Μια ακόμη κριτική για το βιβλίο "Γεντί Κουλέ, η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης"

Ως «εξαιρετικά ενδιαφέρον» αναφέρει το βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου «Γεντί Κουλέ, η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης» το ιστολόγιο Vivlioniki που διατηρεί ο κ. Γιώργος Μπασαγιάννης και όπου παρατίθενται και σχολιάζονται τα βιβλία, που έχουν γραφτεί για τη Θεσσαλονίκη. Όπως σημειώνει, το βιβλίο του Σπ. Κουζινόπουλου «δίνει στοιχεία για έναν τόπο που ακόμη και σήμερα φέρει μια αρνητική χροιά πάνω του» καθώς «στο Επταπύργιο ήταν πάντα νύχτα»

H Vivlioniki είναι ένα ιστολόγιο σχετικά με τα βιβλία που γράφτηκαν για τη Θεσσαλονίκη. Λογοτεχνικά, ιστορικά, μελέτες, λευκώματα, κείμενα γενικά, στα οποία η Θεσσαλονίκη είναι παρούσα, άλλες φορές σαν πρωταγωνίστρια, άλλες φορές απλά ως σκηνικό. Κάποια από τα βιβλία μπορείτε να τα βρείτε εύκολα στα βιβλιοπωλεία, άλλα είναι εκτός κυκλοφορίας.

Το πλήρες κείμενο της κριτικής της Vivlionikis με τίτλο «Η μελανή ιστορία των φυλακών Επταπυργίου/Γεντί Κουλέ», έχει ως εξής:

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Γεντί Κουλέ – Η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης

Συγγραφέας: Σπύρος Κουζινόπουλος

Έκδοση: Ιανός (Μάρτιος 2025)

Σελίδες: 376

ISBN: 978-618-5646-38-7

Τιμή: Περίπου €16

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Πριν από λίγο καιρό κατά την διάρκεια κάποιων εργασιών ανάπλασης στον Δήμο Συκεών πίσω από το Επταπύργιο, βρέθηκαν πέντε ομαδικοί τάφοι οι οποίοι περιείχαν τα οστά 33 ανθρώπων. Όπως φαίνεται πρόκειται μάλλον για άτομα που εκτελέστηκαν κατά την περίοδο του Εμφυλίου και στα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια και τα οποία άτομα είχαν φυλακιστεί στις φυλακές του Γεντί Κουλέ. Εντελώς συμπτωματικά λίγο μετά κυκλοφόρησε το τελευταίο βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου, μια μελέτη με θέμα την σύγχρονη (κυρίως) ιστορία αυτού του τόπου που προκαλεί δέος όταν το βλέπεις από μακριά και τρόμο όταν περπατήσεις στο εσωτερικό του. Το βιβλίο αυτό είναι το αντικείμενο της σημερινής ανάρτησης.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή. Κάποιες λίγες φωτογραφίες συνοδεύουν το κείμενο στο κυρίως κομμάτι του, στο παράρτημα ο αναγνώστης μπορεί να δει πολύ περισσότερες από άτομα που εκτελέστηκαν στην Κατοχή και στον Εμφύλιο. Στο κάτω μέρος σελίδων υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές και σημειώσεις ενώ στο τέλος έχουμε την πλουσιότατη βιβλιογραφία η οποία δεν περιορίζεται μόνο σε βιβλία και εφημερίδες/περιοδικά, αλλά έχει να κάνει και με έρευνα σε αρχεία αλλά και κάποια τηλεοπτικά ρεπορτάζ. Στο τέλος του προλόγου υπάρχει ένας QR code ο οποίος μεταφέρει τον αναγνώστη στην ιστοσελίδα του Ιανού για να δει περισσότερο φωτογραφικό υλικό. Το υλικό αυτό αποτελείται από 120 φωτογραφίες με μεγάλο ενδιαφέρον (κάποιες λίγες υπάρχουν και στο βιβλίο), φαντάζομαι ότι για λόγους οικονομίας δεν μπήκαν στην ύλη του έργου, ναι μεν είναι πολύ σημαντικές, αλλά προσωπικά θα προτιμούσα να συνοδεύουν τα κείμενα. Η φωτογραφία στην ανάρτηση δεν αποτυπώνει ακριβώς το εξώφυλλο λόγω προβλήματος που αντιμετώπισα στο σκανάρισμα. Γενικά μια όμορφη δουλειά.

