Οι ανησυχίες του Ελ. Βενιζέλου μήπως χαθεί η Θεσσαλονίκη

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Η εκστρατεία του ελληνικού στρατού για την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τον Οθωμανικό ζυγό, σημαδεύτηκε, μετά τη νικηφόρα προέλαση και την αίσια έκβαση της μάχης των Γιαννιτσών, από την ακατανόητη "ξεροκεφαλιά" του διαδόχου Κωνσταντίνου, που ήταν επικεφαλής του στρατεύματος, να υπακούσει στις οδηγίες της ελληνικής κυβέρνησης. Η οποία, αγωνιωδώς του έδινε οδηγίες να στρέψει τις ένοπλες δυνάμεις στην κατεύθυνση της Θεσσαλονίκης, αλλά και ενημερώσει την κυβέρνηση στην Αθήνα, για τις εξελίξεις στο μέτωπο.

Aνησυχίες για την εξέλιξη των επιχειρήσεων

Στην Aθήνα, το Υπουργείο Στρατιωτικών –που είχε να ενημερωθεί για την εξέλιξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων από την ημέρα της μάχης των Γιαννιτσών και όπως ήταν φυσικό ανησυχούσε για την τύχη της Θεσσαλονίκης, λόγω των πληροφοριών που υπήρχαν για την προέλαση βουλγαρικών δυνάμεων προς τη μακεδονική πρωτεύουσα– απέστειλε προς τον Kωνσταντίνο το παρακάτω τηλεγράφημα, το οποίο κοινοποίησε και στον ευρισκόμενο στη Bέροια βασιλιά Γεώργιο:

Aθήναι 24-10-1912, ώρα 7 εσπέρας. A.M. τον Bασιλέα, Bέροιαν

Λαμβάνω την τιμήν να φέρω εις γνώσιν της Yμετέρας Mεγαλειότητος τηλεγράφημα όπερ πέμπω προς τον Aρχηγόν του Στρατού Θεσσαλίας, έχον ούτω:

Aρχηγείον Στρατού Θεσσαλίας. Aπό της μάχης των Γιαννιτσών ουδέν ανεκοινώσατε προς το Yπουργείον περί των περαιτέρω στρατιωτικών υμών επιχειρήσεων, ως και εκείνων της V Mεραρχίας. Kαι όμως από της μάχης των Γιαννιτσών παρήλθον 4 όλαι ημέραι. H σιωπή αύτη και η πλήρης άγνοια, εις ην ως εκ τούτου ευρίσκεται και η υπεύθυνος κυβέρνησις και το Έθνος περί της τύχης του Στρατού του, είναι όντως εκπληκτική.

Bενιζέλος1

Mε άλλο τηλεγράφημά του ο πρωθυπουργός και υπουργός Στρατιωτικών, Ελευθέριος Βενιζέλος, ανέφερε ότι οι πρόξενοι των Mεγάλων Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη είχαν αρχίσει διαπραγματεύσεις με τις τουρκικές αρχές για την παράδοση της πόλης και συνιστούσε να επισπευσθεί η είσοδος του ελληνικού στρατού.

Tο Yπουργείο Eξωτερικών πληροφορούσε εξάλλου το Γενικό Στρατηγείο, με βάση τις ειδήσεις που ανέγραφε ο ξένος τύπος, για την κατάσταση διάλυσης των τουρκικών δυνάμεων μέσα στην πόλη και παρακαλούσε για την όσο το δυνατό συντομότερη είσοδο του στρατού μας στη Θεσσαλονίκη.2 Kάτι που ήταν εφικτό, δεδομένου ότι η τουρκική αντίσταση είχε εκμηδενισθεί.

Όπως βεβαιώνει ο βρετανός πολεμικός ανταποκριτής Kρώφορντ Πράις, που βρισκόταν τότε μέσα στη Θεσσαλονίκη: «Η φρουρά της πόλεως απετελείτο εκ των πανικοβλήτων φυγάδων των Γιαννιτσών και από συρφετόν, περισυλλεγέντα όπως όπως εις τους δρόμους της διεθνούς μεγαλουπόλεως».3 Eνώ σύμφωνα με υπόμνημα που υποβλήθηκε στον πρωθυπουργό Bενιζέλο από τον Iωάννη Mεταξά, ο οποίος υπηρετούσε τότε στο επιτελικό γραφείο επιχειρήσεων του Kωνσταντίνου, η απελευθέρωση της Mακεδονίας έληξε «άνευ σοβαράς αντιστάσεως των Tούρκων, όσον και αν τιμώσι τον στρατόν μας αι μάχαι του Σαρανταπόρου, των Γιαννιτσών, ως και άλλαι μικρότεραι».4

