Πώς αποτράπηκε το «πραξικόπημα της μπυζάμας»

Στις 24 Φεβρουαρίου 1975, αποκαλύπτονταν η συνωμοτική κίνηση ομάδας χουντικών αξιωματικών για την ανατροπή της τότε κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή, μία απόπειρα πραξικοπήματος που  έμεινε στην ιστορία ως «Το Κίνημα της Μπυζάμας».

Σύμφωνα με την κυβερνητική ανακοίνωση που είχε δοθεί εκείνη τη μέρα στη δημοσιότητα «ορισμένοι αμετανόητοι αξιωματικοί, συνδεόμενοι με τους υποδίκους του δικτατορικού καθεστώτος, εκινούντο συνομωτικώς». Ενώ παράλληλα, είχε διαταχθεί «γενική και αυστηρά επιφυλακή» στις ένοπλες δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας. 1

Σύμφωνα με τα ρεπορτάζ των αθηναϊκών εφημερίδων, το φασιστικό πραξικόπημα επρόκειτο να εκδηλωθεί ταυτόχρονα σε είκοσι στρατιωτικές μονάδες της χώρας (πεζικού και τεθωρακισμένων), ενώ την επόμενη ημέρα ο πρωθυπουργός Κ.Καραμανλής με δήλωσή του, καθησυχάζοντας την κοινή γνώμη διαβεβαίωνε ότι «επρόκειτο καθ΄όλας τας ενδείξεις περί περιορισμένης εκτάσεως κίνησιν που επατάχθη». 2

Μετά την πτώση της δικτατορίας της χούντας των συνταγματαρχών και πριν από τη δίκη των ηγετών της, μια ομάδα αξιωματικών, πιστών στον Ιωαννίδη, με πρωτεργάτες τους ταξίαρχους Νικόλαο Ντερτιλή και Ανδρέα Κονδύλη, τους αντισυνταγματάρχες Ιωάννη Στειακάκη, Ιωάννη Μανουσακάκη και τους ταγματάρχες Αριστείδη Παλαΐνη, Αθανάσιο Περδίκη και Παρασκευά Μπόλαρη, σχεδίαζε στρατιωτικό κίνημα σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Λάρισα με στόχους την παραίτηση της κυβέρνησης του Κ. Καραμανλή, τον περιορισμό της δράσης του ΚΚΕ, την επάνοδο της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ (από το οποίο είχε αποχωρήσει μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο) και την απελευθέρωση του πρώην δικτάτορα ταξίαρχου Δημήτρη Ιωαννίδη.

Ο κίνδυνος νέου πραξικοπήματος

Στους πρώτους τουλάχιστον μήνες της Μεταπολίτευσης, το ενδεχόμενο στρατιωτικού πραξικοπήματος θεωρούνταν κάτι παραπάνω από σοβαρό και τα στελέχη της κυβέρνησης εθνικής ενότητας φρόντιζαν να παίρνουν στοιχειώδη μέτρα αυτοπροστασίας. 

«Η κυβέρνηση δεν είχε θέσει ακόμη κάτω από τον έλεγχο της το στρατό», έγραφε στις αναμνήσεις του ο Γεώργιος Ράλλης. «Υπήρξαν πολλές πληροφορίες για απόπειρα συλλήψεως του Καραμανλή. Μερικά βράδια ο Καραμανλής δεν κοιμόταν στη "Μεγάλη Βρετανία", ενώ κάποιο βράδυ κοιμήθηκε στο πλοίο ενός φίλου του για να μην τον συλλάβουν». 3

Και ο τότε υπουργός Εθνικής Άμυνας, Ευάγγελος Αβέρωφ, συμπλήρωνε: «Φήμαι και πληροφορίαι περί επικείμενων δυναμικών ενεργειών ή και γενικωτέρου πραξικοπήματος ωργίαζον…Η κατάστασις αυτή συνεχίστηκε επί αρκετόν καιρόν κάθε τόσο με πολλήν ένταση και ενίοτε με συγκεκριμένους κινδύνους». 4

Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Καραμανλής έχει περιγράψει πώς απείλησε με λαϊκή κινητοποίηση για να αναγκάσει τη στρατιωτική ηγεσία να συγκρατήσει τους υφισταμένους της:

«Το πρωί της 11ης Αυγούστου [1974] επληροφορούμην ότι δυνάμεις ελεγχόμεναι από τον Ιωαννίδην επρόκειτο το βράδυ της ιδίας ημέρας να επιχειρήσουν πραξικόπημα. [...] Είπον εις τους αρχηγούς των Επιτελείων ότι είναι ζήτημα αξιοπρεπείας και δι’ εμέ και δι’ αυτούς να εξουδετερώσουν εντός της ημέρας τα καρκινώματα αυτά ή άλλως να παραιτηθούν. Τους έταξα προθεσμίαν έως τας 2 μμ δια να μου είπουν εάν αναλαμβάνουν ή όχι την ευθύνην αυτήν και τους εδήλωσα ότι εάν δεν συνεμορφώνοντο θα ήμην υποχρεωμένος ή να παραιτηθώ ή να καλέσω εντός της ημέρας τον λαόν εις την Πλατείαν Συντάγματος και να ζητήσω από αυτόν να κάμει αυτό που εκείνοι θα ηρνούντο ή δεν θα ηδύναντο να μου εξασφαλίσουν –δηλαδή να εξουδετερώσει τους συνομωτούντας κατά της Κυβερνήσεως και του λαού». 5

Συλλήψεις
Η κίνηση αποκαλύφθηκε στις 24 Φεβρουαρίου του 1975 πριν από την ενεργοποίησή της και διατάχθηκε η σύλληψη 37 αξιωματικών. Ο τότε υπουργός Εθνικής Άμυνας Ευάγγελος Αβέρωφ αποκάλεσε την κίνηση «πραξικόπημα της μπυζάμας» επειδή οι περισσότεροι από τους επίδοξους κινηματίες συνελήφθησαν την ώρα του ύπνου.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα της εποχής, όλα τα πολιτικά κόμματα διατηρούσαν επί χρόνια μηχανισμούς «επαγρύπνησης», δηλαδή οργανωτικές μορφές για το πέρασμα στην παρανομία, στην περίπτωση που επανακάμψουν οι χουντικοί και μάλιστα αρχηγοί κομμάτων, δεν κοιμόνταν για το λόγο αυτό τα βράδια στο σπίτι τους.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που είχε παρουσιάσει σε ρεπορτάζ του στην εφημερίδα Έθνος ο δημοσιογράφος Δήμος Βερύκιος, 6  η «αυτορρύθμιση» του σώματος των αξιωματικών, με τη «μετάλλαξη» των μικρομεσαίων χουντικών σε «νομιμόφρονες», ήταν η μέθοδος που χρησιμοποίησαν οι κυβερνήσεις της ΝΔ μετά τη μεταπολίτευση για τον έλεγχο του στρατού.

Τη διαδικασία αυτή περιέγραψε αναλυτικά ο Ευάγγελος Αβέρωφ κατά την ενημέρωση της Βουλής για το «πραξικόπημα της πιζάμας», στις 28/2/1975: «Πρέπει να πείσουμε όλους αυτούς τους καλόπιστους φλογερούς νέους αξιωματικούς ότι από εκεί ήταν η εγωπάθεια και αι πομφόλυγες, η πατριδοκαπηλεία και τελικά η εθνική ταπείνωσις, και ότι απ’ εδώ είναι η αλήθεια, η φιλελευθέρα παράδοσις, το φως το ελληνικόν (...). Προσωπικώς έχω εξηγήσει τα δεδομένα της χθες και της σήμερον εις σαφώς περισσοτέρους των 10.000 αξιωματικών, μαθητών Σχολών και Ανθυπασπιστών».

Ύποπτες κινήσεις
Αποτέλεσμα αυτής της τακτικής, κατά τον Ευ. Αβέρωφ, ήταν οι «ελάχιστοι» επίδοξοι πραξικοπηματίες «να συναντούν παντού άρνησιν, έτσι ώστε μερικοί να μας πληροφορούν περί των υπόπτων κινήσεων». Χάρη σ' αυτή την εσωτερική πληροφόρηση εξαρθρώθηκε στις 24/2/1975 το «πραξικόπημα της πιζάμας», με 37 προληπτικές συλλήψεις και την αποστρατεία άλλων 150 αξιωματικών. Αυτό όμως που δεν αποκάλυψε ποτέ ο Ευ. Αβέρωφ ήταν η ομάδα που είχε δημιουργηθεί με εντολή του στο υπουργείο Εθνικής Άμυνας, η οποία παρακολουθούσε, και ενημέρωνε για κάθε κίνηση που έκαναν οι χουντικοί αξιωματικοί. 7

Ο μηχανισμός Αβέρωφ που παρέμεινε ενεργός και την πρώτη πενταετία του ΠΑΣΟΚ χαρτογραφούσε αξιωματικούς που έφταναν μέχρι και την τάξη 1986.

Όπως αποκαλύφθηκε, τα κυριότερα μέσα που θα χρησιμοποιούσαν οι κινηματίες ήταν η κατάληψη του ΚΕΤ (Κέντρο Εκπαιδεύσεως Τεθωρακισμένων), η απομόνωση του αεροπορικού στρατηγείου της Λάρισας (28 ΑΤΑΔ), η κατάληψη του στρατηγείου της Στρατιάς στη Λάρισα και ο παραμερισμός των διοικητών ορισμένων νευραλγικών στρατιωτικών μονάδων. Ως χρόνο δράσης οι κινηματίες είχαν προσδιορίσει το διάστημα μεταξύ 23 Φεβρουαρίου και 8 Μαρτίου 1975. 8

Οι πραξικοπηματίες πέφτουν στα «μαλακά»

Τελικά, με την έγκαιρη επέμβαση των αρχών, συνελήφθησαν 37 ανώτατοι και ανώτεροι αξιωματικοί και 21 από αυτούς παραπέμφθηκαν σε δίκη ενώπιον του Στρατοδικείου Αθηνών, με τη βασική κατηγορία της ένωσης προς στάση. Με την απόφαση του δικαστηρίου που εκδόθηκε στις 10 Αυγούστου 1975 και χαρακτηρίστηκε ως άκρως επιεικής από την αντιπολίτευση και τον Τύπο, οι 14 από τους κατηγορούμενους  καταδικάσθηκαν σε ποινές φυλάκισης από 4 έως 12 χρόνια, ενώ οι 7 αθωώθηκαν. 7

Η αυλαία της οπερετικού «πραξικοπήματος της πυτζάμας» έπεσε στις 27 Απριλίου 1977, όταν πέντε από τους επίδοξους πραξικοπηματίες (Λαμπούσης, Ρετζέπης, Μπόλαρης, Αντωνόπουλος και Θανόπουλος) αποβλήθηκαν από το σώμα των αξιωματικών και μετέπεσαν στην τάξη του απλού στρατιώτη. Οι υπόλοιποι είχαν αποστρατευτεί από καιρό. 

Και φιλοβασιλικές κινήσεις

Όμως, εκτός από το «πραξικόπημα της πυτζάμας» από τους χουντικούς αξιωματικούς, τα «σταγονίδια» κατά Αβέρωφ, κινήσεις εκείνη την περίοδο είχαν γίνει και από νοσταλγούς της μοναρχίας των Γλύξμπουργκ.

Το κίνημα καθοδηγούσαν οι ταξίαρχοι Ντερτιλής και Κονδύλης καθώς και
ο γνωστός για τις ναζιστικές του ιδέες ταγματάρχης Π.Μπόλαρης (φωτο) 

Από το δημοσιευμένο «Αρχείο Καραμανλή» γνωρίζουμε π.χ. ότι το φθινόπωρο του 1975 ο υπασπιστής του έκπτωτου βασιλιά, απόστρατος συνταγματάρχης Γ. Αρναούτης, βολιδοσκοπούσε αξιωματικούς του ναυτικού για συμμετοχή σε πραξικόπημα με σκοπό την επάνοδο του Κωνσταντίνου, την ανάσχεση του «κομμουνιστικού κινδύνου» και την αμνήστευση των καταδικασμένων χουντικών. Κεντρικό ρόλο στην αποκάλυψη των ζυμώσεων έπαιξε ο πλοίαρχος Π. Παναγιωταρέας, που με κυβερνητική εντολή ταξίδεψε στο Λονδίνο για να συναντηθεί στις 13 Οκτωβρίου 1975 με τον τέως και στις 16 Νοεμβρίου 1975 με τον Αρναούτη. Το Γενάρη του 1976 ο Καραμανλής διαβίβασε στον Γκλίξμπουργκ, μέσω του αυλάρχη του Λεωνίδα Παπάγου, ότι οι κινήσεις του είχαν γίνει γνωστές και του ζήτησε «να πάψει να συνωμοτεί». 
Τον Οκτώβριο του 1976, ανάλογες ζυμώσεις φιλοβασιλικών στρατιωτικών γνωστοποιήθηκαν στην κυβέρνηση Καραμανλή από τη βρετανική κυβέρνηση και την αμερικανική πρεσβεία (με την οποία οι συνωμότες είχαν, προφανώς, έρθει σε επαφή). Την «προειδοποίηση» τού τέως ανέλαβε αυτή τη φορά ο Ράλλης. Αποτελεσματικότερη φαίνεται όμως πως υπήρξε η παρέμβαση του άγγλου πρωθυπουργού Τζέιμς Κάλαχαν, που στις 18.11.76 κάλεσε τον Κωνσταντίνο και «του διαμήνυσε να μην αναμιγνύεται σε παρόμοιες δραστηριότητες όσο βρισκόταν επί βρετανικού εδάφους». 10