Ο Κουζινόπουλος ακολουθεί μια χρονική σειρά στα κεφάλαια, από την ίδρυση του Επταπυργίου κατά την Βυζαντινή περίοδο στον χώρο της Ακροπόλεως έως τις σύγχρονες ημέρες. Φυσικά το μεγαλύτερο κομμάτι του βιβλίου έχει να κάνει με την χρήση του κάστρου ως φυλακή, κάτι που ξεκίνησε στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα κατά την περίοδο της Οθωμανικής Θεσσαλονίκης. Σε αυτήν την πρώτη περίοδο αναφέρονται τα κεφάλαια 2 έως και 5. Η δημιουργία των φυλακών στο Επταπύργιο (που έχει 10 πύργους βέβαια…) σχετίζεται με την κατάργηση των φυλακών στον Λευκό Πύργο. Για τις φυλακές της Θεσσαλονίκης στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα κάποιος μπορεί να βρει αρκετά πράγματα στο βιβλίο του Diren Çakılcı που είχαμε δει παλαιότερα στη Vivlioniki.

Από το 6ο κεφάλαιο και έπειτα γίνεται λόγος για την χρήση του Γεντί Κουλέ ως τόπος φυλακής από τις ελληνικές διοικήσεις. Μέχρι και το 9ο κεφάλαιο διαβάζουμε για γεγονότα που συνέβησαν στις φυλακές από την απελευθέρωση έως και τον Μεσοπόλεμο. Σημαντικότατο ντοκουμέντο για τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν λίγο πριν την Μικρασιατική Καταστροφή είναι το βιβλίο του Γιώργου Ιορδάνου με τίτλο «Από τον τάφο των ζωντανών» το οποίο είχε κυκλοφορήσει το 1921, ο Κουζινόπουλος χρησιμοποιεί κομμάτια του στο βιβλίο ενώ στο ηλεκτρονικό φωτογραφικό υλικό μπορείτε να δείτε και το εξώφυλλο του έργου. Κατά τον Μεσοπόλεμο έχουμε φυλακίσεις και μερικών γνωστών ονομάτων που θα απασχολήσουν έντονα την ελληνική ιστορία τα επόμενα χρόνια, όπως για παράδειγμα του Νίκου Ζαχαριάδη (ο οποίος θα αποδράσει από τις φυλακές), του Θανάση Κλάρα για ποινικά αδικήματα (ο γνωστός στη συνέχεια ως Άρης Βελουχιώτης) και του Μάρκου Βαφειάδη. Το Γεντί Κουλέ θα παραμείνει ως χώρος φυλάκισης ποινικών και πολιτικών κρατουμένων και κατά την περίοδο Μεταξά. Πολλά δε από τα ρεμπέτικα τραγούδια που γράφτηκαν για το Γεντί Κουλέ μας έρχονται από εκείνα τα χρόνια.

Το 10ο κεφάλαιο γράφει για την περίοδο του Πολέμου του ’40 και της Κατοχής. Οι φυλακές γεμίζουν με ποινικούς κατάδικους αλλά και με αντιστασιακούς. Εκτελέσεις πάντως στον χώρο γύρω από το Γεντί Κουλέ δεν αναφέρονται, ούτε δημιουργία ομαδικών τάφων. Έχουμε όμως θανάτους από πείνα.

