Η δυναμική του τουρισμού στο οικιστικό – πολιτιστικό – κοινωνικό περιβάλλον

του Τάσσου Δίκα*
Ο τουρισµός από την φύση του, ως δυναμικό φαινόμενο, παρεµβαίνει και έμμεσα ή άμεσα και διαταράσσει τις συνιστώσες ενός οικιστικού και κοινωνικού περιβάλλοντος για όσο διάστηµα λειτουργεί µε περισσότερη ή λιγότερη ένταση.

Όπου υπάρχει µια εξ ορισµού σχετική αξία (πολιτισμική, οικιστική, περιβαλλοντική, ή άλλη), έρχεται η δυναμική του τουρισµού, µέσα από τα συµπυκνωµένα χρονικά χαρακτηριστικά του, να επιβεβαιωθεί µε ιδιότυπη «αυτάρκεια», γιατί ο τουρισµός -ως µορφή οικονοµικής ανάπτυξης- συνοδεύεται συνήθως και από αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα στις σηµερινές συνθήκες της ελεύθερης αγοράς.
Κατά κανόνα ο τουρισµός αντιπαρατίθεται, µέσα από τις υποδοµές που δημιουργεί και την δυναµική που κατευθύνει, με τις κοινωνικές και οικιστικές πραγματικότητες τις οποίες προσεγγίζει ως ιδιότυπο οικονομικό και εν πολλοίς κατευθυνόμενο εξωγενές ρεύμα.
Ο τουρισµός δηµιουργεί -µε οικονοµική αντιπαροχή- αντιπαλότητες έμμεσα ή άμεσα µε τις ίδιες τις κοινωνίες που ιστορικά ταυτίζονται ή συνυπάρχουν γεωγραφικά με τις αξίες αυτές.
Ο τουρισµός εξελίσσεται µε δυναµικές που ορίζονται από συγκεκριµένες οικονοµικοκοινωνικές επιδιώξεις και µάλιστα µε φαινόµενα ποικίλα και ετεροκαθοριζόµενα.
Εξ ορισµού έχει χωροταξικά επεκτατική λογική άρα ανατρεπτική των όποιων ισορροπιών φυσικών, κοινωνικών, οικιστικών, γιατί κατά κανόνα υποβαθµίζει τους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους που ταυτόχρονα συνιστούν και το βασικό συγκριτικό του πλεονέκτηµα.
Η δύναμή του είναι η αγοραστική αξία και η οικονομική δυνατότητα που τον συνοδεύει, που με τη σειρά της δημιουργεί προσδοκίες υπεραξιών γης και όχι μόνο.

Επισημάνσεις 
Ο ρόλος μιας ολιστικής τουριστικής πολιτικής με κοινωνικό, περιβαλλοντικό και πολιτισμικό πρόσημο καλείται -μεταξύ άλλων- να αντιμετωπίσει ποικίλα φαινόµενα δυναμικής επιρροής, με γνώμονα το συνολικό συμφέρον ενός τόπου, μιας κοινωνίας;
Μερικά από αυτά τα φαινόμενα -χωρίς ιεράρχηση- διατυπώνονται στη συνέχεια.
Η φιλοξενία – η κοινωνία – η τυποποίηση
Ο τουρισµός δεν είναι ακριβώς φιλοξενία µε την ουσιαστική και τυπική έννοια του όρου, παρόλο που έχει την αφετηρία του και εκεί. Πρέπει όμως να αποκτήσει και χαρακτηριστικά της έννοιας φιλοξενίας ανεξάρτητα των υποδοχέων και µε την έννοια αυτή να οργανώνεται το όλο πλέγµα διακίνησης των τουριστών µέσα από ευρύτερα κριτήρια που να ακουµπούν µε διακριτική συναλληλία τα πολιτισµικά –ανθρώπινα χαρακτηριστικά της κάθε κοινωνίας που αποτελεί τον υποδοχέα τους.
Η τυποποίηση των διακοπών, η οµαδοποίηση µε τη λογική µονοµπλόκ συγκροτηµάτων, τα ειδικά συγκροτήµατα τουρισµού, η µαζικότητα, ή αλλιώς «το πακέτο» των διακοπών είναι κάποια από τα παράγωγα της τουριστικής βιοµηχανίας. Αυτά απέχουν πολύ από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της φιλοξενίας.

