Πολ. Βόγλης: Οι εκατοντάδες εκτελεσμένοι αποκτούν επιτέλους ονοματεπώνυμο

Οι εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων: ένα αποσιωπημένο θέμα της ιστορίας του ελληνικού εμφυλίου πολέμου

του Πολυμέρη Βόγλη*

Παρά την έκρηξη του ενδιαφέροντος για τη δεκαετία του 1940, τα τελευταία 25 χρόνια και ενώ έχουμε μια σειρά από μελέτες για θέματα που αποτελούσαν ταμπού για πολλές δεκαετίες (όπως οι δωσίλογοι, οι εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και Ταγμάτων Ασφαλείας,  οι μειονότητες), το θέμα των πολιτικών κρατουμένων είχε μείνει στο περιθώριο.

Το βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου με αφορμή την μελέτη του Γεντί Κουλέ φέρνει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος το θέμα των εκτελέσεων, σε μια συγκυρία που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κατάλληλη: τους τελευταίους μήνες ανακαλύφθηκαν γύρω από το Γεντί Κουλέ ομαδικοί τάφοι με σκελετούς εκτελεσθέντων πολιτικών κρατουμένων.

Θα ξεκινήσω από το γενικό πλαίσιο που θα μας επιτρέψει να καταλάβουμε καλύτερα τις εκτελέσεις, στη συνέχεια θα μιλήσω για τις εκτελέσεις στο Επταπύργιο με βάση το βιβλίο του Σπ. Κουζινόπουλου, και τέλος θα πω δυο λόγια για τους ομαδικούς τάφους.

Από την παρουσίαση του βιβλίου "Γεντί Κουλέ η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης στον Βόλο. Από αριστερά: Ο καθηγητής Πολυμέρης Βόγλης, ο πρόεδρος της ΕΣΗΕΘΣΤΕ-Ε Δημήτρης Χορταργιάς, ο Σπ. Κουζινόπουλος και ο νομικός και συγγραφέας Πάνος Σκοτινιώτης, πρώην δήμαρχος Βόλου

Οι πολιτικές διώξεις στην Ελλάδα έχουν μακρά ιστορία, μια ιστορία που ξεκινά στα χρόνια του εθνικού διχασμού και τελειώνει το 1974 με την πτώση της χούντας. Αυτή η μακρά ιστορία των 6 περίπου δεκαετιών διαπερνά διαφορετικές ιστορικές περιόδους, δείχνοντας ότι στην πράξη η διαχωριστική γραμμή μεταξύ δημοκρατίας και δικτατορίας ήταν αρκετά «θολή» στην Ελλάδα ήταν για ένα πολύ μεγάλο διάστημα του 20ού αιώνα ή για να το θέσω διαφορετικά η «κατάσταση εξαίρεσης» υπήρχε τόσο σε συνθήκες δημοκρατίας όσο και σε συνθήκες δικτατορίας.

Η νομοθεσία που καθιέρωσε την «κατάσταση εξαίρεσης» θεσπίστηκε το 1929 με το περίφημο Ιδιώνυμο επί κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου, όταν η υποστήριξη της κομμουνιστικής (η εν γένει κάθε επαναστατικής) ιδεολογίας μετατράπηκε σε αξιόποινο αδίκημα. Επιπλέον, το αδίκημα που περιέγραφε το «Ιδιώνυμο» (η δια βιαίων μέσων ανατροπή του κρατούντος κοινωνικού συστήματος), θα το συναντήσουμε σχεδόν αυτούσιο να αναπαράγεται στη νομοθεσία τόσο στα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας όσο και στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου.

Πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι σε ξερονήσια του Αιγαίου υπήρχαν από τα χρόνια ου Μεσοπολέμου αλλά στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου πολλαπλασιάστηκαν. Γενικά, στα χρόνια 1945-1950 υπήρχαν δεκάδες  χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι, ένας αριθμός τόσο υψηλός που δεν θα συναντήσουμε ούτε στα χρόνια του Μεσοπολέμου ούτε στα χρόνια της χούντας. Δεν θέλω να σας κουράσω με αριθμούς απλά να αναφέρω ενδεικτικά ότι τον Μάιο του 1948, σύμφωνα με βρετανικές πηγές,  υπήρχαν 22.000 άτομα στις φυλακές (στην πλειονότητά τους πολιτικοί κρατούμενοι), περίπου 10.300 εξόριστοι και άλλοι 15.200 στην Μακρόνησο. Τον Σεπτέμβριο του 1949, ανεπίσημα η κυβέρνηση αναγνώριζε ότι υπήρχαν 18.000 πολιτικοί κρατούμενοι και άλλοι 31.400 πολίτες και στρατιώτες στην Μακρόνησο και άλλα στρατόπεδα. Γενικά, σε κάθε χρονική στιγμή από το 1947 έως το 1949 υπήρχαν 40.000-50.000 άτομα σε φυλακές και στρατόπεδα.

