απελευθερώθηκε πριν ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και κατέφυγε στη Γαλλία, όπου πήρε μέρος στη Γαλλική Αντίσταση ως σαμποτέρ-δυναμιτιστής. Για τη δράση του παρασημοφορήθηκε από τις γαλλικές αρχές μετά το τέλος του πολέμου. Πέθανε στη Γαλλία το 1954.

Ο Γιώργης Βιτσώρης ήταν ο πρώτος σύζυγος της ηθοποιού Νίτσας Τσαγανέα. Κόρη τους ήταν η ηθοποιός Λιάνα Βιτσώρη.

Πηγή: Με στοιχεία από το βιβλίο του Νίκου Θεοδοσίου Ο άγνωστος Βιτσώρης, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 2019