H ταυτότητα της μέσης ηλικίας

της Εύας Στάμου

Η μέση ηλικία είναι το στάδιο του βίου που συνδέει τη νεότητα με το γήρας. Οι περισσότεροι αντιλαμβανόμαστε τη διαδικασία της βιολογικής ωρίμανσης σαν έναν κύκλο με συγκεκριμένα στάδια και όρια. Στα στάδια αυτά προβάλλουμε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και θεωρούμε ότι προσφέρουν συγκεκριμένες δυνατότητες.

Παρόλο που η μέση ηλικία αποτελεί μiα περίοδο κατά την οποία σημαντικές βιολογικές και ψυχικές αλλαγές λαμβάνουν χώρα, η συστηματική μελέτη της αποτελεί ακόμη την εξαίρεση, εν αντιθέσει με την πληθώρα των επιστημονικών ερευνών για την παιδική και τη γεροντική ηλικία.

Στην πρόσφατη βιβλιογραφία η μέση ηλικία παρουσιάζεται ως μια κοινωνικά κατασκευασμένη περίοδος που δεν ορίζεται μόνο από χρονολογικά όρια, αλλά κι από κοινωνικά και πολιτισμικά συμβάντα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου της ζωής. Τα συμβάντα αυτά αφορούν συγκεκριμένες αλλαγές στην προσωπική και οικογενειακή ζωή του ατόμου (π.χ. ο θάνατος ενός γονιού, η γέννηση ενός παιδιού, μια μόνιμη σχέση, ένα διαζύγιο, η ενηλικίωση ενός παιδιού), καθώς και βιολογικές ή σωματικές αλλαγές, όπως, για τις γυναίκες, η εμμηνόπαυση.

Η μέση ηλικία διαρκεί περίπου από τα 35 έως τα 60. Στο εκτενές αυτό διάστημα ένα άτομο μπορεί να βιώσει πολλές μεταβολές στον τρόπο ζωής του και στους κοινωνικούς ρόλους που αναλαμβάνει. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου μπορεί για παράδειγμα να παντρευτεί και να γίνει γονιός, να αλλάξει καριέρα, να πάρει διαζύγιο, να ξαναπαντρευτεί, να φροντίζει έναν άρρωστο γονιό ή σύζυγο, να δει το παιδί του να φεύγει από το σπίτι, να επιστρέψει στην αγορά εργασίας ή στο πανεπιστήμιο.

Ένα φαινόμενο ανησυχητικό, κατά την άποψή μου, είναι η πρόσφατη τάση –ιδιαίτερα χαρακτηριστική στις δυτικές κοινωνίες– να συγχέονται τα όρια ανάμεσα στα στάδια του βίου. Η τάση αυτή αντανακλά μια μετακίνηση προς τη ομοιοποίηση των γενεών που αποσκοπεί στην άρνηση της ηλικιακής διαφορετικότητας.

Νέοι τύποι κοινωνικού ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους. Τα διαφορετικά στάδια της ηλικίας συγχέονται μεταξύ τους και η βιολογική γήρανση δεν γίνεται πλέον αντιληπτή ως διαδικασία φυσιολογικής ωρίμανσης, αλλά ως αποτέλεσμα πολιτιστικών καταστάσεων και κοινωνικών προτύπων, ή ως μία ιδιωτική «πνευματική κατάσταση».

Το πιθανότερο είναι ότι αυτό συμβαίνει επειδή πολλοί συνδέουν τη μέση ηλικία μόνο με αρνητικά στερεότυπα που αφορούν τόσο την εμφάνιση των μεσήλικων όσο και την συμπεριφορά τους. Πιστεύουν, για παράδειγμα, ότι μεσήλικας σημαίνει βολεμένος σ’ έναν ασφαλή, συντηρητικό τρόπο ζωής, αμετακίνητος στις απόψεις του, αδιάφορος για καινούριες εμπειρίες, κλειστός σε νέες ιδέες, βαρετός, προβλέψιμος.

