ΕΕΕ: Μία φασιστική οργάνωση πριν 85 χρόνια

Εκπληκτική ομοιότητα του τότε με το σήμερα: Η Ελλάδα σε οικονομική κρίση

του Σπύρου Κουζινόπουλου*

Συμπληρώθηκαν ενενήντα χρόνια από τη δημιουργία της ΕΕΕ (Εθνική Ένωσις Ελλάς) μιας από τις πρώτες και η πιο μαζική φασιστική οργάνωση στην περίοδο του μεσοπολέμου, που αποτέλεσε και τον ... προπάππο της ναζιστικής Χρυσής Αυγής. Μία οργάνωση που έδρασε κυρίως στη Θεσσαλονίκη και έγινε γνωστή κυρίως για την πυρπόληση του εβραϊκού συνοικισμού «Κάμπελ». Υπάρχει και μία εκπληκτική ομοιότητα εκείνης της εποχής με το σήμερα, καθώς και τότε, όπως και σήμερα, η Ελλάδα βρισκόταν αντιμέτωπη με μία μεγάλη οικονομική κρίση.

Ως συνέπεια εκείνης της κρίσης και της έντονης αντίδρασης των λαϊκών στρωμάτων, ήταν η έκφραση όλο και πιο έντονα της δυσαρέσκειας του πληθυσμού, κυρίως των φτωχότερων λαϊκών στρωμάτων, αλλά επίσης και η εκδήλωση μεγάλων, πολυήμερων και σκληρών απεργιακών αγώνων, με καταλήψεις, διαδηλώσεις και πορείες που στις περισσότερες περιπτώσεις διαλύονταν βίαια με την επέμβαση της αστυνομίας.  Ενώ παράλληλα, διαμορφώνονταν ευρύτατα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης, κυρίως στις προσφυγογειτονιές, καθώς οι πιο αδύναμες ομάδες του πληθυσμού, οι φτωχοί μικροϊδιοκτήτες, οι απασχολούμενοι εργάτες, οι άνεργοι και οι φοιτητές, είχαν υποχρεωθεί προ πολλού να αναζητήσουν και να συγκροτήσουν τρόπους κοινωνικής συνύπαρξης, προκειμένου να ανταπεξέλθουν στη λαίλαπα της οικονομικής κρίσης. 

Οι φασιστικές οργανώσεις του Μεσοπολέμου

Προκειμένου να αντιμετωπιστούν το ανερχόμενο εργατικό κίνημα και η αυξανόμενη επιρροή του ΚΚΕ στις λαϊκές μάζες, είχαν καταβληθεί προσπάθειες από πολλές πλευρές για την ανάπτυξη φασιστικού κινήματος που θα λειτουργούσε ως ανάχωμα για την παρεμπόδιση της ομαλής δράσης των συνδικάτων, που στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν συνδεδεμένα με τον ένα ή τον άλλο βαθμό με την αριστερά.  Όμως οι φασιστικές οργανώσεις που είχαν κάνει την εμφάνισή τους μέχρι τότε, ήδη από την προηγούμενη δεκαετία σε πανελλαδικό επίπεδο (όπως η «Ένωσις Ελλήνων Φασιστών», η «Λεγεών Εθνικής Σωτηρίας», ή το «Εθνικοσοσιαλιστικόν Κόμμα Ελλάδος» του Γεωργίου Μερκούρη κ.α.), δεν κατόρθωσαν να μαζικοποιηθούν τόσο, ώστε να αποτελέσουν πραγματική απειλή για το εργατικό και λαϊκό κίνημα, πόσο μάλλον για τη δημοκρατία. 

Αντίστοιχη ήταν η επίδραση που είχαν εθνικιστικές και αντικομμουνιστικές οργανώσεις με έδρα τη Θεσσαλονίκη, όπως ο «Εθνικός Σύλλογος Οπλαρχηγών ο Ακρίτας» που ιδρύθηκε το 1926, η «Εθνική Αναγέννησις» (έτος ίδρυσης 1928), η «Πανελλήνιος Εθνική Υποχρέωσις» (1928),  η «Αντικομμουνιστική Οργάνωσις Νέων Μακεδονίας» (1931), ο «Σύλλογος Φρουρών Ηθικής Νεολαίας»(1932), η «Αντιφεμινιστική Ένωσις Νέων Μακεδονίας-Θράκης»(1932), η «Οργάνωσις Ελλήνων Εθνικιστών Εθνικής Σωτηρίας»(1934) κ.α. 1