Η εξάρθρωση από τον μηχανισμό "ΒΕΛΙΣΑΡΙΟΣ" νέας απόπειρας

Υπήρξε όμως και μία δεύτερη προσπάθεια χουντικών αξιωματικών,  τα λεγόμενα «σταγονίδια» της Ομάδας Ιωαννίδη, που προετοίμαζαν πραξικόπημα από τις αρχές του 1981, και ενώ το ΠΑΣΟΚ κάλπαζε προς την εξουσία. Τις κινήσεις ανατροπής του δημοκρατικού πολιτεύματος, εντόπισε ο μηχανισμός παρακολούθησης του Ευ. Αβέρωφ.

Η ομάδα των χουντικών αξιωματικών που ήταν πιστοί στον Ιωαννίδη, λειτουργούσε τουλάχιστον μέχρι το 1986, σύμφωνα με το Α2 του ΓΕΣ, και στρατολογούσε από κάθε τάξη της Σχολής Ευελπίδων 60 έως 70 άτομα. Τους στρατολογημένους, τους κατηύθυνε στο Πεζικό και από εκεί επιλέγονταν οι 10 καλύτεροι, το «αλάτι της γης» όπως χαρακτηριστικά έλεγαν, για να γίνουν καταδρομείς.

Οι μυημένοι στους πυρήνες της ομάδας καθ’ όλη τη διάρκεια της στρατιωτικής τους καριέρας, είχαν αλληλοϋποστήριξη και λειτουργούσαν ως τεκτονική στοά. Καταλάμβαναν θέσεις «κλειδιά» (ΓΕΣ – Ρόδο, Κω, Λήμνο, Εβρο) εξασφαλίζοντας μια λαμπρή καριέρα που τους οδηγούσε στα ανώτατα αξιώματα! 

Τα «Δελτία Πληροφοριών» που συνέτασσε ο μηχανισμός παρακολούθησης με το ψευδώνυμο "ΒΕΛΙΣΑΡΙΟΣ" και εν συνεχεία σχολίαζε ιδιοχείρως ο Ευ. Αβέρωφ είναι άκρως αποκαλυπτικά.

Ο «κατάσκοπος» του μηχανισμού Αβέρωφ συναντάται στις 26 Φεβρουαρίου του 1981 με τον χουντικό απόστρατο υπολοχαγό Σ.Χ., ο οποίος του ζήτησε συγνώμη για την ακύρωση του ραντεβού που είχαν προγραμματίσει τρεις μέρες πριν (23 Φεβρουαρίου) στον Άγιο Παντελεήμονα.

Οι χουντικοί έκαναν πρόβα για το επικείμενο πραξικόπημα. «Αυτά που εγένοντο την Δευτέρα αποσκοπούσαν εις τον έλεγχον της ετοιμότητός μας και διαπιστώσαμε ότι η παρουσία της ΣΣΕ (Σχολή Ευελπίδων) ήτο 100% (εννοών ότι ήσαν και άλλοι εκ της Σχολής που ελάμβαναν μέρος), ενώ εις άλλας Μονάδας η παρουσία των μυημένων ήτο μικροτέρα». 11

Οι διοικητές των Μονάδων δεν εμπιστεύονται τους αξιωματικούς και όπως αναφέρει ο απόστρατος Σ.Χ., «εις μονάδα Πεζοναυτών αφηρέθησαν οι συσσωρευταί από τα οχήματα και τα πυρομαχικά διότι εφοβούντο ενέργειαν των αξιωματικών της Μονάδος».

Παρά τη χαμηλή παρουσία των μυημένων στις διάφορες Μονάδες κατά την πρόβα της 23ης Φεβρουαρίου του 1981, ο χουντικός απόστρατος εκτιμά ότι «έχομε την δύναμιν να ενεργήσωμεν και ότι ο καιρός πλησιάζει»!

Ο κεντρικός σχεδιασμός του πραξικοπήματος είχε ως εξής: «Ο αντισυνταγματάρχης Πεζικού Ε.Κ. (έφτασε πολύ ψηλά) χαίρει της εκτιμήσεώς μας και θα αναλάβη το Σύνταγμα των Ευελπίδων. Ομοίως ο λοχαγός Κ. και οι υπολοχαγοί Β.Ο. και Ν.Σ., διότι αυτοί είναι σίγουροι δικοί των».