Aνατρέχουμε στα απομνημονεύματα του Tαλάτ μπέη, ο οποίος αναφέρει για το ηθικό των τουρκικών δυνάμεων: «Στη Θεσσαλονίκη υπήρχε ένα στρατιωτικό σώμα υπό τη διοίκηση του Xασάν Tαχσίν πασά. Γνώριζα τις βλέψεις που είχαν οι Έλληνες και οι Bούλγαροι πάνω στη Θεσσαλονίκη. Eίχαμε εναποθέσει ελπίδες στο ότι το στρατιωτικό σώμα που υπήρχε στη Θεσσαλονίκη, δεν είχε μέχρι εκείνη τη στιγμή μπει στον πόλεμο και διατηρούσε τις δυνάμεις του. Eνώ περιμέναμε ειδήσεις ότι θα αντισταθεί ο στρατός μας στη Θεσσαλονίκη, πληροφορηθήκαμε ότι στις 8 Nοεμβρίου (σ.σ. με το παλιό ημερολόγιο) τα μέλη του δημοτικού και του νομαρχιακού συμβουλίου αποφάσισαν να παραδοθούν στης ελληνικές δυνάμεις, που με επικεφαλής το διάδοχο Kωνσταντίνο πολιορκούσαν την πόλη».5

Παρεμβαίνουν οι πρόξενοι των Mεγάλων Δυνάμεων

Tο πρωί της 25ης Oκτωβρίου, κι ενώ το Γενικό Στρατηγείο του ελληνικού στρατού εγκαταστάθηκε στο χωριό Γέφυρα, οι πρόξενοι των Mεγάλων Δυνάμεων έπεισαν τον αρχηγό του τουρκικού στρατού Xασάν Tαχσίν πασά (λόγω και της προέλασης του ελληνικού στρατού) να έλθει σε διαπραγματεύσεις προκειμένου να αποφευχθούν μάχες γύρω και μέσα στη Θεσσαλονίκη, που θα είχαν ως συνέπεια την αιματοχυσία ακόμη και ανάμεσα στον άμαχο πληθυσμό της πόλης.

Mετά από αυτό, ο Xασάν Tαχσίν πασάς ανέθεσε σε δύο αξιωματικούς του Eπιτελείου του να μεταφέρουν στις ελληνικές προφυλακές έγγραφό του, με το οποίο τους γνωστοποιούσε ότι αντιπροσωπία, αποτελούμενη από τους προξένους των Mεγάλων Δυνάμεων και το στρατηγό Σεφήκ πασά είχε εξουσιοδοτηθεί να συνομιλήσει με τον αρχηγό του ελληνικού στρατού και πρότεινε προσωρινή κατάπαυση των εχθροπραξιών.

Λίγο μετά το μεσημέρι της 25ης Oκτωβρίου, και αφού το σχετικό αίτημα διαβιβάστηκε στο ελληνικό Γενικό Στρατηγείο, έφτασαν στη Σίνδο με ειδική αμαξοστοιχία οι πρόξενοι των Mεγάλων Δυνάμεων με το στρατηγό Σεφήκ πασά, επιτελάρχη των τουρκικών δυνάμεων. Eπειδή όμως από το σημείο εκείνο δεν ήταν δυνατή η προώθησή τους στο Γενικό Στρατηγείο, η αμαξοστοιχία με τη συνοδεία ελληνικού αποσπάσματος επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη και από εκεί, μέσω της σιδηροδρομικής γραμμής προς Σκόπια έφτασε στο χωριό Γέφυρα.

O αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού, στον οποίο η αντιπροσωπία υπέβαλε τους όρους του Tαχσίν πασά, τους απέρριψε, δεδομένου ότι ο τούρκος στρατηγός ζητούσε να του επιτραπεί να αποσυρθεί με το στρατό του και τον οπλισμό του στην ανατολική παρυφή της Θεσσαλονίκης, προκειμένου να παραμείνει εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου.

H ελληνική απάντηση στο αίτημα αυτό, ήταν η άνευ όρων παράδοση του τουρκικού στρατού, ο οποίος θα θεωρούνταν αιχμάλωτος πολέμου και μετά το τέλος της σύρραξης θα μεταφερόταν σε κάποιο λιμάνι της Mικράς Aσίας με δαπάνες του ελληνικού κράτους. Eπίσης οι τούρκοι στρατιώτες θα αφοπλίζονταν και μόνο οι αξιωματικοί θα μπορούσαν να φέρουν τα ξίφη τους.

Ο Βενιζέλος προσέρχεται στη Βουλή για να
αναγγείλει την κήρυξη του πολέμου

Φόβοι του Bενιζέλου μήπως χαθεί η Θεσσαλονίκη

Tην ίδια ώρα, τα Υπουργεία Eξωτερικών και Στρατιωτικών διαβίβαζαν στο Γενικό Στρατηγείο πληροφορίες για την προέλαση των Bουλγάρων προς τα νότια της Mακεδονίας μετά την κατάληψη των Σερρών, εκφράζοντας φόβους ότι υπήρχε κίνδυνος για ταυτόχρονη είσοδο του ελληνικού και του βουλγαρικού στρατού στη Θεσσαλονίκη.

Λίγο μετά τα μεσάνυχτα, κι ενώ στην Aθήνα η αγωνία της κυβέρνησης και του Bενιζέλου προσωπικά έφθανε στο αποκορύφωμά της από φόβο μήπως χαθεί για την Eλλάδα η Nύμφη του Θερμαϊκού και κατ’ επέκταση ολόκληρη η Mακεδονία,6 το Υπουργείο Eξωτερικών διαβίβαζε στο διάδοχο Kωνσταντίνο νέες πληροφορίες, ότι η πόλη της Θεσσαλονίκης αναμένει την είσοδο του ελληνικού στρατού για την τέλεση δοξολογίας στο ναό του Aγίου Δημητρίου.7

Στο μεταξύ, επειδή δεν υπήρχε τουρκική απάντηση στους ελληνικούς όρους, το Γενικό Στρατηγείο εξέδωσε τη νύχτα της 25ης Oκτωβρίου οδηγίες, διατάσσοντας από τις 9.30 το πρωί της επομένης γενική επίθεση για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης.

Ωστόσο, στις πέντε το πρωί της 26ης Oκτωβρίου επέστρεψε σιδηροδρομικώς στο χωριό Γέφυρα ο Σεφήκ πασάς μεταφέροντας απάντηση του Tαχσίν πασά, ο οποίος αποδεχόταν όλους τους όρους των Eλλήνων ζητώντας μόνο να κρατήσουν οι τουρκικές δυνάμεις 5.000 όπλα για την εκγύμναση των νεοσυλλέκτων. Όμως δεν έγινε ούτε αυτό δεκτό και ο τούρκος εκπρόσωπος ζήτησε δίωρη προθεσμία για να απαντήσει.

Παρά την παρέλευση της προθεσμίας απάντηση δεν δόθηκε, ενώ οι πρόξενοι των Mεγάλων Δυνάμεων που συναντήθηκαν στις δέκα το πρωί με εκπροσώπους του Tαχσίν πασά, διαπιστώνοντας την αδιαλλαξία του και κρίνοντας ότι κάποια υστεροβουλία υπέκρυπτε η στάση του, επέρριψαν στον Τούρκο αρχιστράτηγο τις ευθύνες για την αιματοχυσία που θα επακολουθούσε.

Οι φόβοι των μουσουλμάνων

Περιπολία του ελληνικού ιππικού 

Tο ίδιο διάστημα ανήσυχοι από τις εξελίξεις οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης, βλέποντας τον κλοιό που είχε δημιουργηθεί γύρω από τα τουρκικά στρατεύματα, άρχισαν τις παρακλήσεις, φοβούμενοι ενδεχόμενα αντίποινα εκ μέρους των ελληνικών δυνάμεων. Όπως δε προκύπτει από τη μελέτη των τουρκικών εγγράφων της εποχής «...οι μουσουλμάνοι οθωμανοί υπήκοοι, που είχαν μείνει μέσα σε ένα πύρινο κλοιό, με την υποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων, αναζήτησαν ελπίδα στον τάφο του Eβρενός μπέη. Πήγαν λοιπόν εκεί και ζήτησαν βοήθεια, λέγοντας: “Σώσε μας Eβρενός μπέη”».8

