Ο ρόλος των ΜΜΕ σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Οι φυσικές καταστροφές και τα μεγάλα ατυχήματα που συχνά συμβαίνουν στον πλανήτη μας, φέρνουν κάθε φορά στην επιφάνεια τη στάση που πρέπει να κρατούν οι δημοσιογράφοι και τα ΜΜΕ γενικότερα απέναντι στα σοβαρά αυτά θέματα. Την υποχρέωση που έχουν στην ενημέρωση της κοινής γνώμης χωρίς υστερία, τρομολαγνεία και πανικό, αλλά πάντα με ψυχραιμία και νηφαλιότητα. Τη βοήθεια που πρέπει να παρέχουν στους αρμόδιους φορείς, αντί να δυσκολεύουν το έργο τους.

Έζησα σαν δημοσιογράφος αρκετές φυσικές καταστροφές, όπως τους μεγάλους σεισμούς της Θεσσαλονίκης το 1978 και της Κοζάνης το 1995, καταστρεπτικές πυρκαγιές, όπως αυτή του δάσους του Σέϊχ Σου τον Ιούλιο του 1997, μεγάλες πλημμύρες σαν αυτές του Έβρου, στα σύνορα Ελλάδος-Τουρκίας-Βουλγαρίας και άλλες.

Θα σας αφηγηθώ μία: Βρέθηκα από τους πρώτους στη μεγάλη πυρκαγιά που αφάνισε τον Αύγουστο του 2006 πάνω από 60.000 στρέμματα πευκοδάσους στη χερσόνησο Κασσάνδρας της Χαλκιδικής. Εκείνες τις ώρες, επικρατούσε μία απίστευτη κατάσταση. Δεκάδες χιλιάδες τουρίστες, Έλληνες και ξένοι, για να γλιτώσουν από τις φλόγες, έτρεχαν έντρομοι προς κάθε κατεύθυνση, με συνέπεια να αυτοκίνητά τους να μπλοκάρουν τους δρόμους και να μην μπορούν να προσεγγίσουν στον τόπο της καταστροφής τα πυροσβεστικά οχήματα, τα ασθενοφόρα και τα αυτοκίνητα της αστυνομίας και του στρατού που μετέφεραν προσωπικό για την δασοπυρόσβεση. Ενώ την ίδια στιγμή, κάποιοι ραδιοφωνικοί σταθμοί, επέτειναν τη σύγχυση και το χάος, μεταδίδοντας ότι «καίγεται ολόκληρη η Χαλκιδική», αυξάνοντας έτσι τον πανικό.

Δεν είναι τυχαίο που η λέξη τρομολαγνεία δημιουργήθηκε τα τελευταία χρόνια, για να δηλώσει την τάση των ΜΜΕ να προβάλλουν (ως ελκυστικές προς το κοινό) εικόνες τρόμου και καταστροφής. Και μάλιστα η τρομολαγνεία, συνδέθηκε με τα δελτία ειδήσεων των ηλεκτρονικών ΜΜΕ, στα οποία δεσπόζουν τα σενάρια κινδυνολογίας και καταστροφολογίας. Είμαστε ο πιο φοβισμένος λαός της Ευρώπης, όπως έδειξε έρευνα που παρουσίασε η Ελευθεροτυπία τον Ιούνιο του 2007.

Με χιουμοριστικό τρόπο χρησιμοποιείται η φράση «συντρίμ τιμ» (που παραπέμπει στην dream team του μπάσκετ) και η λέξη «πανικόσπορος» (κατά το περονόσπορος) ως κοινή ασθένεια τηλεοπτικών καναλιών που συνίσταται στην αναμετάδοση παραφουσκωμένων ειδήσεων με τρομακτική μουσική και εκφωνήσεις γεμάτες σασπένς.

Κι όμως, ο ρόλος των ΜΜΕ πρέπει να είναι διαφορετικός. Χρειάζεται σωστά να ενημερώνουν την κοινή γνώμη, περιγράφοντας αντικειμενικά τα γεγονότα και δίνοντας πάντα τη σωστή τους διάσταση, μακριά από υπερβολές και μεγαλοποιήσεις για λόγους εντυπωσιασμούς.