Ο μηχανισμός παρακολούθησης ενημερώνει τον Ευ. Αβέρωφ και προτείνει την απομάκρυνση από τη Σχολή Ευελπίδων των μυημένων αξιωματικών και την απόκτηση επαφής με τους αξιωματικούς στους οποίους δεν είχαν εμπιστοσύνη οι χουντικοί.

Ο Ευ. Αβέρωφ συμφωνεί και ιδιοχείρως σχολιάζει «πρωτίστως αυτό και μάλιστα το ταχύτερον».

Σχεδόν 40 μέρες μετά την πρώτη συνάντηση, στις 4 Απριλίου του 1981 ο «πράκτορας» του Ευ. Αβέρωφ συναντάται για δεύτερη φορά με τον απόστρατο χουντικό Σ.Χ.

Ο χουντικός αγωνιά για τις εκλογές και το ενδεχόμενο εκλογής του ΠΑΣΟΚ: «Αν γίνουν εκλογές θα βγει ο Παπανδρέου και τότε θα ξεχυθούν στους δρόμους οι οπαδοί του για να επιβάλουν τη νέα κατάσταση, έστω και εάν δεν έχει βγει με πλειοψηφία. Θα έλθουν στα στρατόπεδα οι κομισάριοι και τότε ποιος θα διοικεί;».  

Οι χουντικοί νιώθουν τον ασφυκτικό κλοιό του Αβέρωφ, παρ" όλα αυτά επιμένουν να κάνουν το πραξικόπημα για να μην έρθει ο Ανδρέας: «Θα πρέπει να ξέρεις ότι γνωρίζουν τις κινήσεις μας και θα μπορούσαν να μας συλλάβουν, αλλά δεν το κάνουν αυτό διότι θα καταρρεύσουν αμέσως, υπό την πίεση του Παπανδρέου... Πολλές φορές λαμβάνουν μέτρα σαν να μας προειδοποιούν “εδώ είμαστε, καθίστε καλά”...».

Παρ’ όλα αυτά οι χουντικοί προετοιμάζονται για το πραξικόπημα: «Σε περίπτωση που πρόκειται να κινητοποιηθούμε θα σε πάρω τηλέφωνο και θα σου πώς να πάρεις και το βιβλίο μαζί σου. Το σημείο το καθορίζουμε από τώρα... Και καλά θα είναι πριν τις 11 το βράδυ να είμαστε στο διαμέρισμα για λήψιν οδηγιών».

Το σχέδιο θα είναι «κίνησις Αλεξιπτωτιστών από τον Ασπρόπυργο, Σχολή Πυροβολικού, ΚΕΣΑ. Εμείς θα είμαστε εφεδρεία για δύο ή τρεις ημέρες».

Ο «ΒΕΛΙΣΑΡΙΟΣ» προτείνει να γίνει σύσκεψη του Α2 του ΓΕΣ με την ΕΥΠ και το υπουργείο Άμυνας για την παρακολούθηση και επισήμως των πυρήνων της Ομάδας Ιωαννίδη. Ο Ευ. Αβέρωφ ιδιοχείρως αναφέρει «συμφωνώ και επαυξάνω για την πραγματοποίηση της κοινής σύσκεψης».

Παραπομπές

1.        Εφημερίδα Μακεδονία», 25 Φεβρουαρίου 1975

2.        Εφημερίδα Ριζοσπάστης, 26 Φεβρουαρίου 1975

3.        Γεώργιος Ράλλης, Πολιτικές εκμυστηρεύσεις 1950-1989, Αθήνα 1990, Προσκήνιο, σ.177

4.     «Πρακτικά Βουλής» της 28.2.75, σ.1070

5.     Κωνσταντίνος Καραμανλής: Αρχείο, γεγονότα και κείμενα, τ.8ος, Αθήνα  1997, Εκδοτική Αθηνών, σ.68

6.        Έθνος της Κυριακής, ρεπορτάζ Δήμος Βερύκιος, 4 Ιουνίου 2011

7.        Εφημερίδα Μακεδονία 26 Φεβρουαρίου 1975

8.        Εφημερίδα Μακεδονία 27 Φεβρουαρίου 1975

9.        Εφημερίδα Μακεδονία 10 Αυγούστου  1975

10.   Κωνσταντίνος Καραμανλής: Αρχείο, γεγονότα και κείμενα,, ό.π., τ.9ος,  σ.123-6.

11.     Έθνος της Κυριακής, ρεπορτάζ Δήμος Βερύκιος, 4 Ιουνίου 2011