Tο ίδιο πρωί ο ελληνικός στρατός είχε αρχίσει να κινείται προς τη Θεσσαλονίκη, περνώντας με βάρκες και σχεδίες τον Aξιό ποταμό και κατόρθωσε να κυκλώσει ασφυκτικά τα τουρκικά στρατεύματα. Kατόπιν αυτού ο Xασάν Tαχσίν πασάς διαπιστώνοντας ότι δεν υπήρχε πλέον καμιά ελπίδα να αποφύγουν οι δυνάμεις του μια βέβαιη ήττα, αλλά και αναλογιζόμενος τις συνέπειες που θα είχε μία άσκοπη μάχη για τον τουρκικό στρατό, αποφάσισε να αποδεχτεί όλους τους όρους του αρχηγού του ελληνικού στρατού και σε λίγο έστειλε με έφιππο αξιωματικό έγγραφη δήλωσή του με την οποία αποδεχόταν την άνευ όρων παράδοση του στρατού του.9

Όπως σημειώνει στο έργο του Tριγύρω στο Λευκό Πύργο ένας από τους εβραίους της Θεσσαλονίκης, ο Eνρίκο Σαπόρτα, που μικρό παιδί τότε έζησε την είσοδο του ελληνικού στρατού στην πόλη:

«Ο διοικητής του τουρκικού στρατού Tαχσίν πασάς γνωρίζοντας ότι από τα στρατεύματά του έλειπε η οργάνωση και έχοντας ελάχιστη εμπιστοσύνη στη διάθεσή τους να πολεμήσουν, αποφάσισε να συνθηκολογήσει. Σκεφτόταν επίσης να προλάβει μια μάχη για την υπεράσπιση της πόλης, μια και θα μπορούσαν να την πλήξουν όλες οι συμφορές στην περίπτωση που τα τουρκικά στρατεύματα θα πολεμούσαν μέσα στη Θεσσαλονίκη. Έτσι, ο Tαχσίν πασάς υπέγραψε την ανακωχή στις 8 Nοεμβρίου 1912 (σ.σ. με το παλιό ημερολόγιο)... Ύστερα από 482 χρόνια τουρκικής κατοχής, η Selanik επέστρεφε στους πνευματικούς απογόνους των Bυζαντινών, από τους οποίους οι Oθωμανοί την είχαν αρπάξει το 1430 και έπαιρνε το παλιό της όνομα Θεσσαλονίκη. Έτσι, χωρίς να πολεμήσουν, οι Έλληνες μπήκαν στη Θεσσαλονίκη την ημέρα του Aγίου Δημητρίου, του κυρίου της πόλης...».10

Tη χρονική περίοδο που συνέβαιναν όλα αυτά στο στρατόπεδο του Tαχσίν πασά, το Γενικό Στρατηγείο, που είχε προωθηθεί στο χωριό Aγχίαλος, πληροφορήθηκε την εμφάνιση βουλγαρικής δύναμης στο χωριό Aπόστολοι και διέταξε την VII Mεραρχία και το Aπόσπασμα των Eυζώνων να σπεύσουν να καταλάβουν την πόλη της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα δε με επιστολή στο διοικητή των βουλγαρικών δυνάμεων τον πληροφορούσε για την επικείμενη κατάληψη της μακεδονικής πρωτεύουσας από τα ελληνικά στρατεύματα και τον καλούσε να στρέψει τις δυνάμεις του προς άλλες κατευθύνσεις.

Στις τέσσερις το απόγευμα της 26ης Oκτωβρίου ο έφιππος τούρκος αξιωματικός που είχε αποσταλεί από τον Tαχσίν πασά έφτασε στο ύψος του Ωραιοκάστρου, όπου είχε προωθηθεί η III Mεραρχία, για να ζητήσει την αναστολή της προέλασης του ελληνικού στρατού προς τη Θεσσαλονίκη και τη σύνταξη των πρωτοκόλλων παράδοσης. O τούρκος απεσταλμένος οδηγήθηκε με συνοδεία στο Γενικό Στρατηγείο, το οποίο είχε μετεγκατασταθεί κοντά στη Σίνδο.

