Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία: Σπίτι από λάσπη και παραγωγική ανασυγκρότηση.

του Γιώργου Γριτζά

Διάβασα τελευταία για τι σπίτι από λάσπη! Θυμήθηκα μία ανάλογη προσπάθεια που υπήρξε στο Σχολειό της Φύσης (www.sxoliotisfysis.gr) στην οποία βιώσαμε με πιο τρόπο τα κτίσματα, των οποίων η χρήση αφορά στη συλλογική κατανάλωση, είναι δυνατόν να κατασκευαστούν από την ίδια την κοινότητα που θα τα χρησιμοποιήσει (πέρα φυσικά από το τεράστιο οικολογικό όφελος μίας τέτοιας κατασκευής).

Υπάρχουν λοιπόν λύσεις γύρω μας οι οποίες είναι εφικτές οικονομικά, αλλά έχουν ένα κοινό παρονομαστή για να είναι και εφικτές κοινωνικά: τη συνεργασία για να γίνει ο καθένας καλύτερος, να διασωθεί το περιβάλλον, να γίνει η ζωή του καθενός πιο ενδιαφέρουσα (και πιο ασφαλής) και βέβαια για να αποκτήσει ο καθένας κάτι που δεν αγοράζεται: τον πλούτο των κοινωνικών σχέσεων, ο μοναδικός πλούτος που παράγεται με την επαφή και συσσωρεύεται στις καρδιές!

Επειδή κάτι τέτοιο απαιτεί την πρωτοβουλία του ατόμου, που ενταγμένο και επηρεαζόμενο από τα κοινωνικά του δίκτυα δημιουργεί καθημερινά με τις αποφάσεις του την ιστορία, θα πρέπει να αποβάλλουμε πολλές από τις μεγαλόστομες κοσμοθεωρίες που πιστεύουν πως η λύση θα δοθεί από κάποιον έξω από εμάς, από ένα μηχανισμό, από ένα παιχνίδι αριθμών με το άτομο απών ή μάλλον υποταγμένο στις δυνάμεις αυτής της θεωρίας.

Ο τρόπος που σκεφτόμαστε και ο λόγος που χρησιμοποιούμε για να εκφράσουμε τις σκέψεις μας συμβάλει στη δημιουργία της πραγματικότητας που υποτίθεται ότι απλά προσπαθούμε να αναλύσουμε. Όταν πχ θεωρείς ότι ο πλούτος αφορά μόνο σε υλικά αγαθά, αυτόματα υποτιμάς και δεν προσπαθείς να δημιουργήσεις τον πλούτο που βασίζεται στις κοινωνικές σχέσεις, στην αίσθηση της δημιουργικότητας, στην αίσθηση της προσφοράς, στην αίσθηση της φυσικής υγείας, στο ισορροπημένο οικολογικά περιβάλλον κοκ. (βλέπε σχετικά ergastiriokalo.files.wordpress.com) 

Με άλλα λόγια συμβάλλεις στην αναπαραγωγή της φτώχιας την οποία θέλεις να αποφύγεις.

Δεν υπάρχουν μαγικές και μοναδικές λύσεις. Υπάρχουν καλές πρακτικές και παραδείγματα και απαιτείται η συνεργασία της κάθε διαφορετικής κοινωνίας για να προσαρμόσει αυτά τα καλά παραδείγματα στο δικό της μέλλον. Απλά χρειάζεται κοινή στόχευση: άρση των ανισοτήτων και της περιβαλλοντικής καταστροφής, αναγνώριση της διαφορετικότητας ως πηγής πλούτου και πραγματική, γνήσια θέληση για συνεργασία και κάμψη της άμυνας που όλοι/ες υψώνουμε απέναντι στον/ην άλλον/η. 

Όλα αυτά δεν είναι ουτοπίες, αλλά πραγματικότητες που βιώνουν εκατομμύρια άνθρωποι σε αυτόν τον πλανήτη, στο πλαίσιο της ονομαζόμενης κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας. Αυτό είναι το μέσο για την παραγωγική ανασυγκρότηση της Ελλάδας, της Ευρώπης και ολόκληρου του πλανήτη. Στηρίζεται στον πόρο άνθρωπος και στις ανθρώπινες σχέσεις και πειραματίζεται να αλλάξει με μικρά ή μεγάλα βήματα τη ζωή της κοινότητας (με την στενή και την ευρεία έννοια) των ανθρώπων και των υπόλοιπων όντων του πλανήτη μας (ματιά στη σχετική συζήτηση, στα αγγλικά:eur.sagepub.com)

Τα παραδείγματα από το πιο μακρύ παρελθόν στην Ελλάδα είναι όντως σε σημαντικό βαθμό αποτυχημένα (πχ ορισμένες κατηγορίες συνεταιρισμών) για τον απλό λόγο ότι τις περισσότερες φορές δεν λειτουργούσαν με τις ουσιαστικές αρχές της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας: πχ σύμφωνα με αυτές τις αρχές το πλεόνασμα μίας επιχείρησης (ιδιοκτήτες της οποίας είναι οι εργαζόμενοι) μετά την αμοιβή της εργασίας και άλλων συντελεστών κόστους οφείλει διοχετεύεται ξανά στην κοινωνία (α) μέσα από την ίδρυση νέων συνεταιρισμών (β) μέσα από τη δημιουργία μίας συνεταιριστικής τράπεζας για να χρηματοδοτεί την ίδρυση των συνεταιρισμών και (γ) μέσα από τη στήριξη των δομών που απευθύνονται σε όσους /ες δεν μπορούν να εργαστούν (παιδιά, ηλικιωμένοι, ασθενείς κτλ).