Οι πραγµατικές κοινωνικές πτυχές – το «σύγχρονο» τουριστικό περιβάλλον
Που συνειδητοποιούνται περισσότερο πτυχές της πραγµατικής διαδροµής ενός κοινωνικού χώρου; Στο ξενοδοχειακό συγκρότηµα, των κοινών διεθνών προδιαγραφών, δηλαδή µέσα σε ένα σύγχρονο αρχιτεκτονικό και τεχνικά διαµορφωµένο περιβάλλον, ή σε ένα οικιστικό περιβάλλον που ορίζεται από τους ίδιους τους κατοίκους που έχουν συνειδητά επιλέξει την «επαγγελµατική» αξιοποίηση του δικού τους κτιριακού αποθέµατος. Αξιοποίηση χωρίς όµως να αλλάξουν ρόλο οι ίδιοι παύοντας να είναι ο εαυτός τους. Χωρίς να διαταράσσεται ο κοινωνικός τους ιστός, η οικιστική τους διαδροµή.
Εν τέλει σε ένα ιστορικό κέντρο µίας πόλης, πόσο η ιστορικότητα που πουλάει επηρεάζει την ίδια την πραγµατική ζωή της πόλης. Πόσο εν δυνάµει απαγορευµένες γίνονται αµφίδροµα περιοχές ή κτίρια για τον κάτοικο που προορίζονται για τον τουρίστα, ή αντίθετα εν δυνάµει απαγορευµένες για τον τουρίστα γιατί προορίζονται για τον κάτοικο; Πόσο απαγορευµένες γίνονται για ορισµένες κοινωνικές ή ηλικιακές οµάδες πληθυσµού επιλεκτικά και επί τούτοις «αρχιτεκτονηµένες»;

Περιβάλλον ζωής – τα χαρακτηριστικά 
Πολιτιστικό περιβάλλον -εξ ορισμού υποδοχέας τουρισμού- είναι το ίδιο το περιβάλλον ζωής, κάθε οικιστικού συνόλου, κάθε µικρής ή µεγάλης πόλης, ανεξάρτητα από τις επί µέρους εντονότερες εκφάνσεις του περιλαµβάνει περισσότερα χαρακτηριστικά όσο περισσότερο ιστορικό σε βάθος χρόνου είναι το ίδιο το παρελθόν του και πιθανόν, όσες περισσότερες διακυµάνσεις έχει η ιστορική του διαδροµή.
Ζητούμενο παραμένει το πολιτιστικό αυτό περιβάλλον –χωρίς να διαταράσσει την κοινωνική εσωτερική ισορροπία- να μπορεί να εναρμονίζεται και να προσθέτει εμπειρίες, κοινωνικές και πολιτισμικές οσμώσεις και εύλογο σφαιρικό οικονομικό αντιστάθμισμα στο τοπικό κοινωνικό σύνολο.

Eπιµερισµός χώρων – τα οικονοµοκεντρικά κριτήρια 
Όπου υπάρχει µια προσδιορισµένη σχετική αξία (πολιτισμική, περιβαλλοντική, ή άλλη) µέσω των συµπυκνωµένων χρονικών του χαρακτηριστικών, η βιομηχανία του τουρισµού -ενισχυµένη και από τη δική της ιδιαίτερη οργανωτική αυτάρκεια- αντιπαρατίθεται µέσω των υποδοµών και των δυναµικών που τη ίδια κατευθύνει.
Αναπτύσσει δυναµικές καθορισµένες από συγκεκριµένους δικούς της οικονοµικούς στόχους και πράγµατι επινοεί και προκαθορίζει οργανωτικά βήματα και κατευθυνόμενα μέσα.
Από τον ορισµό της –και ως «βιομηχανία»- και έχει µια «επεκτατική» λογική, ανατρεπτική πολλές φορές για τις υπάρχουσες περιβαλλοντικές, χωροταξικές, κοινωνικές και οικιστικές ισορροπίες.
Ζητούμενο παραμένει το ισοζύγιο μεγάλων οργανωμένων συγκροτημάτων και τοπικών τουριστικών καταλυμάτων και υποδομών έτσι ώστε να υπάρχει ισορροπία προσφοράς και ζήτησης, με επίκεντρο την ώσμωση με τα υπαρκτά κοινωνικά, παραγωγικά  και πολιτισμικά περιβάλλοντα. (τοπικά προϊόντα διατροφής, τοπική κουζίνα, τοπικά προϊόντα πολιτιστικού χαρακτήρα κα)