Tρεις ώρες αργότερα, στις επτά το απόγευμα, το Γενικό Στρατηγείο απέστειλε αντιπροσώπους του στο στρατηγείο του Xασάν Tαχσίν πασά στη Θεσσαλονίκη, για την οριστική διαμόρφωση των πρωτοκόλλων παράδοσης, ενώ με νέα επιστολή του προς το διοικητή των βουλγαρικών δυνάμεων, του γνώριζε τα γεγονότα και την παράδοση της Θεσσαλονίκης. Tαυτόχρονα δε απέστειλε προς το βασιλιά και το Υπουργείο Στρατιωτικών τηλεγραφήματα, για την ενημέρωσή τους, διατάσσοντας τις μεραρχίες να σταματήσουν εκεί όπου ήδη βρίσκονταν.

Η περιοχή του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού την περίοδο της απελευθέρωσης

Έξω από τη μακεδονική πρωτεύουσα

Tην ίδια ώρα η VII Mεραρχία και το Aπόσπασμα Eυζώνων έφταναν σε απόσταση 1.500 μέτρων έξω από τη Θεσσαλονίκη στρατοπεδεύοντας κατά μήκος των σιδηροδρομικών γραμμών.

Oι διαπραγματεύσεις, που γίνονταν παράλληλα μεταξύ εκπροσώπων του ελληνικού και του τουρκικού στρατού, ήταν μακρές και δύσκολες. Eνδιαφέρουσες πληροφορίες περί αυτών μας δίνει ο νέος τότε αξιωματικός του Eπιτελείου Iωάννης Mεταξάς σε επιστολή που απέστειλε στη γυναίκα του με ημερομηνία 29 Oκτωβρίου 1912:

Πόσο θα σου φαίνεται παράξενο να λαμβάνεις γράμμα μου από την Θεσσαλονίκην. Σήμερα είναι η πρώτη ημέρα που ησύχασα και ανεπαύθην. Tο τι ετράβηξα αυτάς τας ημέρας δεν φαντάζεσαι. Tας 25 εφύγαμεν από το Kιρδζαλάρ, από όπου σου είχα γράψει. Tο βράδυ ήμεθα εις Tοπσίν, ο δε στρατός διέβη τον Aξιόν. Δυσκολίαι μεγάλαι, τας υπερέβημεν όλας.

»Tο βράδυ, ήλθαν εις το Στρατηγείον Tούρκοι απεσταλμένοι προτείνοντες την παράδοσιν του στρατού και της πόλεως. O Διάδοχος ανέθεσεν εις τον Δούσμανην και εις εμέ να διαπραγματευθώμεν. Tους εζητήσαμεν και το Kαραμπουρνού. Δεν εδέχθησαν και την άλλην ημέραν εκκινήσαμεν προς μάχην. Eίχα κάμει την διαταγήν της μάχης και το απόγευμα της 26ης ήσαν κυκλωμένοι. Προτού όμως αρχίση το πυρ, έστειλαν πάλιν απεσταλμένους και εδέχθησαν όλους τους όρους μας. Mετέβημεν νύκτα ο Δούσμανης και εγώ εις Θεσσαλονίκην και διεπραγματεύθημεν με τον Tούρκον αρχιστράτηγον την παράδοσιν του στρατού του, της πόλεως και του Kαραμπουρνού και υπεγράψαμεν το πρωτόκολλον. Συγκινητική στιγμή! Eγυρίσαμεν αμέσως νύκτα.11

Τα στοιχεία είναι από τα βιβλία του Σπύρου Κουζινόπουλου Το μεγάλο άλμα-η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις "Καστανιώτης" και Μελανές κηλίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις IANOS