Από την άλλη όμως, θα πρέπει και οι αρχές, να ενημερώνουν έγκυρα και έγκαιρα τους εκπροσώπους των ΜΜΕ, χωρίς να αποκρύπτουν ή να αλλοιώνουν τις πληροφορίες. Καθώς, όπως είναι γνωστό, όταν δεν υπάρχει σωστή ενημέρωση του πληθυσμού, τότε αρχίζει και ανθεί η παραπληροφόρηση.

Πρέπει να πούμε ότι εάν το κοινό έχει ταχύτατη και καλή ενημέρωση για τους κινδύνους και τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν σε περίπτωση εκτάκτου ανάγκης, τότε η αντιμετώπισή της όποιας καταστροφής θα είναι σαφώς καλύτερη. Αυτό σημαίνει ότι το κράτος και οι δημόσιες υπηρεσίες αντιμετώπισης των συγκεκριμένων έκτακτων καταστάσεων πρέπει να ενημερώνουν τους πολίτες για τους κινδύνους πριν αυτοί προκύψουν και να τους κρατούν ενήμερους για το γεγονός και καθ’ όλη τη διάρκεια της εκτάκτου ανάγκης.

Εμείς οι δημοσιογράφοι, θα πρέπει να λειτουργούμε με γνώμονα τις ηθικές αρχές κατά την κάλυψη όλων των γεγονότων, πολύ περισσότερο εάν πρόκειται για φυσικές καταστροφών ή καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης γενικότερα. Η αποστολή μας, είναι να υπενθυμίζουμε σε όσους στον δημόσιο τομέα είναι υπεύθυνοι για τον σχεδιασμό αντιμετώπισης εκτάκτων αναγκών, ότι πρέπει να συμπεριλάβουν συγκεκριμένες και αποτελεσματικές πρακτικές για την ενημέρωση και προειδοποίηση των πολιτών. Ειδικότερα, να τονίζουν τη σημασία της συνεργασίας μεταξύ των δημόσιων υπηρεσιών και των ΜΜΕ, η οποία συνεργασία θα βοηθήσει στην δημοσιοποίηση και διάδοση όλων των απαραίτητων πληροφοριών με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Η εγκυρότητα των ειδήσεων 

Ένα άλλο θέμα, έχει να κάνει με την εγκυρότητα των ειδήσεων. Οι δημοσιογράφοι θα πρέπει να γνωρίζουν εκ των προτέρων ποιος είναι υπεύθυνος για την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών, όταν αυτές εκδηλωθούν, αλλά και ποιος έχει την ευθύνη της προειδοποίησης και ενημέρωσης στη συγκεκριμένη έκτακτη ανάγκη. Θα πρέπει επίσης να γνωρίζουν πώς να διαχωρίζουν τις ειδήσεις και τις πληροφορίες από τις φήμες και τα σχόλια. Γενικά, να λειτουργούν καλόπιστα και να εμπιστεύονται τις πηγές τους, αλλά ταυτόχρονα να κάνουν προσωπική έρευνα και να διασταυρώνουν αλλά και να επιβεβαιώνουν οτιδήποτε τους έχουν πει.

Στις υποχρεώσεις των ΜΜΕ, είναι η ενημέρωση τους σε τεχνικά ζητήματα που σχετίζονται με τα φυσικά φαινόμενα,  με τους κανόνες πολιτικής προστασίας και με τις διαδικασίες που πρέπει να ακολουθηθούν στην κάλυψη τέτοιων γεγονότων. Τότε θα γνωρίζουν που να αποταθούν για την έγκυρη και σωστή ενημέρωση, θα χρησιμοποιούν κοινή γλώσσα με τις πηγές τους και θα είναι σε θέση να παρουσιάσουν το γεγονός στο κοινό με τρόπο κατανοητό και όχι με τη δυσνόητη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι ειδικοί επί των τεχνικών θεμάτων.

Όχι στην τρομολαγνεία

Ένα άλλο που πρέπει να αποφεύγουν οι δημοσιογράφοι, είναι η καλλιέργεια τρομολαγνείας. Όπως μου έλεγε χαρακτηριστικά διευθυντής μεγάλης αθηναϊκής εφημερίδας, αν ο σεισμός και το τσουνάμι στο Σεντάϊ της Ιαπωνίας το 2011 και τα πυρηνικά ατυχήματα στη Φουκουσίμα, συνέβαιναν στην Ελλάδα, τότε οι συμπατριώτες μας θα πέθαιναν όχι από τις συνέπειες αυτών των μεγάλων καταστροφών, αλλά από τον κακό έως ανύπαρκτο σχεδιασμό των αρχών, τον πανικό των ΜΜΕ και τον παράλογο ατομικισμό του πληθυσμού.