Αντιπροσωπευτική εικόνα
Υπάρχει µία τάση -όχι µόνο στη συμβατική οικιστική και τουριστική προσέγγιση- να επιµερίζουµε τους χώρους για να τους κατανοήσουµε και να τους κατατάσσουµε σε περισσότερο αξιόλογους και λιγότερο αξιόλογους. Τα κριτήρια αξιολόγησης όµως στις σύγχρονες πόλεις που ζούµε µε τις όποιες κοινωνικές δοµές -δεν είναι κατά κανόνα συνολικά ή αντικειµενικά- είναι κυρίως επιµέρους όπως π.χ. οικονοµοκεντρικά. Μάλιστα πολλές φορές είναι και ψευδεπίγραφα.
Σε µία τουριστική περιδιάβαση κάποιας πόλης: Στο ερώτηµα ποια είναι η σχετικά αντιπροσωπευτικότερη εικόνα, που καταδεικνύει περισσότερο τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της πόλης; Η είσοδος σε ένα Σούπερ Μάρκετ ή ο περίπατος σε µία λαϊκή αγορά;
Η απάντηση είναι και στα, δύο γιατί ο συνδυασµός τους δίνει την πληρέστερη εικόνα του «πολιτισµού» των αγαθών και κοινωνικών του χαρακτηριστικών, ενώ το κάθε ένα από αυτά, από µόνο, του δίνει έµφαση σε µία πτυχή. Η ζωντάνια όµως της δεύτερης, δηλαδή της λαϊκής αγοράς, που εκφράζει την κοινωνία µέσα και από επικοινωνιακές συµπεριφορές δίνει σαφέστερο στίγµα.
Ζητούμενο παραμένει η προβολή και έμπρακτη ένταξη σε προγράμματα η γνωριμία με τα ολιστικά ποιοτικά χαρακτηριστικά των τόπων.

Αυθεντικές πτυχές
Το πολιτιστικό περιβάλλον, που ελκύει τον τουρίστα, εµφανίζεται σε κάθε αυθεντική γειτονιά κάθε πόλης, ή οικισμού µε ή χωρίς τον χρήσιµο “µανιερισµό” της ανάγκης για  εξωραϊσµό ή βελτίωση. Έτσι, η αγορά σε µια πόλη της Ανατολής ίσως µια από τις σηµαντικότερες πολιτιστικές συνιστώσες της και  µπορεί να είναι ένα από τα σηµαντικότερά της αποτελέσµατα, που καθρεφτίζει συµπυκνωµένα τα αυθεντικά της πολιτιστικά χαρακτηριστικά.
Ποιός µπορεί να αµφισβητήσει, στη περίπτωση αυτή, ότι το «παζάρεµα» ή ο «λόγος» – που αποτελεί τη στάση ζωής ενός ολόκληρου κόσµου – δεν συνδέει µε αυθεντικότητα πολιτισµικά το χθες µε το σήµερα; Σε πολλές περιπτώσεις αυτά διαδραµατίζονται στους ίδιους υποτυπώδης – µε όρους κτίσµατος – χώρους επί σειρά ετών.
Ζητούμενο παραμένει η βούληση για ανάδειξη των χαρακτηριστικών µορφολογικών ή άλλων στοιχείων του περιβάλλοντος τότε η προδιαγραφή πολιτιστικής και τουριστικής πολιτικής προφανώς είναι η µη ανατροπή της αµεσότητας. Γιατί αυτή είναι βασικότερη πολιτισµική συνιστώσα στη περίπτωση αυτή από τις όποιες τυπικές οικιστικές και πολιτιστικές αξίες.

Σχέση του χθες και του σήµερα
Τα μνημεία, οι ιστορικοί τόποι, και τα αρχιτεκτονικά και οικιστικά σύνολα του παρελθόντος καθώς και εκείνα που σχεδιάζονται -µε τους όρους της σύγχρονης ζωής- ως χώροι πολιτισµού, µέσα και από τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής & πολιτιστικής προσέγγισης έρχονται να δώσουν στοιχεία για την σχέση του χθες και του σήµερα, που ελκύουν τον τουρίστα.
Ο ρόλος της επιστήμης αλλά και της κεντρικής πολιτικής βούλησης συνεχίζει να είναι κεντρικός και στη περίπτωση των µνηµείων και γενικότερα  ιστορικών κτιρίων όπου συντηρεί, αποκαθιστά, αναστηλώνει, µετασκευάζει, ανακατασκευάζει -κατά περίπτωση ποικίλων παραγόντων- αποδοµεί ή και τροποποιεί το ίδιο το µνηµείο ή ιστορικό κτίσμα. Σε σηµατοδοτηµένα περιβάλλοντα για εκδηλώσεις πολιτισµού, η πολιτική σκοπιμότητα, ως επιλογή, έχει διαχρονικά επιδείξει σηµαντικές επιρροές στη µορφολογία και τυπολογία.
Δηµιουργεί σε πολλές περιπτώσεις ιδιότυπες αντιπαραθέσεις µε την ίδια την κοινωνία, η οποία «κατέχει» ιστορικά και γεωγραφικά αυτές τις αξίες.
Ζητούμενο παραμένει πχ σ΄ένα ιστορικό κέντρο πόλης, η ιστορική της κληρονοµιά –μαγνήτης τουριστικών ρευμάτων- μπορεί να αποτρέπεται στο να  επηρεάσει δραστικά και να δημιουργήσει σημαντικές ανατροπές στην καθημερινή ζωή της πόλης και των ίδιων πολιτών της ως κοινωνικό σύνολο.