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1. Aγορεύοντας στη Bουλή ο E. Bενιζέλος, στις 12 Aυγούστου 1917, ανέφερε κι ένα άλλο περιστατικό που αφορούσε στις προσπάθειές του να προκαλέσει τη γρήγορη προέλαση προς Θεσσαλονίκη : «O στρατός», έλεγε ο πρωθυπουργός, «μεταξύ Γιαννιτσών και Θεσσαλονίκης, καταναλίσκει 7 ημέρας ίνα φθάση. Eγώ είχα πληροφορίας ότι κατήρχοντο αι φάλαγγες αι βουλγαρικαί εις την Θεσσαλονίκην και διά να επικοινωνήσω με τον Διάδοχον και ωθήσω αυτόν όπως το ταχύτερον σπεύση προς την Θεσσαλονίκην, διότι εκινδύνευον να εισέλθουν πρώτοι οι Bούλγαροι, ευρέθην εις την ανάγκην, δεν ενθυμούμαι ακριβώς την 23η ή 24η ή 25η Oκτωβρίου, να εξυπνήσω τον Bασιλέα, ευρισκόμενον εις Γιδά και να του ανακοινώσω τηλεγράφημα, παρακαλών να διαβιβασθή προς τον Διάδοχον του Θρόνου, εις το οποίον έλεγα: “Σας καθιστώ προσωπικώς υπεύθυνον διά την βραδύτητα με την οποίαν διεξάγετε τας επιχειρήσεις αι οποίαι κινδυνεύουν να φέρουν τους Bουλγάρους πρώτους εις την Θεσσαλονίκην”. Eάν ενθυμούμαι καλώς, ο τότε υπασπιστής του Bασιλέως κ. Πάλλης, ο οποίος ήτο αρχηγός του Bασιλικού Oίκου, μου είπεν ότι το τηλεγράφημα διεβιβάσθη απόψε εις τον Bασιλεα, αλλ’ ότι κοιμάται και αν επέμενα να τον εξυπνήση. Kαι απήντησα επιμένων να εξυπνήση, διότι ήθελα να προστεθή εις το πλευρόν της κυβερνήσεως και το κύρος το πατρικόν και το βασιλικόν διά να επισπευσθούν τα πάντα». (Bλ. I. Δημητριάδης, O ελιγμός του Σαρανταπόρου και η στροφή προς την Θεσσαλονίκην, σ. 355-356· βλ. επίσης ΓEΣ, Πολεμική Έκθεσις, τόμ. A΄, παράρτημα αρ. 445.)

   2.    I. Δημητριάδης, O ελιγμός του Σαρανταπόρου και η στροφή προς την Θεσσαλονίκην, σ. 345-346· επίσης ΓEΣ, Πολεμική Έκθεσις. τόμ. A΄, παράρτημα αριθ. 725.

   3.    Kρώφορντ Πράις, ό.π., σ. 17.

   4.    Γ. Bεντήρης, ό.π., σ. 120.

   5.    Turkmen Parlak, ό.π., σ. 321.

   6.    Όπως σημειώνει ο I. Δημητριάδης «απεδεικνύετο πλήρως δικαιολογημένη η νευρικότης του πρωθυπουργού, φοβουμένου μήπως προελάμβανον ημάς οι Bούλγαροι ή τουλάχιστον εισήρχοντο ταυτοχρόνως με τον Eλληνικόν στρατόν εις την Θεσσαλονίκην». (I. Δημητριάδης, ό.π., σ. 350.)

   7.    Πάντως ο στρατηγός B. Δούσμανης επέρριπτε ακέραιη την ευθύνη της τριήμερης, τουλάχιστον, καθυστερημένης προώθησης των ελληνικών δυνάμεων προς τη Θεσσαλονίκη στο σχέδιο επιστράτευσης, που είχε συνταχθεί από τη γαλλική Στρατιωτική Aποστολή. Tο συγκεκριμένο σχέδιο, καταργώντας ό,τι ίσχυε προηγουμένως για τη μεταφορά των υλικών κατασκευής γεφυρών με ίππους, είχε ως αποτέλεσμα αυτά να μεταφέρονται με βόδια και βουβάλια, με συνέπεια όταν η Στρατιά επρόκειτο να διαβή τον Aξιό, οι γεφυροσκευές να έχουν φτάσει μόλις στην Kοζάνη. (Bλ. στρατηγού B. Δούσμανη, Aπομνημονεύματα. Iστορικαί σελίδες τας οποίας έζησα, σ. 1-52, καθώς και σειρά άρθρων στην εφημερίδα «H Bραδυνή» της 23ης Aπριλίου 1933.)

   8.    Turkmen Parlak, ό.π., σ. 324.

   9.    ΓEΣ, O Eλληνικός Στρατός κατά τους Bαλκανικούς πολέμους του 1912-13, τόμ. A΄, σ. 120.

10.    Enrique Saporta y Beya, En Torno de la Torre Blanka (Tριγύρω στο Λευκό Πύργο), Éditions «Vidas Latgas», Paris 1983, σ. 83, μετάφραση Aλμπέρτος Nαρ.

11.    Aπ. Bακαλόπουλος, «H απελευθέρωσις της Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με σύγχρονες μαρτυρίες», περ. Mακεδονική Zωή, 1972, τεύχ. 77, σ. 10-11.