Από το 11ο έως και το 15ο κεφάλαιο θα κινηθούμε χρονικά στα χρόνια μετά την απελευθέρωση και έως το τέλος του Εμφυλίου. Κοντά στις 90 σελίδες, είναι το πιο λεπτομερές και πυκνογραμμένο κομμάτι του βιβλίου. Εδώ πλέον έχουμε διαρκείς φυλακίσεις πολιτικών κρατουμένων και συνεχείς εκτελέσεις στον χώρο γύρω από το Γεντί Κουλέ καθώς και την δημιουργία των ομαδικών τάφων που βρέθηκαν πρόσφατα. Ο Κουζινόπουλος δίνει πάρα πολλά στοιχεία για τις κρατήσεις, τα βασανιστήρια, τα πρόσωπα, τις εκτελέσεις κτλ. Μαθαίνουμε και πράγματα που ίσως δεν είναι τόσο γνωστά, πχ για την εφημερίδα «Εφταπυργίτης» που ξεκίνησε να βγαίνει τον Μάιο του 1945 και η οποία ήταν χειρόγραφη και παράνομη φυσικά. Το πολύ γνωστό τραγούδι «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» του Απόστολου Καλδάρα μιλάει για εκείνα τα χρόνια και αναφέρεται στο Γεντί Κουλέ (η αρχική του έκδοση, πριν λογοκριθεί).

Για το Επταπύργιο των μετεμφυλιακών χρόνων και έως το τέλος της Δικτατορίας το 1974 θα διαβάσουμε στα επόμενα κεφάλαια, από το 16ο έως και το 18ο. Και εδώ έχουμε αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία, πχ γίνεται λόγος για την εκτέλεση του Νίκου Νικηφορίδη το 1951 η οποία είχε ξεσηκώσει ένα διεθνές κύμα αντιδράσεων. Η τελευταία εκτέλεση γύρω από το Γεντί θα γίνει πάντως το 1955. Η Κυβέρνηση Καραμανλή θα σταματήσει τις εκτελέσεις, ενώ η μετατροπή των θανατικών ποινών σε ισόβια θα γίνει από τις κυβερνήσεις των «αποστατών» το 1966. Το 18ο κεφάλαιο δε μιλάει για τις φυλακίσεις ατόμων που συμμετείχαν στα γεγονότα του Πολυτεχνείου στο ΑΠΘ.

Το 19ο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην υπόθεση Παγκρατίδη, ο οποίος κρατήθηκε στις φυλακές του Επταπυργίου για δύο χρόνια πριν εκτελεστεί. Όπως έχει ειπωθεί πολλές φορές, πρόκειται για ένα σκάνδαλο που ταλαιπώρησε την δικαιοσύνη για πολλά χρόνια και αιωρείται συνεχώς η πεποίθηση ότι ένας αθώος εκτελέστηκε αδίκως. Για την υπόθεση αυτή αξίζει να διαβάσετε περισσότερα πράγματα στα βιβλία των Κώστα Παπαϊωάννου, Κωνσταντίνου Λογοθέτη, Θωμά Κοροβίνη.