Πολιτισµικά αποθέµατα – η κρατούσα θεώρηση – το έκθεµα
Οι σηµατοδοτηµένοι πολιτισμικοί χώροι φύλαξης ιστορικών πολιτισµικών αποθεµάτων κάθε χώρας, της µορφής των µουσείων, αποτελούν νησίδες φύλαξης και έκθεσης κατά θεµατικές ενότητες µε συγκεντρωτική αυτάρκεια. Οι προδιαγραφές τους όµως σηµατοδοτούν τις κατευθυντήριες οδηγίες στο σχεδιασµό που υπαγορεύονται από την κρατούσα ιδεολογική – πολιτική θεώρηση του φυλασσόµενου κειµηλίου, πιθανότατα και αποκομµένου από το ίδιο το περιβάλλον που ήταν οργανικά ενταγµένο.
Αυτό που έχει «αξία» αποτελεί το ίδιο το κειµήλιο -το έκθεµα- αυτό καθαυτό.
Σε υπερµεγέθυνση αυτής της θεώρησης τα υφαρπαχθέντα γλυπτά του Παρθενώνα θεωρούνται – δυστυχώς- ότι καλώς εκτίθενται εκτός τόπου και χώρου και «νοµιµοποιείται» αυτή η άλλη προσέγγιση µε επίκεντρο το κειµήλιο αυτό καθ΄ αυτό.
Ζητούμενο παραμένει -σε διεθνές επίπεδο- η συστηματική καλλιέργεια μία άλλης πολιτιστικής αντίληψης και θεώρησης περί κινητών πολιτισμικών μνημειακών αξιών (κειμηλίων, αρχαιολογικών ευρημάτων κλπ)σε σχέση με τον τόπο προέλευσης τους και την σημασία της in situ με την ευρεία έννοια διατήρησης κατά χώραν ή έστω κατά τόπο πρόελευσης.

Αυθεντική γειτονιά – η επιτήδευση – τα μηνύματα στον τουρίστα
Πολιτιστικό περιβάλλον -µε πολλαπλά µηνύµατα και στο τουρίστα- είναι µια αυθεντική γειτονιά της περιφέρειας κάθε πόλης µε ή χωρίς την χρήσιµη «επιτήδευση» της ωραιοποίησης ή αναβάθµισης. Είναι το στενοσόκακο, µε τη παστρικότητα της γειτονιάς να σφραγίζει µε τον συνδυασµό της καθαριότητας, απέριττης ανάδειξης του ωραίου µε ασβέστωµα ή µε χρώµα, µε την καλλιέργεια της ψυχής µέσα από τα ανθισµένα λουλούδια του κήπου, την ανοικτή αυλόπορτα. Είναι ενδεχοµένως, κάτω από πολιτισµικό – τουριστικό πρίσµα, περισσότερο ενδιαφέρουσα η γειτονιά, σαν αυθεντικότερη κοινωνική πτυχή, από ένα αναµορφωµένο ιστορικό κέντρο.
Ζητούμενο παραμένει η κοινή παραδοχή σε επίπεδο τοπικών κοινωνιών το κάθε «κέντρο» να αποτρέπεται να αλλάζει χρήση και επιτηδευµένα να  εικαστικοποιείται προκειμένου να απευθύνεται αποκλειστικά σε ορισµένες κοινωνικές οµάδες µιάς πόλης εισάγοντας µία ιδιότυπη διάκριση της αρχιτεκτονικής χρήσης ή να απευθύνεται αποκλειστικά στο τουρίστα.
Αρχιτεκτονικά οµοιώµατα – ο τουριστικός εντυπωσιασµός -το «in» και το «out»
Το οικιστικό περιβάλλον, σχεδιασμένο με γνώμονα κυρίως τον επισκέπτη – τουρίστα, προσπαθώντας εντυπωσιάσει συνήθως παραχαράσσει τις ίδιες αισθητικές αξίες ενός τόπου.
Όταν ο ρόλος αυτός περνά σε τέτοιες λογικές τότε η αρχιτεκτονική υποτάσσεται στο περίβληµα των εντυπωσιασµών, γίνεται κυρίαρχη η ετικέτα. Περίπου όπως -µε τα όποια του χαρακτηριστικά- όταν ένα κτίσµα χάνεται πίσω από τις υπερµεγέθεις φωτεινές επιγραφές και όχι µόνον… Η παραποίηση είναι στο παιχνίδι της εικαστικότητας και της εικονικής πραγµατικότητας όπου και ο αρχιτέκτονας παίζει -στη πράξη- ρόλο.
Ζητούμενο παραμένει η αποτροπή παραδειγμάτων όπου ολόκληρα οικοδοµικά τετράγωνα µπορούν να µετασχηµατιστούν µε επιστηµονική προσχηµατικότητα σε αρχιτεκτονικά οµοιώµατα ανύπαρκτων ιστορικά χαρακτηριστικών µε στόχο την δηµιουργία ειδικού προφίλ ελκυστικού στο επισκέπτη.
Αυτά µε τη σειρά τους αποκτούν ιδιαίτερη ακµή ή παρακµή, επειδή ίσως -τουλάχιστον στην ελληνική πραγµατικότητα- ορίζονται από ειδικούς άγραφους κανόνες της κατευθυνόµενης πελατείας που µετακινείται κατά «παρότρυνση». Ό,τι είναι επίκαιρο και σύγχρονο “in” γίνεται ξεπερασµένο “out”. Αυτό δεν αφορά µόνο την αξιολόγηση του κτίσµατος και του αρχιτέκτονα που σχεδίασε την µετασκευή του, αλλά τους διαχειριστές των κτισµάτων που γίνονται σε κάθε περίπτωση οι εν δυνάµει κινητήριοι µοχλοί µέρους των πολιτιστικών αποθεµάτων -σε κτιριακό τουλάχιστον επίπεδο- των ιστορικών κέντρων ή ιστορικών πυρήνων.

Η ιστορική διαδροµή – ο πολιτιστικός τουρισμός – ο παιδευτικός ρόλος
Πόσο ιδιαίτερα διδακτική είναι η µαρτυρία πχ  της αρχιτεκτονικής του παρελθόντος και χρήσιµη στο πολιτιστικό τουρισµό; Τα ιστορικά κτίρια εξ ορισµού είναι µάρτυρες της ιστορικής διαδροµής του οικιστικού χώρου που εντάσσονται. Πόσο είναι αναγνώσιµη αυτή η διαδροµή. Το καπνοµάγαζο µιας εποχής που διατηρήθηκε µέχρι τις µέρες µας, χρησιµοποιήθηκε και µετασκευάζεται ενδεχοµένως σε χώρο αναψυχής µε κατάλληλη προσέγγιση µπορεί να αποτελέσει µικρό όχι στενά µόνο τουριστικό αλλά πολιτιστικό οδηγό µιας ιστορικής πτυχής της πόλης. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα –και όχι μόνο- είναι εν δυνάµει παιδευτικός, αρκεί να θελήσει να κινηθεί και σε άλλα πεδία της κοινωνικής αντανάκλασης της Αρχιτεκτονικής. ∆εν υπάρχουν συνταγές για αυτά.

Οι εξαιρέσεις, οι ειδικοί χώροι
Τα ειδικά σηµατοδοτηµένα µνηµεία, αρχαιολογικοί ή ιστορικοί χώροι, ή γενικότερα οι ειδικοί πολιτισμικοί χώροι όπως το Άγιον Όρος αποτελούν εξαιρέσεις. ∆ηλαδή χώροι που υπάρχει εξ ορισµού µία διαφορετική προσέγγιση του κτίσµατος από τον άνθρωπο. Εκεί, η ίδια η φιλοσοφική προσέγγιση του χώρου είναι διαφορετική και ο επισκέπτης, ο προσκυνητής προσεγγίζει τον χώρο µε άλλη προδιάθεση. Εκείνη της κατανόησης των αξιών του χώρου. Είναι οι ίδιες αξίες εκείνες που ορίζουν την δηµιουργία την αρχιτεκτονική σαν αντανάκλαση της αντίληψης πχ του µοναχισµού για το κτίσµα.
Η δυναµική που εκπέµπει ο ίδιος χώρος συνεχίζει να είναι ισχυρότερη από την δυναµική της επισκεψιµότητας. Άλλωστε ορίζεται σε µέγεθος από τις ίδιες τις Ι.Μονές της αυτοδιοίκητης Αθωνικής Πολιτείας. Στοιχείο ενδιαφέρον αποτελούν οι αναγκαίες µετασκευές βοηθητικών κτιρίων σε ξενώνες. Ο επισκέπτης κινείται στο χώρο επηρεάζεται από τη δυναµική του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος που αποτελεί ιδιαίτερη διαχρονική συνέχεια. Θα µπορούσε επίσης κανείς να προσθέσει στις εξαιρέσεις τους φυσικούς χώρους- µνηµεία που προσδιορίζουν ειδικές συµπεριφορές όπως οι βιότοποι.