Το ιδεώδες της αιώνιας νεότητας

Αρκετοί μάλιστα, φαίνεται να μην συνειδητοποιούν ότι η μέση ηλικία είναι το στάδιο της ζωής με την μεγαλύτερη διάρκεια, αλλά πιστεύουν ότι πρόκειται για μια  σύντομη περίοδο πριν τα γηρατειά. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή είμαστε είτε νέοι, είτε γέροι, δίχως να μεσολαβούν ενδιάμεσα στάδια. Η επιλογή, μάλιστα, της χρονικής στιγμής που θα εισέλθουμε στο στάδιο του γήρατος είναι (υποτίθεται) δική μας: μπορούμε να εξασφαλίσουμε ότι αν είμαστε ενεργητικοί, προσέχουμε την διατροφή μας και φροντίζουμε για την ψυχαγωγία μας θα παραμείνουμε νέοι. Αυτό το ιδεώδες της αιώνιας νεότητας και η ψευδαίσθηση ότι το ίδιο το άτομο ελέγχει σε μεγάλο βαθμό τα σημάδια της γήρανσης, αποτελούν κύρια χαρακτηριστικά του ηδονιστικού τρόπου ζωής που ενστερνίζεται τις τελευταίες δεκαετίες η μεσαία τάξη στις δυτικές κοινωνίες.

Την ίδια στιγμή, η αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου να απομακρύνει τα γηρατειά και το θάνατο, οδηγεί την διαφήμιση, την ιατρική, ακόμα και τις κοινωνικές επιστήμες, να αναφέρονται στη μέση ηλικία σαν μια χρονική περίοδο νέων ευκαιριών, προσωπικής εξέλιξης και απόλαυσης. Έχουμε άλλωστε συνηθίσει να βλέπουμε από τις βιομηχανίες της μόδας και του κινηματογράφου σχεδόν αποκλειστικά εικόνες νεότητας. Η τεχνική επεξεργασία των φωτογραφιών, το μακιγιάζ, η πλαστική χειρουργική μάς δίνουν την εντύπωση ότι μπορούμε να αναβάλουμε την γήρανση επ’ αόριστον.

Στις βιομηχανίες του θεάματος οι ηλικιωμένοι αποτελούν έτσι κι αλλιώς μειονότητα. Τα ΜΜΕ, όταν δεν τους αγνοούν, παρουσιάζουν τους ηλικιωμένους ως καρικατούρες προορισμένες να προκαλέσουν το γέλιο του θεατή. Η ψευδαίσθηση που δημιουργείται ακόμα μια φορά είναι ότι δεν υπάρχει ένα χρονικό στάδιο το οποίο ενώνει την νεότητα με το γήρας: οι άνθρωποι είναι είτε νέοι, είτε ηλικιωμένοι, χωρίς να μεσολαβεί ενδιάμεσο στάδιο.

Το πρόβλημα πιστεύω ότι πηγάζει από το γεγονός ότι εστιάζουμε μόνο στα βιολογικά χαρακτηριστικά της γήρανσης που είναι εξ ορισμού αρνητικά. Συνήθως ξεχνάμε την ψυχολογική ωρίμανση, η οποία έχει τόσα θετικά γνωρίσματα όπως τη βελτίωση της κριτικής μας ικανότητας, την πρακτική σοφία, τη δυνατότητα να προσεγγίζουμε ένα ζήτημα από διαφορετικές σκοπιές και να λαμβάνουμε λειτουργικές αποφάσεις. Έχει σημασία να μην παραβλέπουμε ότι αν και η βιολογική ωρίμανση μετά από κάποιο ηλιακό όριο είναι μόνο εκφυλιστική, η ψυχολογική ωρίμανση μπορεί να είναι αναπτυξιακή.

Η μέση ηλικία είναι το στάδιο του κύκλου που αρκετοί άνθρωποι καταξιώνονται επαγγελματικά, κάνουν οικογένεια, βιώνουν σημαντικές προσωπικές, σωματικές και ψυχικές εμπειρίες, έχουν την ευκαιρία να επηρεάσουν το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό γίγνεσθαι.

Πρόκειται εντέλει για μια ιδιαίτερα δημιουργική περίοδο αφού οι μεσήλικοι άντρες και οι μεσήλικες γυναίκες αποτελούν, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, τους διαχειριστές της κοινωνίας.

* Η εικονογράφηση του άρθρου είναι από την ταινία του Mike Leigh «Another year», που παίχτηκε στην Ελλάδα με τον τίτλο «Εύθραυστες ισορροπίες».

Βιβλιογραφία

Eva Stamou, Ageing and Female Identity in Midlife. London: Scholar’s Press, 2013.

J. Bond et al. (eds) Ageing in Society. European Perspectives on Gerontology. London: Sage Publications, 2007.

Tori Moi, Sex, Gender, and the Body. New York: Oxford University Press, 2005.