Η μόνη οργάνωση που κάπως μαζικοποιήθηκε, προκαλώντας  ανησυχία με τις φασιστικές δραστηριότητές της, ήταν η Εθνική Ένωσις Ελλάς (ΕΕΕ). Έχοντας συγκροτηθεί με κέντρο τη Θεσσαλονίκη, στηρίχτηκε στην αρχή από κύκλους κυρίως του βενιζελικού χώρου και έγινε πανελλαδικά γνωστή το καλοκαίρι  του 1931, όταν επιχείρησε να πυρπολήσει τον εβραϊκό συνοικισμό Κάμπελ στη Θεσσαλονίκη. 

Προπαγανδίζοντας την αυτοδικία

Η ΕΕΕ ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1927, όμως έκανε την πρώτη της εμφάνιση τέσσερις μήνες αργότερα,  στις 4 Ιουνίου 1927, όταν σε «Έκκληση προς τον ελληνικός λαόν» προπαγάνδιζε ανοιχτά την αυτοδικία κατά των κομμουνιστών, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι η πάταξη των «πονηρών και ύπουλων κομμουνιστών» δεν έπρεπε να αφήνεται μόνο στα κρατικά όργανα, αλλά οι πολίτες όφειλαν «… να εξεγερθώσι σύσσωμοι και συντρίψωσι ολοκληρωτικώς τους ταραξίας». 2

Ιδρυτικά μέλη της ΕΕΕ ήταν οι Αλέξανδρος Ουσταπασίδης, που είχε αναλάβει προσωρινός πρόεδρος και οι Χρήστος Νικολαϊδης, Γεώργιος Πατερίδης, Αναστάσιος Πολυχρονιάδης, Δημήτριος Χαριτόπουλος, Ιωάννης Παπαδόπουλος, Μιχαήλ Τσομλεκτσόγλου, Ηλίας Παυλίδης, Ιορδάνης Κανιόγλου, Σταύρος Σταυριανός, Διογένης Σισμάνογλου, Κλεάνθης Νικολαϊδης, Αβραάμ Παπαδόπουλος, Μιχαήλ Εμμανουηλίδης και Γεώργιος Κοσμίδης. 3

Πρόεδρος της οργάνωσης, ανέλαβε στη συνέχεια ο ράπτης Γεώργιος Κοσμίδης, έχοντας τον Δημήτριο χαριτόπουλο ως Γενικό Γραμματέα, ενώ ο δημοσιογράφος Νικόλαος Φαρδής, αρχισυντάκτης της εφημερίδος Μακεδονία, πρόσφερε την πέννα του στις αντικομμουνιστικές και αντιεβραϊκές εκστρατείες που κάθε τόσο εξαπέλυε η ΕΕΕ.

Πολύ σύντομα η «Εθνική Ένωσις Ελλάς» εξελίχθηκε σε μία πραγματική παραστρατιωτική οργάνωση. Τα μέλη της, είχαν υιοθετήσει ως έμβλημα τον δικέφαλο αετό και οραματίζονταν την αναβίωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Φορούσαν κίτρινα πουκάμισα και μαύρες μπότες για να τονίσουν τη βυζαντινοελληνική προέλευση, χαλύβδινα κράνη και κρατούσαν κλομπ, ενώ πίστευαν στην ανωτερότητα και την καθαρότητα της ελληνικής φυλής.
Στις συνθήκες της αυξανόμενης μετά το 1929 οικονομικής κρίσης, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης που έλεγχαν μέχρι τότε ένα μεγάλο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας της πόλης, ήταν ο πιο εύκολος στόχος. Έτσι άρχισαν να οργανώνονται  αντιεβραϊκές και αντικομμουνιστικές επιθέσεις. Σοβαρή ευθύνη στη δραστηριότητα της ΕΕΕ, είχαν οι Φιλελεύθεροι στην κυβερνητική εξουσία που την ενθάρρυναν και την προστάτευσαν. 4

«Και εγώ ήμην τριεψιλίτης»
Η οργάνωση, ενισχύονταν οικονομικά, λαμβάνοντας κανονική χρηματοδότηση από τον δήμο Θεσσαλονίκης και μεγάλες τράπεζες ενώ τύγχαναν της δημόσιας υποστήριξης τόσο του γενικού διοικητή Μακεδονίας Στυλιανού Γονατά, όσο και του υπουργού Προνοίας Λεωνίδα Ιασονίδη, 5  ο οποίος ακόμη και στα 1934 δήλωνε με περηφάνια ότι «και εγώ ήμην τριεψιλίτης» για να συμπληρώσει: «Όλοι ενθυμείσθε με πόσην θέρμην, με πόσον ενθουσιασμούν, ως υπουργός και ως βουλευτής Θεσσαλονίκης, υπερημύνθην και από του Βήματος της Βουλής, της ωραίας ταύτης Οργανώσεως, όταν είχε γίνη επερώτησις προς τον αγαπήσαντα επίσης τα Ε.Ε.Ε. κ. Στυλιανόν Γονατάν, τότε Γενικόν Διοικητήν Μακεδονίας».6
Οι «τριεψιλίτες», που συγκρούονταν σχεδόν καθημερινά με τους κομμουνιστές στη διάρκεια απεργιακών κινητοποιήσεων, καθώς είχαν αναλάβει και έναν ρόλο «προστάτη» των εργοδοτικών συμφερόντων, έψαχναν μία ευκαιρία για μία γενικευμένη επίθεση κατά του εβραϊκού στοιχείου. Και η  αφορμή αυτή δόθηκε το 1931 με την «Μακαμπή».

Η αφορμή

Η πρώτη Μακαμπή ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη και έγινε γρήγορα μια διεθνής οργάνωση της εβραϊκής νεολαίας. Ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος περιγράφει τη Μακαμπή της Θεσσαλονίκης ως μια οργάνωση που «καλλιεργούσε τη φυσική άσκηση, τη γυμναστική και τα σπορ, αλλά ταυτόχρονα και τα σιωνιστικά ιδεώδη στην εβραϊκή νεολαία σε αντιπαράθεση με την φιλελεύθερη ιδεολογία της Alliance (σ.σ. πρόκειται για την Alliance Israelite, μια σημαντική σχολή που ιδρύθηκε το 1897) και τον προλεταριακό διεθνισμό της Σοσιαλιστικής Νεολαίας.7
Παίρνοντας αφορμή από την παρουσία εκπροσώπου της Μακαμπή Θεσσαλονίκης σε εκδήλωση που είχε οργανώσει το 1930, η βουλγαρική Μακαμπή, γιορτάζοντας τα 25 χρόνια από την ίδρυσή της, η εφημερίδα «Μακεδονία», κατά τα εγκαίνια της νέας αίθουσας της Μακαμπή στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο του 1931 «αποκάλυψε» ότι η Μακαμπή της Θεσσαλονίκης είχε ταχθεί «υπέρ της αυτονόμησης της ελληνικής Μακεδονίας».
Σε κύριο άρθρο που υπέγραφε ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας Νίκος Φαρδής, υποστηριζόταν ότι τάχα υπήρχε  μια συνωμοσία Εβραίων, Βουλγάρων, Κομμουνιστών και Καθολικών εις βάρος της Μακεδονίας.8

«Δαιμονοποίηση» των Εβραίων
Η «αποκάλυψη» εκείνη δίνει την αφορμή στις διάφορες  αντισημιτικές και φασιστικές οργανώσεις που δρούσαν στην πόλη να κινητοποιηθούν. Η «Εθνική Παμφοιτητική Ένωσις» μοιράζει αντισημιτικές προκηρύξεις που στρέφονται πλέον εναντίον όλων των Εβραίων και όχι μόνο εναντίον της Μακαμπή. Στις 24 Ιουνίου η «Μακεδονία» ανοίγει τις στήλες της στις εθνικιστικές ομάδες. Την ίδια μέρα η Ισραηλιτική Κοινότητα διαμαρτύρεται με ανακοίνωσή της στον Τύπο επισημαίνοντας τους κινδύνους που κρύβει η δαιμονοποίηση των Εβραίων και καλεί τις αρχές να πάρουν μέτρα για να μην ξεσπάσουν αντισημιτικές ταραχές. Το ίδιο απόγευμα οι φόβοι του Ισραηλιτικού Συμβουλίου επιβεβαιώνονται. Τα γραφεία της Μακαμπί δέχονται επίθεση από μέλη της ΕΕΕ και άλλους «αγανακτισμένους εθνικόφρονες», οι οποίοι τα περικυκλώνουν, σπάνε τις πόρτες και διαλύουν τα πάντα. Η χωροφυλακή φτάνει με καθυστέρηση τριών τετάρτων. 9