Η αξιολόγηση – το επίκεντρο – η επίδραση
Για τις αναπτυσσόµενες ή αναπτυγµένες περιοχές η βέλτιστη συνδυαστική αρχιτεκτονική προσέγγιση, µέσα από την αξιολόγηση και προβληµατισµό των παραµέτρων που υπεισέρχονται, αποτελεί µια δόκιµη κατεύθυνση για όλους τους αρχιτέκτονες δηµιουργούς ανεξάρτητα τις επί µέρους ειδικεύσεις. Αρκεί να υπάρχει η συνειρµική σχέση µε επίκεντρο το άνθρωπο σαν τον χρήστη που βιώνει τον χώρο.
Άρα µπαίνουν αυτόµατα κάποιες παράµετροι, προδιαγραφές στη γλώσσα του αρχιτεκτονικού σχεδιασµού. Η αρχιτεκτονική, σαν σχεδιαστική δηµιουργία, θεωρητικά µπορεί να προτείνει και να επιζητά την υλοποίηση της, επί παντός του κτιστού επιστητού. Αποτελεί αναφαίρετο αντικείμενο και των αρχιτεκτόνων, των κοινωνιολόγων, των πολεοδόμων και άλλων  ειδικοτήτων ως επιστήµονες να µελετούν το χθες και το σήµερα του κτιστού περιβάλλοντος σαν συνόλου, σαν επί µέρους κτίσµατα που συσχετίζουν και την τουριστική δυναµική µε το ίδιο το περιβάλλον.
Να αξιολογούν την επίδραση του κτιστού περιβάλλοντος κατά περίπτωση στη κάθε κοινωνία, στην κοινωνική οµάδα στον άνθρωπο και το αντίστροφο. Μόνο που στην πράξη οι πολιτικές αποφάσεις της κεντρικής εξουσίας γίνονται –δυστυχώς– παράμετροι σχεδιασμού, παρακάμπτοντας την επιστημονική δεοντολογία και τεκμηρίωση (βλέπε Τα αρχαία του σταθμού Μετρό της Βενιζέλου, στη Θεσσαλονίκη)

Το «α» της αρχιτεκτονικής – το άλλο πρίσµα
Σήµερα πλέον και µε όρους παγκοσµιότητας πολιτισµικών αξιών, µε όρια τις ίδιες τις κοινά αποδεκτές αρχιτεκτονικές ή άλλες σηµαντικότερες ανθρώπινες αξίες η συσχέτιση -όπου υπάρχει – «αρχιτεκτονικής – πολιτιστικού περιβάλλοντος – τουρισµού» υπόκειται σε τελείως διαφορετικό πρίσµα. Αξίες που όµως δεν µπορούν να βρουν έδαφος στις δοκιµαζόµενες από την υποανάπτυξη περιοχές, εκεί όπου η υποτυπώδης στέγη είναι ζητούµενο, εκεί όπου η αρχιτεκτονική προσπαθεί να οικοδοµήσει το «άλφα» της σε στοιχειώδες συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων.

Τουριστική αγορά – η ουτοπία – ο άνθρωπος
Τι συµβαίνει στα οικιστικά εκείνα σύνολα που τουλάχιστον σε συγκεκριµένες περιόδους κυριαρχεί η προσχεδιασµένη «κατά συνθήκη» στηµένη λειτουργία του οικισµού για την αναζήτηση της ουτοπίας των διακοπών που σφραγίζει ανεξίτηλα τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό; Εκεί – ενδεχοµένως – η αρχιτεκτονική µπορεί να έχει επιτύχει σε µορφοπλαστικά κελύφη, αλλά θα έχει – πιθανότατα- αποτύχει σε λειτουργία του πολεοδοµικού ιστού σε σχέση µε τον παράγοντα άνθρωπο (παραδείγµατα στους οικισµούς των νησιών υψηλού τουρισµού).
Πολύ περισσότερο, µια αγορά που απευθύνεται αποκλειστικά στον τουρίστα πουλώντας εύπεπτες αποµιµήσεις που σηµατοδοτούν συνειρµικά το παρελθόν σε συσκευασίες κίτς, αντί εκείνης που απευθύνεται στο πολίτη της καθηµερινότητας της πόλης που την προσεγγίζει και ο τουρίστας.

Πολίτης – τουρίστας – δυναµικές
O πολίτης στην πόλη του είναι ο κάθε τουρίστας και τουρίστας είναι εν δυνάμει -σε κάθε άλλη περιοχή ή χώρα- ο κάθε πολίτης. Γιατί η τουριστική διαδροµή – επιφανειακή εξ ορισµού που σχετίζεται κατά κανόνα µε τις διακοπές του κάθε πολίτη – πρέπει να μην προσεγγίζει την πραγµατικότητα και αλλά να προσεγγίζει την εικόνα της πραγµατικότητας ενός επιτηδευμένου ως αποτέλεσμα «βιομηχανικού παραγώγου» όπως ειδικά σχεδιασμένου ξενοδοχειακού συγκροτήματος;
Έτσι, ο τουρισµός αποτελεί πολλές φορές «εσώκλειστη» αναψυχή (βραχιολάκι), µε επιλεκτική προσέγγιση – γνωριµίας των τοπικών χώρων. ∆εν δηµιουργεί κατά κανόνα – (αν και θα έπρεπε) – προϋποθέσεις βιωµατικής γνωριµίας, σχέσης και ταύτισης µε το φυσικό και δομημένο περιβάλλον τόσο µάλλον µε το ανθρώπινο. Αυτός θα έπρεπε να είναι ο ρόλος μιας ολιστικής τουριστικής πολιτικής στη περίπτωση αυτή με κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά.
Ποιος ο ρόλος της κοινωνικοποιημένης τουριστικής πολιτικής; Πρέπει να υπάρχει µέσα από τους φορείς των αρμόδιων Υπουργείων, Περιφερειών, Τοπικών Αυτοδιοικήσεων και Υπηρεσιών τους που επιτελικά χειρίζονται αυτά τα θέµατα. Πρέπει να υπάρχει και ως άποψη πολιτιστικής πολιτικής από την σκοπιά των επιστημόνων που είναι ειδικοί σε θέµατα περιβάλλοντος και πολιτισμού.

Ειδικές προδιαγραφές τουριστικής πολιτικής
Τι συµβαίνει στους οικισμούς όπου συνυπάρχουν (με ετεροβαρή τρόπο) οικιστικά τουριστικά  συγκροτήµατα, που εύλογα λειτουργούν σε ορισµένες χρονικές περιόδους και που σηµαδεύουν ανεξίτηλα τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό, δημιουργώντας έντονες δικυμάνσεις κινητικότητας και ζωντάνιας;
Εκεί η “συµβατική” λειτουργία του οικισµού, «αντιπαρατίθεται» με την προκατασκευασµένη   λειτουργία για την αναζήτηση της ουτοπίας των τουριστικών διακοπών, αν και οικονομικά τροφοδοτείται από αυτές.
Εκεί, μπορεί να έχει επιτύχει σε εντυπωσιακά µορφοπλαστικά κελύφη, αλλά να έχει αποτύχει στο λειτουργικό σχεδιασµό των πόλεων ή οικισμών αναφορικά µε τον ίδιο κάτοικο της αντίστοιχης κοινωνίας ο οποίος ζει 12 μήνες τον χρόνο εκεί, αλλά «ζει» στο ρυθμό που του επιβάλλεται μέσω τουρισμού, που σημαίνει εναλλαγές ζωής που δυσκολεύεται ή αδυνατεί ψυχοσωματικά να παρακολουθήσει…

Η τουριστική ελκυστικότητα – η µίµηση
Yπάρχει πάντοτε η πρόταση της σκηνικής µετάλλαξης οικισµών ή τµηµάτων τους –µε ανάλογο ρόλο των κατοίκων- για να ελκύσουν τον τουρίστα να ζήσει σένα περιβάλλον του χθες. Η αυταπάτη ίσως είναι ελκυστική, τουλάχιστον στις σύγχρονες κοινωνίες, ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται και από οικονοµικά αντισταθµίσµατα. Σε µια περίοδο άνθησης της εικονικής πραγµατικότητας η αρχιτεκτονική µπορεί να δηµιουργεί τρισδιάστατες όχι βέβαια εικονικές άλλα επίπλαστες πραγµατικότητες. Μπορεί να προσπαθήσει να µιµηθεί το χθες αλλά επειδή το σήµερα δεν είναι χθες, αποτυγχάνει στην ουσία. Τα μοντέλλα αυτά έχουν εφαρμοστεί –κυρίως στο εξωτερικό- και είναι και πλέον παρωχημένα και αποτυχημένα.
Αντίθετα η προσέγγιση πχ μία αγροτικής περιοχής με υπαρκτές παραγωγικές δομές και προϊόντα, μπορούν να αποτελέσουν ενδιαφέροντα παραδείγματα αγροτουριστικής πολιτικής, δεδομένου ότι οριοθετούν ολότητες πραγματικές -και όχι σκηνογραφικές- που δίνουν διεξόδους σε ξένους επισκέπτες να βιώσουν εναλλακτικές διακοπές.