Πολύ ενδιαφέρον είναι το 20ο κεφάλαιο, το τελευταίο του κυρίως μέρους του βιβλίου. Μιλάει για κάποια γεγονότα που για μένα τουλάχιστον ήταν άγνωστα σε μεγάλο βαθμό. Εδώ ο Κουζινόπουλος μιλάει για την υπόθεση Γιαταγάνα. Η Χρυσούλα Γιαταγάνα μου ήταν γνωστή κυρίως για την πολιτική της σταδιοδρομία, αλλά ως εισαγγελέας το όνομά της συνδέθηκε με τις φυλακές Επταπυργίου καθώς η έρευνα που είχε κάνει έφερε στο φως τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν εκεί. Η έρευνα ξεκίνησε το 1984 και αποκάλυψε μια σειρά σκανδάλων τα οποία φαίνεται ότι συγκάλυπτε η τότε πολιτική ηγεσία με εμπλεκόμενους μέχρι και βουλευτές Θεσσαλονίκης. Η Γιαταγάνα είχε κάνει αναφορές για εμπόριο ναρκωτικών, βιασμούς κρατουμένων, περιέγραφε τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στους χώρους των φυλακών. Πολεμήθηκε από δικαστική και εκτελεστική εξουσία, βρέθηκε μέχρι και κατηγορούμενη στο δικαστήριο. Ο αγώνας της όμως φαίνεται πως ήταν το τελειωτικό χτύπημα σε ένα σύστημα εκμετάλλευσης και οδήγησε τελικά στο κλείσιμο των φυλακών το 1989. Εντύπωση μου έκανε πως ο τότε Υπουργός Δικαιοσύνης, ο Γεώργιος Αλέξανδρος Μαγκάκης, ένας άνθρωπος που φυλακίστηκε και βασανίστηκε για τα πιστεύω του κατά την Δικτατορία, φαίνεται να αδιαφόρησε για τα όσα συνέβαιναν στο Γεντί Κουλέ.

Ακολουθούν δύο παραρτήματα τα οποία μιλάνε το πρώτο για τους εκτελεσμένους κατά την διάρκεια της Κατοχής και το δεύτερο για τους εκτελεσμένους κατά την διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου και των πρώτων μετεμφυλιακών χρόνων.

Έχουμε δει στη Vivlioniki αρκετά έργα του Κουζινόπουλου, όπως το βιβλίο του για την δράση του Αλόις Μπρούνερ, για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912, για κάποιες πολιτικές δολοφονίες που συνέβησαν στην Θεσσαλονίκη του 20ου αιώνα και για κάποιες μελανές στιγμές στην ιστορία της πόλης , ενώ είχε επιμεληθεί ενός μικρού βιβλίου που είχε βγάλει το ΚΚΕ για τα γεγονότα του Μάη του 1936. Το ύφος γραφής του είναι κάπως ιδιαίτερο, σε κάποια σημεία μοιάζει να υπηρετεί μια στρατευμένη κομματική δημοσιογραφία, αλλά παρά τις όποιες αντιρρήσεις μπορεί να έχει κάποιος είναι αδιαπραγμάτευτο γεγονός ότι έχει κάνει βαθιά και πολύχρονη έρευνα και έχει μελετήσει πάρα πολλά αρχεία, αναφέρει ότι από το 1974 είχε ξεκινήσει την συλλογή στοιχείων. Το βιβλίο είναι πυκνογραμμένο και υπάρχουν πολλά ονόματα και λεπτομέρειες, ευτυχώς η ταξινόμηση του υλικού είναι τέτοια που βοηθά τον αναγνώστη να διαβάσει ό,τι αυτός θέλει χωρίς να είναι αναγκασμένος να ακολουθεί την σειρά του βιβλίου.

Προσωπικά βρήκα το βιβλίο εξαιρετικά ενδιαφέρον. Μας δίνει στοιχεία για έναν τόπο που ακόμη και σήμερα φέρει μια αρνητική χροιά πάνω του. Το Γεντί Κουλέ αποτέλεσε έμπνευση για τραγουδοποιούς, τόπο μαρτυρίου για χιλιάδες κόσμου και είναι ένα μνημείο της σύγχρονης ιστορίας της πόλης. Η ιστορία του δεν συμβάδιζε με αυτήν της Θεσσαλονίκης, στο Επταπύργιο ήταν πάντα νύχτα. Μέχρι και το κλείσιμό του είχε συνδεθεί με σκάνδαλα κακοδιαχείρισης και κακομεταχείρισης κρατουμένων σε χρόνια πολύ κοντά στο σήμερα.

Filed under ΚΟΥΖΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, Σπύρος, Συγγραφείς

Tagged as φυλακή, Γεντί Κουλέ, Επταπύργιο, Θεσσαλονίκη, Σπύρος Κουζινόπουλος, ιστορία, μελέτη, μνημείο