Σκίτσο χαλυβδόκρανου των ΕΕΕ

Την επομένη οι Εβραίοι καταστηματάρχες κρατούν δυο ώρες κλειστά τα μαγαζιά τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Στην Αθήνα ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος αναγγέλλει τη διεξαγωγή έρευνας για τα επεισόδια, αλλά και εναντίον της (κατά τα άλλα βενιζελικής) «Μακεδονίας» για το περιεχόμενο των άρθρων της. Στη Βουλή ο πρωθυπουργός, κρατώντας τις ισορροπίες, δικαιολογεί την άσκηση δίωξης εναντίον της Μακαμπή για εσχάτη προδοσία, ενώ ταυτόχρονα εξαίρει τη νομιμόφρονα στάση του εβραϊκού πληθυσμού της συμπρωτεύουσας. Η κατάσταση όμως στην πόλη ήταν έκρυθμη. Το Διοικητικό Συμβούλιο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης παρουσιάστηκε στον Γενικό Διοικητή Μακεδονίας, Στυλιανό Γονατά, ζητώντας να ληφθούν μέτρα προστασίας των μελών της, ενώ πολλοί εβραίοι, ανήσυχοι από τις εξελίξεις, αγόρασαν όπλα για την προστασία τους. 10

Ο Εβραίος εργάτης Λεόν Βιδάλ θύμα της ΕΕΕ

Στις 26 Ιουνίου πολλαπλασιάζονται οι επιθέσεις εθνικιστών εναντίον περαστικών Εβραίων. Την Κυριακή 28 Ιουνίου οι παραστρατιωτικές ομάδες των εθνικιστών εισβάλλουν στην εβραϊκή συνοικία Νο 6 και επιτίθενται στους κατοίκους της. Η «Μακεδονία» της Δευτέρας καταγγέλλει τους Εβραίους ως υποκινητές των αιματηρών επεισοδίων και καλεί το λαό να «τους τελειώσει». Το σύνθημα δόθηκε. Την επομένη ήρθε η στιγμή του πογκρόμ. Η σχετική ελληνική βιβλιογραφία είναι πολύ φτωχή, για ευνόητους λόγους.11

Το πογκρόμ στο Κάμπελ
Στη φτωχογειτονιά του Κάμπελ, που βρισκόταν στα περίχωρα νοτίως της πόλης, στο δρόμο προς Γεωργική Σχολή, 12  ζούσαν περίπου 220 ισραηλιτικές οικογένειες, οι περισσότερες σε παράγκες. Το βράδυ της 29ης Ιουνίου οι κάτοικοι, τρομοκρατημένοι από το κλίμα και τις φήμες που κυκλοφορούσαν, είχαν ταμπουρωθεί στα σπίτια τους. Στις εννιάμισι εκδηλώθηκε η επίθεση μιας ομάδας με επικεφαλής κάποιον Σπύρο που κράδαινε ένα πελέκι. Εισβάλανε σε ένα καφενείο και απαίτησαν από τους θαμώνες να βγουν έξω. Η αστυνομία έστειλε δυο αυτοκίνητα, αλλά ήταν ήδη πολύ αργά. Περίπου 2000 εθνικιστές, καθοδηγούμενοι από τους φασίστες της ΕΕΕ είχαν περικυκλώσει τη γειτονιά. Πολλοί απ' αυτούς ήταν ένοπλοι. Μέσα σε μια ώρα καταστράφηκαν έντεκα σπίτια που φιλοξενούσαν 54 άτομα, το σχολείο, το φαρμακείο, το σπίτι του ραβίνου και η συναγωγή. Δεκάδες κάτοικοι τραυματίστηκαν. Ο πρώτος νεκρός ήταν ένας χριστιανός, ο φούρναρης Λεωνίδας Παππάς, ο οποίος πυροβολήθηκε στην κοιλιά, καθώς προσπαθούσε να προστατέψει τους φίλους του ισραηλίτες. Το ίδιο βράδυ δέχτηκε δολοφονική επίθεση και η συνοικία 151. Ο Ισραηλίτης Λεόν Βιντάλ σκοτώθηκε με σφαίρα στο στήθος. Στου Χαριλάου καμιά τριανταριά άτομα κατέλαβαν τη συναγωγή. 13

