Στερνό κατευόδιο στο Νίκο Μουτσόπουλο, ένα υπέρμαχο του λαϊκού πολιτισμού μας

του Γιάννη Κ. Αικατερινάρη

Πέρασαν κιόλας εξήντα χρόνια από τότε που συνάντησα για πρώτη φορά τον καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο. Ήταν η πρώτη επίσκεψή μου στα εργαστήρια της Αρχιτεκτονικής σχολής του ΑΠΘ, που τότε στεγάζονταν στο ημιυπόγειο της παλιάς Φιλοσοφικής επί της οδού Εθνικής Αμύνης. Αντίκρισα ένα νεαρό με άσπρη φόρμα, που δεν τον έπαιρνε κανείς ούτε για τριαντάρη κι αυτό δεν ήταν κάτι το συνηθισμένο στο τότε ακαδημαϊκό κατεστημένο. 

Αυτή άλλωστε η στελέχωση της Σχολής με νέους, καταξιωμένους και ορεξάτους επιστήμονες, ήταν που την ανέδειξε ανάμεσα στις πιο πρωτοπόρες της Αρχιτεκτονικής, όχι μόνο στη χώρα, αλλά και έξω από τα ελληνικά σύνορα. Κριτήρια δεν ήταν μόνο το περιεχόμενο των σπουδών, αλλά και ο τρόπος διδασκαλίας. Όλοι τους εμφυσούσαν στους νέους φοιτητές την αγάπη για την Αρχιτεκτονική, τις Τέχνες και το λαϊκό πολιτισμό.

Από την πρώτη εκείνη μέρα της συνάντησής μου με τον καθηγητή εντυπωσιάστηκα από το περιεχόμενο και το πάθος της εκφοράς του λόγου του. Όπως διαπίστωσα αργότερα, στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Ν. Μουτσόπουλος ήταν ο αυθεντικός ερευνητής της ιστορίας του τόπου μας. Την τεκμηρίωνε με τα πλέον αξιόπιστα στοιχεία που του παρείχε η αρχιτεκτονική δημιουργία των λαϊκών ανθρώπων. Κι αυτό ήταν κάτι που κατέκλυζε το μυαλό και την ψυχή του. Συχνά αναφέρονταν «στο κοινό μας χρέος απέναντι σ’ αυτούς τους ανώνυμους οικοδόμους της Βαλκανικής». Πρότεινε μάλιστα την κατασκευή ενός μνημείου όπου «οι νέοι  θα διαβάζουν την τρίγλωσση επιγραφή στα ελληνικά, βουλγάρικα και αρβανίτικα… Σ’ αυτούς που έχτισαν την κοινή προγονική μας κληρονομιά...»! Αυτή ακριβώς τη σκέψη τη δημοσίευσε και στο περιοδικό «Επιλογές» της εφημερίδας «Μακεδονία» (τχ. 23, Σεπτέμβριος 1984, σελ. 62.). Ήταν μια αλήθεια που πίστευε και, όπως κάποτε μου εκμυστηρεύτηκε,  μια αλήθεια παρεξηγημένη η οποία στάθηκε γι’ αυτόν εμπόδιο και καθυστέρησε την αναγνώριση της προσφοράς του στην Ιστορία και τον λαϊκό Πολιτισμό.  

Αυτός ωστόσο ο «διάλογος» ανάμεσα στον καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο και σ’ εμένα το «ζωηρό κι ανήσυχο φοιτητή», όπως με χαρακτήριζαν με καλή διάθεση φίλοι και συμφοιτητές, συνεχίστηκε και στα χρόνια των αγώνων για την Δημοκρατία και την Παιδεία, την υπεράσπιση του Συντάγματος (άρθρο 114) και του 15% του προϋπολογισμού ως …προίκα στην Παιδεία και όχι στην πριγκίπισσα Σοφία! Λίγοι γνώριζαν ότι ο καθηγητής συνέδραμε στην έκδοση του περιοδικού «Δελτίο φοιτητών Πολυτεχνικής Σχολής», διαμεσολαβώντας  στο «Ίδρυμα Εξυπηρέτησης Πανεπιστημίων», την ευθύνη του οποίου είχε τότε ο Στέλιος Νέστωρ. Κάποια φορά θυμάμαι ότι μετά τη σύνταξη της ύλης του περιοδικού κατευθυνθήκαμε μαζί του προς τον αύλειο χώρο του Χημείου, όπου πήραμε μέρος στη συγκέντρωση διαμαρτυρίας που πραγματοποιούνταν εκεί. Ο αυθορμητισμός του καθηγητή και οι μνήμες παλαιών αγώνων από τα πρώτα χρόνια της νιότης του φαίνονταν να είναι συνυφασμένα με το χαρακτήρα του. Εύκολα δεν θα τον εγκατέλειπαν!