Είναι υποχρέωση των ΜΜΕ όταν παρουσιάζεται ένα βίντεο ή μία φωτογραφία από κάποια καταστροφή, να αποφεύγονται εικόνες αίματος και τρόμου γιατί μπορεί να δημιουργηθούν τα αντίθετα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Καθώς είναι γνωστό ότι η υπερβολική παρουσίαση του ανθρώπινου πόνου και οι τρομαχτικές σκηνές, δεν προκαλούν πάντα τη συμπόνια, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις την απέχθεια ή την απάθεια.

Και βέβαια, οι δημοσιογράφοι θα πρέπει να σέβονται πάντα την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και να επιδοκιμάζουν τον αυτοσεβασμό. Δεν πρέπει να επιβάλουν την παρουσία τους ή πάλι, να παραβιάζουν τον ιδιωτικό χώρο. Το πένθος και ο ανθρώπινος πόνος πρέπει να προβάλλονται μόνο για να βοηθηθούν τα θύματα και μόνο με τη συγκατάθεσή τους.

Είναι απαραίτητο να τηρούνται κάποιοι κανόνες επικοινωνίας στη διαχείρισης μιας μεγάλης κρίσης ή ενός φαινομένου φυσικής καταστροφής. Οι κανόνες αυτοί, εφαρμόζονται από τη βρετανική υπηρεσία διαχείρισης κρίσεων και διατυπώνονται σε τρεις παραγράφους, εκ των οποίων δύο για το κοινό και μία για τη μετάδοση από τα ΜΜΕ.

Το κοινό έχει ανάγκη να πληροφορηθεί για:

-Βασικές λεπτομέρειες του γεγονότος (τι, που, πότε, ποιος, γιατί)

-Οι συνέπειες για την υγεία και τη διαβίωση

-Οδηγίες και καθοδήγηση στους πολίτες να παραμείνουν στην οικία τους ή να προετοιμαστούν για το ενδεχόμενο εκκένωσης.

Επίσης, το κοινό θέλει να γνωρίζει:

-Άλλες πιθανές συνέπειες όπως προβλήματα στη συγκοινωνία, στις επικοινωνίες, στην ύδρευση

-Έναν αριθμό βοήθειας

-Τι ενέργειες γίνονται για την επίλυση του προβλήματος

Από τους δημοσιογράφους των ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης απαιτείται:

-Να έχουν καθαρή σκέψη, να έρχονται σε επαφή με τα σώματα ασφαλείας, τις τοπικές αρχές και άλλους οργανισμούς ικανούς να παρέχουν διασταυρωμένη πληροφόρηση με ταχύτητα.

-Να έχουν άμεση τηλεφωνική επαφή

-Να φροντίζουν για τον καθορισμό σημείου συνάντησης των μέσων στον τόπο του γεγονότος.

Με την ευκαιρία πρέπει να πω, ότι στα 18 χρόνια ύπαρξης και αυτοτελούς δράσης του Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων (1991-2008), γνωρίζοντας τη δύναμη της συνεργασίας και της συναντίληψης των ΜΜΕ και έχοντας απτά παραδείγματα για τις σημαντικές δυνατότητες που διανοίγονται στον τομέα αυτό, είχαμε προχωρήσει στην υλοποίηση του προγράμματος Media Terra για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, μέσω των ΜΜΕ, στα θέματα φυσικών καταστροφών. 

Δυστυχώς, η πρωτοβουλία εκείνη σταμάτησε με τη διακοπή της χρηματοδότησης του προγράμματος. Μπορέσαμε όμως τότε όσοι μετείχαμε σε εκείνη τη θαυμάσια πρωτοβουλία (Ειδησεογραφικά Πρακτορεία, Φορείς Πολιτικής Προστασίας, Ακαδημαϊκά Ινστιτούτα και Φορείς Δημόσιας Διοίκησης), να δημιουργήσουμε κάποια «εργαλεία» που μπορούν ακόμη και σήμερα να συμβάλουν αποτελεσματικά στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών και των αρμόδιων φορέων σε θέματα πρόληψης, συνεργασίας με τις αρμόδιες αρχές και αντιμετώπισης καταστάσεων ανάγκης σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών.