Η κατασκευή ψευδών και παραπλανητικών ειδήσεων

του Ανδρέα Βέγλη*
Η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από μεγάλη διαθεσιμότητα περιεχομένου ειδήσεων. Το περιεχόμενο μεταδίδεται μέσω πολλαπλών καναλιών. Κάθε χρήστης διαδικτύου είναι δυνητικός καταναλωτής αλλά και παραγωγός περιεχομένου-ειδήσεων. Το περιεχόμενο παράγεται, τροποποιείται, συνδυάζεται, επανα-δημοσιεύεται.

Το πρόβλημα είναι ότι σημαντικός ο όγκος του περιεχομένου είναι ψευδές. Οι ψευδείς ειδήσεις είναι κατασκευασμένες ειδήσεις με έξυπνο τρόπο ώστε να φαίνονται ως αληθινές δημοσιογραφικές αναφορές ώστε να μπορούν να διαδοθούν διαδικτυακά σε μεγάλο ακροατήριο που είναι διαθέσιμο να τις πιστέψει και να τις διαδώσει περαιτέρω. Οι New York Times ορίζουν τις ψευδείς ειδήσεις ως μυθιστορηματικά άρθρα που δημιουργούνται με σκοπό τα εξαπατήσουν τους αναγνώστες με σκοπό το κέδρος. Στόχος η ευρεία διάδοσή τους στους χρήστες του διαδικτύου (Viral).
Η εμφάνιση του φαινομένου των ψευδών ειδήσεων μπορεί να αποδοθεί σε ένα συνδυασμό παραγόντων, οι κυριότεροι από τους οποίους είναι οι διαθέσιμες τεχνολογικές δυνατότητες (παραγωγή περιεχομένου, διαμοιρασμό-διάδοση περιεχομένου, ευρεία διάδοση κοινωνικών μέσων), καθώς και η τάση των χρηστών του διαδικτύου να έλκονται από «περίεργες ειδήσεις».
Υπάρχουν ποικίλες κατηγορίες ψευδών ειδήσεων με ποικίλα χαρακτηριστικά. Ενδεικτικά ορισμένες από αυτές είναι οι Παραπλανητικές πληροφορίες, τα άρθρα Clickbait, η σάτιρα, η προπαγάνδα, οι θεωρίες συνωμοσίας.
Στους παραγωγούς ή ανα-παραγωγούς των ψευδών ειδήσεων περιλαμβάνονται άτομα υπεύθυνα για την συγγραφή και τη διανομή ψευδών ειδήσεων, ιδιοκτήτες και διαχειριστές δικτυακών τόπων που δημοσιεύουν ψευδείς ειδήσεις, λογαριασμοί σε κοινωνικά δίκτυα που παράγουν ή/και διανέμουν ψευδείς ειδήσεις, δικτυακοί τόποι, σελίδες σε κοινωνικά μέσα που συλλέγουν και αναδιανέμουν ψευδείς ειδήσεις. Το βασικό πρόβλημα είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις παραπάνω κατηγορίες δεν διανέμουν μόνο ψευδείς ειδήσεις αλλά και πραγματικές ή παραπλανητικές ειδήσεις.
Ειδική αναφορά πρέπει να γίνει στο φαινόμενο του Filter bubble (φούσκα φίλτρων) το οποίο επιτείνει την επίδραση των ψευδών ειδήσεων. Είναι γνωστό ότι η πληροφορίες που καταναλώνουμε καθημερινά επιλέγονται από αλγορίθμους βάσει των προτιμήσεων μας που προκύπτουν βάσει των διαδικτυακών δραστηριοτήτων μας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ότι καταναλώνουμε πληροφορίες που επαναλαμβάνουν τις απόψεις μας και τις προτιμήσεις μας και ως αποτέλεσμα τις ενισχύουν. Αυτή ενίσχυση δημιουργεί μια πόλωση επιβεβαίωσης καθιστώντας πολύ δύσκολη την πρόσβαση σε ένα πλουραλισμό ενημέρωσης.
Σήμερα είναι σε εξέλιξη πολλές προσπάθειες αρκετές από τις οποίες βασίζονται σε τεχνολογία και έχουν ως σκοπό την αντιμετώπιση του φαινομένου των ψευδών ειδήσεων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το ερευνητικό πρόγραμμα InVid (http://www.invid-project.eu/) για την επιβεβαίωση των βίντεο ή το Social Sensor (http://www.socialsensor.eu/) το οποίο εστιάζει στο περιεχόμενο των κοινωνικών μέσων. Το πρόβλημα είναι ότι οι παραπάνω προσπάθειες προσπαθούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα των ψευδών ειδήσεων μετά τη δημοσίευση τους.
Για να λυθεί το πρόβλημα των ψευδών ειδήσεων πρέπει να σταματήσει η παραγωγή και η διάδοσή τους. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με:
Εκπαίδευση των χρηστών του διαδικτύου ώστε να: α) αντιληφθούν πλήρως την έκταση του φαινομένου, τις επιπτώσεις του καθώς και την ευκολία και διαθεσιμότητα εργαλείων για την παραγωγή και διαμοιρασμό των ψευδών ειδήσεων, β) να έχουν την ικανότητα να εκτελούν βασικού ελέγχους επιβεβαίωσης με τη βοήθεια διαθέσιμων εργαλείων
Εκπαίδευση δημοσιογράφων ώστε να είναι σε θέση να χρησιμοποιούν εργαλεία και τεχνικές επιβεβαίωσης περιεχομένου που δημοσιεύεται στα κοινωνικά μέσα πριν το χρησιμοποιήσουν ως πηγή πληροφοριών στα άρθρα τους.
Συμμετοχή των εταιριών κοινωνικών μέσων και μηχανών αναζήτησης ώστε να:
Διευκολύνουν τους χρήστες στην αναφορά ψευδών ειδήσεων
Αντιμετωπίσουν το filter bubble φαινόμενο με προτάσεις για ενημέρωση διαφορετικές από τις προτιμήσεις των χρηστών.
Αναγνωρίσουν τον ρόλο της αυτόματης συμπλήρωσης στις αναζητήσεις που εξαπλώνουν εντυπώσεις χωρίς ουσία
Σταματήσουν να χρηματοδοτούν τις ψευδείς ειδήσεις (μέσω των διαφημιστικών εσόδων).
Προσλάβουν συντάκτες ώστε να φέρουν μια αίσθηση δημόσιας υπευθυνότητας στις εταιρίες και τα προϊόντα τους.
Δημιουργήσουν ένα σύστημα μέσω του οποίου τα ΜΜΕ θα μπορούν να στέλνουν μεταδεδομένα σχετικά με την επιβεβαίωση ή όχι άρθρων.
Επεκτείνουν του σύστημα των επιβεβαιωμένων πηγών.

*Ο Ανδρέας Βέγλης είναι καθηγητής, διευθυντής του Εργαστηρίου Εφαρμογών Πληροφορικής στα ΜΜΕ στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν δημοσιογραφία δεδομένων, επαλήθευση περιεχομένου-ψευδείς ειδήσεις, νέα μέσα, διαδραστικότητα,. Έχει συγγράψει ή συμμετάσχει στη συγγραφή 37 βιβλίων, έχει δημοσιεύσει 67 εργασίες σε επιστημονικά περιοδικά και έχει παρουσιάσει 105 εργασίες σε διεθνή και πανελλήνια συνέδρια