Η ιλιγγιώδης αύξηση του αριθμού των πολιτικών κρατουμένων και εξορίστων οφείλεται στην ακραία αυστηροποίηση της νομοθεσίας στα χρόνια του Εμφυλίου. Δυο νόμοι ξεχωρίζουν. Το «Γ΄ Ψήφισμα» του Ιουνίου 1946 που καθιέρωνε την ποινή του θανάτου για το αδίκημα της «δια βιαίων μέσων ανατροπής του καθεστώτος» και την συμμετοχή σε ένοπλη δράση. Το άλλο είναι ο ΑΝ 509 του Δεκεμβρίου 1947 που έθετε εκτός νόμου το ΚΚΕ και τιμωρούσε (και αυτό) με θάνατο το αδίκημα της «δια βιαίων μέσων ανατροπής του κρατούντος κοινωνικού συστήματος». Σημαντική παράμετρος για να καταλάβουμε το φαινόμενο των εκτελέσεων είναι ότι τις υποθέσεις αυτές δεν τις αναλάμβανε η τακτική δικαιοσύνη αλλά τα έκτακτα στρατοδικεία που άρχισαν να λειτουργούν σε όλη την επικράτεια τον Ιούνιο του 1946.

Είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε τον συνολικό αριθμό των θανατικών ποινών και των εκτελέσεων. Στο βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου διαβάζουμε ότι σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου εθνικής αμύνης δικάστηκαν 36.920 άτομα, εκ των οποίων το 13% καταδικάστηκε σε θάνατο, ενώ εκτελέστηκαν 2.903 άτομα. Με βάση δική μου παλαιότερη έρευνα σε ένα σύνολο 11.545 αποφάσεων, το 18% ήταν θανατικές καταδίκες και με βάση τις βρετανικές πηγές είχαν εκτελεστεί 3.400 άτομα (3.033 με βάση αποφάσεις εκτάκτων στρατοδικείων και 378 καταδικασμένοι σε θάνατο από κακουργιοδικεία).

Από την κατάμεστη αίθουσα του συνεδριακού κέντρου Forum όπου έγινε η παρουσίαση στον Βόλο

Αυτην την γενική εικόνα ο Σπ. Κουζινόπουλος την εξειδικεύει στη Θεσσαλονίκη. Το Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης δίκασε πάνω από 4.647 πολίτες, εκ των οποίων οι 511 καταδικάστηκαν σε θάνατο. Οι εκτελέσεις ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 1946 και οι πρώτες εκτελέσεις έγιναν στις 16 Ιουλίου έξω από το Επταπύργιο, ήταν δύο αγρότες από το Κιλκίς ο Θεοχάρης Σαπρανίδης και ο Γεώργιος Καλέμης. Σύμφωνα με την συστηματική έρευνα του συγγραφέα στα ληξιαρχικά βιβλία θανάτων, τις αποφάσεις στρατοδικείων και τα αρχεία των φυλακών Γεντί Κουλέ προκύπτει ότι έγιναν 7 εκτελέσεις το 1946, 114 εκτελέσεις το 1947, 133 το 1948 και 44 το 1949. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι σε αυτούς θα πρέπει να προστεθούν άλλοι 56 άνδρες και γυναίκες, όπως έχει προκύψει από έρευνα που έχει κάνει ο προσκείμενος στο ΚΚΕ όμιλος «Πίνδος». Συνολικά, τουλάχιστον 375 εκτελέστηκαν  μετά το 1945 (348 άνδρες και 27 γυναίκες)

Με ποια κατηγορία εκτελέστηκαν; Κάποιος που δεν γνωρίζει την ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου θα υποθέσει ότι όσοι εκτελέστηκαν ήταν μαχητές του ΔΣΕ, οι οποίοι αιχμαλωτίστηκαν, καταδικάστηκαν και οδηγήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Όμως λίγες είναι αυτές οι περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα των λεγόμενων «βομβαρδιστών»  της Θεσσαλονίκης που οδήγησε στη μαζικότερη εκτέλεση του Εμφυλίου (52 μαχητές του ΔΣΕ καταδικάστηκαν σε θάνατο και οι 47 από αυτούς εκτελέστηκαν τον Μάρτιο-Απρίλιο του 1948). Οι περισσότεροι εκτελεσμένοι καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν επειδή ήταν ενεργά μέλη του ΚΚΕ.