Δεν ήταν άλλωστε τυχαίο ότι ο καθηγητής ήταν από τους πρώτους που υπέγραψαν το κείμενο διαμαρτυρίας, με το οποίο καταγγέλλονταν ο κίνδυνος καταστροφής από την επιχειρούμενη τότε ανοικοδόμηση του Οκταγώνου του Γαλεριανού συγκροτήματος στην πλατεία Ναυαρίνου της Θεσσαλονίκης! Τη μέρα του Πολυτεχνείου (16-11-1973) ζήτησα να υπογράψουν την καταγγελία πρώτα οι καθηγητές της Αρχιτεκτονικής -για ευνόητους λόγους- και αφού αυτοί την υπέγραψαν, ακολούθησαν κι άλλοι συνάδελφοι. Ανάμεσα στους πρώτους ο Ν. Μουτσόπουλος.

Η ύστατη αυτή προσπάθεια, στην οποία προς τιμήν τους ανταποκρίθηκαν πολλοί, έφερε αποτέλεσμα. Η ανάκληση της οικοδομικής αδείας κι αργότερα η αφαίρεση των πελμάτων θεμελίωσης, που είχαν προλάβει να ρίξουν, έσωσαν το ιστορικό μνημείο! Το βράδυ της ίδιας ημέρας, σε συνάντηση στη λέσχη του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Θεσσαλονίκης, υπογράψαμε την καταγγελία που απηχούσε τα αιτήματα των κλεισμένων στα δυο Πολυτεχνεία φοιτητών.

Θα κλείσω τις ατέλειωτες αναμνήσεις μου από τον καθηγητή μ’ ένα σημαδιακό για μένα γεγονός. Όταν φοιτητής δήλωσα τη διάθεσή μου να πάρω μέρος σε εκπαιδευτική εκδρομή στην Αίγυπτο, αντιμετώπισα την άρνηση των αρμοδίων υπηρεσιών να με συμπεριλάβουν μαζί με τους συμφοιτητές μου στο ομαδικό διαβατήριο. Ο «φάκελος των κοινωνικών φρονημάτων» με ακολουθούσε σε κάθε μου βήμα, όχι μόνο τότε αλλά και πολλά χρόνια αργότερα…

Πήρα τελικά μέρος στην εκδρομή αφού χρειάστηκε η παρέμβαση του καθηγητή - συνοδού Νίκου Μουτσόπουλου. Απείλησε με την ακύρωσή της, αν οι αρμόδιες αρχές δεν επέτρεπαν και σε μένα να συμμετάσχω… Αυτό πέραν των άλλων μου έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίσω τον ποιητή Νίκο Καββαδία, που ήταν «μαρκονιστής» - ασυρματιστής στο πλοίο «Μασσαλία» με το οποίο ταξιδέψαμε στην Αλεξάνδρεια. Με σύστησε τότε ο καθηγητής μου στο φίλο του, τον «εραστή των μακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων», ενημερώνοντάς τον παράλληλα για τις δυσκολίες που αντιμετώπισα στην πραγματοποίηση εκείνου του ταξιδιού.  

Όλη τη νύχτα κράτησε η συζήτηση με τον  ποιητή, που υμνούσε τη θάλασσα αλλά πάντα ακουμπούσε τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του στη στεριά κι ας, όπως έλεγε, δεν εύρισκε τη δική του ήπειρο να ξεμπαρκάρει. Τον θορύβησαν τα ανυπέρβλητα εμπόδια, που αντιμετώπιζαν οι νέοι άνθρωποι από την κατάρα του διαχωρισμού σε κατηγορίες πολιτών, με μοναδικό κριτήριο τα «πιστεύω» τους, όχι μόνο τα δικά τους, αλλά και των συγγενών και φίλων…   Ο καθηγητής από τη μεριά του ως συνειδητός πολίτης πιστοποιούσε τα βάσανα ενός φοιτητή για τις «αμαρτίες» που δεν έκανε…

Κάποια στιγμή ο Καββαδίας, που ήξερε τις ικανότητες του φίλου του στο σκιτσάρισμα, του ζήτησε να απεικονίσει τον ίδιο και εμένα, σε δυο φύλλα χαρτιού με το λογότυπο της ναυτιλιακής εταιρείας και του καραβιού «Μασσαλία». Και ο καθηγητής μέσα σε λίγα λεπτά σκιτσάρισε, υπομειδιώντας, τον «προοδευτικό» Καββαδία …καθισμένο σε μια τουαλέτα να διαβάζει γνωστή συντηρητική εφημερίδα και μένα ως ένα τουρίστα, «αρματωμένο» με κάθε λογής φωτογραφικές μηχανές και εξαρτήματα.

Ο ποιητής την ίδια στιγμή μου χάρισε το «είδωλό» του, ως ανάμνηση μιας αναπάντεχης γνωριμίας. Αυτό μαζί με το δικό μου τα φυλάγω πάντα  ως τεκμήρια μιας άλλης εποχής, αλλά και ως πρόσθετα πιστοποιητικά της πολυτάλαντης προσωπικότητας του δημιουργού τους. Ακούω ακόμα τα λόγια του καθηγητή στο τηλέφωνο, όταν την περασμένη εβδομάδα βρέθηκα ξαφνικά χειρουργημένος. Μου έδινε γι’ άλλη μια φορά, όπως παλιά, δύναμη και κουράγιο! Θα μας λείψει. Ήταν στον τομέα του μια μοναδική προσωπικότητα!

17-3-2019

Γιάννης Κύρκου Αικατερινάρης