Οι αθηναϊκές εφημερίδες, αναφερόμενες στις επιθέσεις και τον εμπρησμό, επέρριψαν σοβαρές ευθύνες στον διακοσμητικό Γενικό Διοικητή Γονατά και τον διευθυντή της αστυνομίας Γ. Καλοχριστιανάκη, αλλά επίσης κατήγγειλαν και τον ρόλο του τοπικού τύπου, του κλήρου και των πολιτευόμενων για τη στάση τους. 14

Οι επιθέσεις των φασιστών, σταμάτησαν όταν επιτέλους η κυβέρνηση κινητοποιήθηκε. Ο Φαρδής στη «Μακεδονία» υποχρεώθηκε να μετριάσει τους εμπρηστικούς τόνους, ενώ οι  υπεύθυνοι της δολοφονικής επίθεσης, έπεσαν κι αυτοί στα μαλακά. Η δίκη έγινε στη Βέροια τον Απρίλιο του 1932. Ο Φαρδής και οι ηγέτες της ΕΕΕ απαλλάχθηκαν πανηγυρικά. Καταδικάστηκαν μόνο τρεις πρόσφυγες, αλλά κι αυτοί με ελαφρυντικά. Όλοι αφέθηκαν ελεύθεροι. «Απόφασις ενόρκων τιμίων Ελλήνων αποδίδουσα υμάς λευκούς δια συνέχισιν Εθνικού αγώνος, αποτελεί καταπέλτην κατά κακών και αγνωμόνων Ελλήνων πολιτών», αναφέρει το τηλεγράφημα του Παραρτήματος Αθηνών της οργάνωσης. 15

Από την άφιξη των Τριεψιλιτών στο Σιδηροδρομικό Σταθμό Αθηνών

Η πορεία προς την Αθήνα

Η ΕΕΕ, πρωτοστατώντας σε αντιεβραϊκές, αντικομμουνιστικές και αντισυνδικαλιστικές δραστηριότητες, θεώρησε πως ήταν σε θέση να αντιγράψει την Πορεία προς τη Ρώμη, που είχε φέρει τον Μουσολίνι στην εξουσία το 1922. Όμως η κάθοδος στην Αθήνα, στις 25 Ιουνίου 1933, κατέληξε σε φιάσκο, καθώς οι περίπου 1.500 «χαλυβδόκρανοι» φασίστες που κατέβηκαν στην Αττική με δύο ναυλωμένα τρένα, βρήκαν μικρή απήχηση στην πρωτεύουσα, παρά το γεγονός ότι στην τελετή που πραγματοποίησαν στον Άγνωστο Στρατιώτη, παραβρέθηκαν ο υπουργός Εσωτερικών Ι.Ράλλης, ο φρούραρχος Μπακόπουλος, ο πρόεδρος της Γερουσίας Στ. Γονατάς και ο υπουργός Δικαιοσύνης Ταλιαδούρος.  16

Οι φασίστες, βρέθηκαν αντιμέτωποι στην Αθήνα με τους κομμουνιστές,  καθώς η κομματική οργάνωση Αθήνας του ΚΚΕ είχε κινητοποιήσει τα μέλη της στο λεκανοπέδιο για να εμποδίσουν την προκλητική εμφάνιση της ΕΕΕ. Όπως έγραψε στα απομνημονεύματά του ο τότε γραμματέας της ΚΟΑ, Βασίλης Νεφελούδης «Αποφασίσαμε να παρατάξουμε τις δυνάμεις μας σε πυκνές ομάδες κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής για να υποδεχτούμε τους φασίστες της ΕΕΕ με αποδοκιμασίες, πριν ακόμα πατήσουν το πόδι τους στην Αθήνα».