Ο Σπ. Κουζινόπουλος μας μιλά αναλυτικά για κάποιες από αυτές τις μαζικές δίκες. Όπως για τη δίκη των 69 της «παράνομης» ΕΠΟΝ, ανάμεσα στους οποίους ήταν καταδικασμένος σε θάνατο ο γνωστός ποιητής Μ. Αναγνωστάκης μαζί με άλλους 8 συναγωνιστές του, αν και γλίτωσε το εκτελεστικό απόσπασμα. Δεν είχε την ίδια τύχη ο Σταύρος Δημητράκος. Προσφυγικής καταγωγής από την Προύσα, διακρίθηκε στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο και τιμήθηκε με το Αριστείο Ανδρείας και το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Στη διάρκεια της Αντίστασης πέρασε στις γραμμές του ΕΛΑΣ και ανέλαβε το 2ο γραφείο της ΧΙης Μεραρχίας. Στη διάρκεια του Εμφυλίου συνελήφθη, βασανίστηκε άγρια και βρέθηκε κατηγορούμενος ως αρχηγός μιας ομάδας 72 «κατασκόπων». Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε πίσω από τις φυλακές του Γεντί κουλέ στις 6 Μαίου 1948.

"Το παρελθόν όσο κι αν μπαζωθεί έρχεται τελικά στην επιφάνεια"

Λένε ότι η ιστορία εκδικείται. Δεν ξέρω κατά πόσον ισχύει αυτό αλλά στην περίπτωση της ανακάλυψης των ομαδικών τάφων σίγουρα μπορούμε να πούμε ότι το παρελθόν, όσο και εάν μπαζωθεί, τελικά έρχεται στην επιφάνεια. Αυτό συνέβη τους τελευταίους μήνες. Τον Δεκέμβριο του 2024 κατά τη διάρκεια εργασιών του δήμου Συκεών ανακαλύφθηκε ένας ομαδικός τάφος. Το γεγονός μάλλον θα περνούσε απαρατήρητο, εάν δεν βρίσκονταν και άλλοι ομαδικοί τάφοι τον Μάρτιο του 2025. Μέχρι τότε βρέθηκαν 5 ομαδικοί τάφοι με 33 σκελετούς, ενώ τον Μάιο βρέθηκε άλλος ένας ομαδικός τάφος με 10 σκελετούς. Οι ομαδικοί τάφοι συνδέονται αναντίρρητα με μαζικές εκτελέσεις.

Έχει γίνει πρόσφατα μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στην «Παράλλαξη» που προσπαθήσει να ταυτίσει τους ομαδικούς τάφους με τις πολλές μαζικές εκτελέσεις στο Επταπύργιο, ώστε να διευκολυνθεί η ταύτιση των νεκρών. Ας επιμείνω στις μαζικές εκτελέσεις. Είναι πάμπολλες οι περιπτώσεις όπως η εκτέλεση 10 καταδικασθέντων στη «δίκη της Στενής  αυτοάμυνας» στις 17 Οκτωβρίου 1947 και άλλων 13  από την ίδια δίκη στις 21 Οκτωβρίου 1947.

Ο Σπ. Κουζινόπουλος μέσα από την ιστορία του Γεντί Κουλέ δεν μας λέει την ιστορία της φυλακής αλλά των φυλακισμένων, ιδιαίτερα των πολιτικών κρατουμένων που κλείστηκαν στο Γεντί κουλέ στη δεκαετία του 1940. Και μαζί με την ιστορία των πολιτικών κρατουμένων, την ιστορία και άλλων που στοχοποιήθηκαν από την δικαστική και πολιτική εξουσία όπως του 24χρονου Αριστείδη Παγκρατίδη, του υποτιθέμενου «δράκου του Σέιχ Σου» που εκτελέστηκε στις 16 Φεβρουαρίου 1968.

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, οι χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι και οι εκατοντάδες εκτελεσθέντες αποκτούν επιτέλους ονοματεπώνυμο, παύουν να είναι ανώνυμοι. Σκέφτομαι ότι η υπόθεση των ομαδικών τάφων των εκτελεσθέντων πολιτικών κρατουμένων είναι μια ιστορία μπαζώματος του παρελθόντος. Να καλυφθούν τα ίχνη, τα στοιχεία, οι αποδείξεις ενός ένοχου παρελθόντος ώστε αυτό να υπάρχει μόνο ως ανάμνηση στις οικογένειες των νεκρών και να μην μπορέσει να γίνει ποτέ κομμάτι της ιστορικής μνήμης της κοινωνίας μας. Σκέφτομαι ότι αυτή είναι δυστυχώς η ιστορία της πολιτικής εξουσίας μέχρι τις μέρες μας. Μια εξουσία που αρνείται να αναλάβει τις ευθύνες για τα όσα κακώς έπραξε όχι μόνο στον μακρινό Εμφύλιο αλλά στο πρόσφατο έγκλημα της Πύλου και των Τεμπών. Μια εξουσία που δεν αναγνωρίζει τα λάθη και τις ευθύνες της, που θέλει να ξεχάσει, όχι η ίδια αλλά η κοινωνία. Εμείς, η κοινωνία, οφείλουμε να μην ξεχάσουμε.  

*Ο Πολυμέρης Βόγλης είναι καθηγητής Κοινωνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το κείμενο αποτελεί την ομιλία του στην παρουσίαση του βιβλίου του Σπύρου Κουζινόπουλου "Γεντί Κουλέ, η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης" που έγινε στον Βόλο στις 12 Ιουνίου 2025