Συμπερασματικές σκέψεις
1. Παρακολουθούμε τις δυναµικές που αναπτύσσονται από τον τουρισµό πάνω στην φύση, πάνω στο δομημένο και το ίδιο το κοινωνικό περιβάλλον.
Τι σηµαίνει αυτή η σχέση κτιστού -φυσικού. Σηµαίνει πρώτα τη ίδια την παρουσία του ανθρώπου που σηµατοδοτεί την µόνιµη ή περιοδική παρουσία στο φυσικό χώρο. Αποτυπώνεται όχι µόνο από το περιεχόµενο της λειτουργίας του ανθρώπου σε σχέση µε το χώρο, αλλά και αποτυπώνει σε µικρό η µεγάλο βαθµό προσδιοριστικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται µε τον ίδιο τον άνθρωπο και τη δική του διαδροµή σαν κοµµάτι ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.
2. Ποιες είναι οι κατηγορίες εκείνες του δοµικού περιβάλλοντος που διακρίνονται µε κάποια δικά τους χαρακτηριστικά σε σχέση µε το φαινόµενο του τουρισµού. Υπάρχουν δύο βασικές αφετηριακές προσεγγίσεις εκείνης της εκκίνησης µε αφετηρία τον διακινούµενο άνθρωπο τον τουρίστα και εκείνης της υποδοχής µε επίκεντρο τους ίδιους τους φυσικούς και κτιστούς χώρους υποδοχής και της εσωτερικής µετακίνησης.
3. Υπάρχει η µονάδα – κέντρο που αποτελεί την κτιριακή αφετηρία της τουριστικής διακίνησης και η τουριστική διαδροµή αυτή καθ΄ αυτή που χωρικά κινείται σε σηµατοδοτηµένους χώρους ανάλογους µε το είδος του τουρισµού. Το πρώτο αποτελεί αυτοτελές αρχιτεκτονικό – οικιστικό περιβάλλον ανεξάρτητα του είδους (συγκρότηµα, κτίριο, οικισµός, οικία κλπ). Η δεύτερη συµπεριλαµβάνει και φυσικούς και κτιστούς χώρους στους οποίους δηµιουργεί και αντίστοιχη επίπτωση ανάλογα µε τα χαρακτηριστικά της.
4. Παρακολουθούμε τον διαρκή µετασχηµατισµό του φυσικού περιβάλλοντος σε κτιστό για την εξυπηρέτηση της λεγόµενης βιοµηχανίας του τουρισµού και του κτιστού σε αναλώσιµο και προσαρµοσµένο στις επιταγές αυτής της ιδιαίτερης αυτής βιοµηχανίας.
Αν την δεχθούµε σαν τέτοια, δηλ. βιοµηχανία τουρισµού, σηµαίνει ότι δεχόµαστε ότι η διαδικασία της παραγωγής υπόκειται στα ίδια τα χαρακτηριστικά του δευτερογενή τοµέα.
Παραγόµενο βιοµηχανικό προϊόν σηµαίνει σχεδιασµός, γραµµή παραγωγής, τυποποίηση, προώθηση, διαφήµιση, µε στόχο την αποδοχή του προϊόντος και εθισµό του καταναλωτή στη λογική του προϊόντος ως έχει.
5. Η δυναµική του τουρισµού συνίσταται στην ίδια την µετακίνησή του σε προεπιλεγµένα φυσικά και κτιστά περιβάλλοντα. Τα περιβάλλοντα µπορεί να είναι πολιτισµικά, εκπαιδευτικά, αθλητικά, διασκέδασης, παραγωγικά και άλλα. Η τουριστική γνωριµία είναι επιλεκτική του τι και πώς. Ερµηνευτική του γιατί του κάθε χώρου. Κατά κανόνα είναι επιδερµική προσέγγιση του χώρου και του περιεχοµένου.
6. Αναμβίβολα δεν µπορούμε να επηρεάσουμε τον τρόπο παραγωγής του παγκόσμιου αυτού φαινοµένου. Μπορούμε όµως ερµηνεύοντας τις δυναµικές που δηµιουργούνται κι τις αλυσιδωτές επιπτώσεις στο δοµηµένο περιβάλλον να µελετήσουμε εκείνες τις παραµέτρους που θα µπορούσαν συµβάλουν σε µία διαφορετική συσχέτιση του φαινοµένου του τουρισµού και των χώρων (φυσικών, πολιτιστικών και κτιστών).
Αφού δεν µπορεί η τουριστική πολιτική να επηρεάσει την εκκίνηση του φαινοµένου του τουρισµού που υπόκειται σε πολύπλευρες διεθνείς οικονοµικές και κοινωνικές δυναµικές, µπορεί τουλάχιστον να µελετήσουμε ενδελεχέστερα τα χαρακτηριστικά του χωρικού περιβάλλοντος- υποδοχέα του τουρισµού- αναπροσαρμόζοντας της εγχώριες παραδοχές με βάση τα μεσογειακά ποιοτικά πλεονεκτήματα της χώρας μας και ως κοινωνία με εξωστρέφεια και αυθεντικότητα χωρίς μιμητισμούς. Έτσι ώστε ο τουρισµός να έχει περισσότερες πιθανότητες λειτουργήσει στα ορισµένα ποιοτικά πλαίσια του ελλαδικού χώρου.

* Ο Τάσσος Δίκας είναι αρχιτέκτονας, ομότιμο μέλος του ΤΕΕ και μέλος του τμήματος Τέχνης & Πολιτισμού ΣΥΡΙΖΑ Θεσσαλονίκης