Οι τριεψιλίτες στην πλατεία Συντάγματος

Σε πολλά σημεία της Αθήνας, έγιναν συμπλοκές σώμα με σώμα αριστερών πολιτών με τους «τριεψιλίτες», ενώ σε μία περίπτωση, κατά την ρίψη πυροβολισμών, βρήκε το θάνατο ο 35χρονος λιμενεργάτης Ανάργυρος Πικραμένος. Όπως έγραφε την άλλη μέρα το «Ελεύθερο Βήμα»: «Εκ των τριών κομμουνιστών επυροβόλησε μόνον ο είς, ο δεύτερος εμούτζωσε τους εθνικιστάς και ο τρίτος εκραύγαζεν αποδοκιμαστικώς. Αι ριφθείσαι υπό των εθνικιστών σφαίραι έπληξαν τον μουτζώνοντα». 17

Το ίδιο βράδυ, πάνω από 100 κομμουνιστές, επιτέθηκαν στο Βαρβάκειο, όπου είχαν στρατωνισθεί οι Άλκιμοι (η νεολαία της ΕΕΕ). Ακολούθησε πετροπόλεμος, συμπλοκή με γκλομπ και σφαίρες από την αστυνομία και τους φασίστες, με συνέπεια ένας αντιφασίστας διαδηλωτής, ο φυματικός εργάτης  Π.Θωμόπουλος να τραυματιστεί θανάσιμα από σφαίρα. Η αστυνομία, που προστάτευε τους «τριεψιλίτες», συνέλαβε «προληπτικά» 200 κομμουνιστές με πρόσχημα την «αποτροπή διασάλευσης της τάξης». Ενώ την ίδια ώρα στον Πειραιά, φάλαγγα 100 ατόμων, πραγματοποιούσε λαμπαδηφορία κατά μίμηση των Γερμανών Ες-Ες. 18

Και.... γραμματόσημο της ΕΕΕ

Η δραστηριότητα της ΕΕΕ αποκάλυψε στους πολίτες το πραγματικό πρόσωπο της οργάνωσης και η απόπειρα της να μετατραπεί σε πολιτικό κόμμα, ναυάγησε στα νερά του Θερμαϊκού, ιδιαίτερα όταν μετά τις λαϊκές αντιδράσεις, οι αστικές πολιτικές δυνάμεις της εποχής, έκοψαν την οικονομική επιχορήγηση στους Τριεψιλίτες. Έτσι, από τις αρχές του 1935 η οργάνωση εξαφανίζεται από την ειδησεογραφία και στις βουλευτικές εκλογές του Ιανουαρίου 1936 η ΕΕΕ δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει παρά μόνο 505 ψήφους (ποσοστό 0,04%).

* Από το βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου "Μελανές κηλίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης" που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ

 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.     Αλέξανδρος Δάγκας, Η περιφέρεια Θεσσαλονίκης στον 20^ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 382-383

2.     Εφημερίδα Ταχυδρόμος Βορείου Ελλάδος, 5 Ιουνίου 1927 και εφημερίδα Μακεδονικά Νέα, 5 Ιουνίου 1927

3.     Αρχείο Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, Αρχείο Διαθηκών-Σωματείων Νο 794, ημερομηνία αναγνώρισης 5-2-1927, Καταστατικόν 20-1-1927

4.     Αλέξανδρος Δάγκας, Η περιφέρεια Θεσσαλονίκης στον 20^ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 385

5.     Mark Mazower, Salonica City of Ghosts: Christians, Muslims and Jews 1430-1950, Harper Perennial, Λονδίνο 2005, σ. 410-415.

6.     Εφημερίδα Μακεδονία, 9 Φεβρουαρίου 1934.

7.     Αντώνης Λιάκος «Η εμφάνιση των νεανικών οργανώσεων, το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης» στα πρακτικά του συμποσίου Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Αθήνα 1986.

8.     Εφημερίδα Μακεδονία, Σάββατο 20 Ιουνίου 1931

9.     Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 22 Απριλίου 2000

10.  Εφημερίς των Βαλκανίων, 29 Ιουνίου 1931

11.  Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 22 Απριλίου 2000

12.  Αλέξανδρος Δάγκας, Η περιφέρεια Θεσσαλονίκης στον 20^ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 391

13.  Εφημερίς των Βαλκανίων, 30 Μαϊου 1931

14.  Εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα, 30 Ιουνίου 1931 και εφημερίδα Πρωϊα (Αθήναι) 30 Ιουνίου 1931.

15.  Εφημερίδα Μακεδονικά Νέα, 19 Απριλίου 1932.

16.  Εφημερίδα Νέος Ριζοσπάστης, 26 Ιουνίου 1933

17.  Εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα, 26 Ιουνίου 1933

18.  Ιάκωβος Χονδροματίδης, Η μαύρη σκιά στην Ελλάδα. Εθνικοσοσιαλιστικές και φασιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και της Γερμανικής Κατοχής 1941-1944. Στρατιωτική Ιστορία, Αθήνα 2001, σ.17