Η αρχική χρηματοδότηση της επιχείρησης πέραν από την συνεταιριστική τράπεζα οφείλει να γίνεται από τους εργαζόμενους (ως τμήμα του μισθού τους) και -ανάλογα με την περίπτωση- από όσους θα χρησιμοποιήσουν τα προϊόντα της ή θέλουν να στηρίξουν την ίδρυση και άλλων τέτοιων συνεταιρισμών. Οι συνδυασμοί (του τρόπου διάθεσης του πλεονάσματος/ χρηματοδότησης, αλλά και άλλων συνιστωσών όπως του τρόπου αμοιβής της εργασίας, της λειτουργίας της αγοράς, της μορφής της ιδιοκτησίας και γενικότερα της σχέσης με την κοινωνία) είναι πραγματικά πολλοί, αλλά ο κοινός παρανομαστείς είναι  η συνεργασία και η αλληλεγγύη για ένα πιο ενδιαφέρον και ασφαλές μέλλον. (για την επιχείρηση βλέπε σχετικά ergastiriokalo.files.wordpress.com)

Κάποιος μπορεί να ισχυριστεί πως ένα τμήμα της κοινωνικής οικονομίας μοιάζει με την κρατική λειτουργία και κάποιος άλλος πως ένα άλλο τμήμα της μοιάζει με τον ιδιωτικό τομέα. Δεν είναι όμως τίποτε από τα δύο, ικανοποιώντας όμως τους στόχους και των δύο με έναν πολύ καλύτερο τρόπο. Με τον τρόπο της συνεργασίας και της αλληλεγγύης.

Για παράδειγμα, ο σεβασμός στην διαφορετικότητα, είναι ουσιαστικά ο σεβασμός στην ελευθερία του άλλου να δημιουργήσει για να φτιάξει μαζί με εσένα το κοινό σας «σπίτι», που σε κάποια γωνιά του «τοίχου» του μπορείς να αναγνωρίζεις την δική σου συμβολή και για αυτό να το χαίρεσαι, όχι σαν να ήταν δικό σου, αλλά επειδή το αναγνωρίζεις και ως δικό σου. Αυτό το αποτέλεσμα είναι σημαντικότερο από την ελευθερία της «ατομιστικής πρωτοβουλίας». Επίσης, για παράδειγμα το να συμμετέχεις στη παραγωγή των συλλογικών αγαθών, σημαίνει ουσιαστικά να κατασκευάζεις το δημόσιο χώρο ως ένα κοινό χώρο για όλους, για τον οποίο όμως έχουν όλοι την ευθύνη της διαχείρισης, των αποφάσεων, του σχεδιασμού του κοκ. Για αυτό ένα σχολείο που λειτουργεί ως «κοινό» είναι σημαντικότερο από ένα κρατικό, που «κλειδώνει» ένα δημόσιο χώρο έκφρασης και δημιουργίας. Και τι θα γίνει με όσους/ες προσπαθούν πιθανόν να εκμεταλλευτούν αυτές τις προσπάθειες; Μήπως έτσι αυτές αποτύχουν; Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις και κυρίως έτοιμες. Κάθε κοινωνία θα βρει τους τρόπους ελέγχου και αξιολόγησης, αλλά και των δεύτερων ευκαιριών, αν συνεχίζει να μοιράζεται τις ίδιες αρχές και αξίες (και υπάρχουν παραδείγματα εργαλείων). Και αν αυτές οι αξίες επικρατούν τα πράγματα θα είναι καλύτερα από το τι συμβαίνει όταν αποτυγχάνει μία επιχείρηση του ιδιωτικού ή κρατικού τομέα.

Και τι θα γίνει με τα κίνητρα; Τι θα γίνει με τον ανταγωνισμό; Τα επιπλέον του υλικού πλούτου κίνητρα είναι πολλά και αφορούν όπως προαναφέρθηκε στις κοινωνικές σχέσεις, στην αίσθηση της δημιουργικότητας, στην αίσθηση της προσφοράς, στην αίσθηση της φυσικής υγείας, στο ισορροπημένο οικολογικά περιβάλλον κοκ. Σε ότι αφορά τον ανταγωνισμό θυμάμαι ότι την τελευταία φορά απέφυγα να απολύσω το παιδί μου και ούτε του μείωσα το μισθό επειδή δεν ήταν τόσο ανταγωνιστικό συγκριτικά με τον αδερφό του.

Ωστόσο μπορεί να υπάρξει ένας σημαντικός ανταγωνισμός σχετικά με το βαθμό που κάποιος/α βοήθησε κάποιον/α άλλο/η να γίνει καλύτερος/η. Κάποια κοινότητα κάποια άλλη. Κάποιο κράτος κάποιο άλλο. Δεν ξέρω αν η λέξη «ανταγωνισμός» περιέχει το κατάλληλο σημαίνον, αλλά σίγουρα το σημαινόμενο μπορεί να είναι πολύ διαφορετικό.

Πέρα από τα αποτυχημένα παραδείγματα του παρελθόντος, αυτά που γεννιούνται κυρίως την τελευταία πενταετία είναι διαφορετικά, με φρέσκιες ιδέες και βασιζόμενα στις νέες τεχνολογίες και τους πόρους ανοικτής πρόσβασης και ομότιμης παραγωγής (πχ wikipedia, open source ecology), στην επαφή του παραγωγού με τον καταναλωτή (πχ Κοινωνικά Υποστηριζόμενη Γεωργία - community supported agriculture), σε μία διαφορετική λειτουργία της αγοράς (πχ καταναλωτικοί συνεταιρισμοί, τράπεζες χρόνου - time banks) ενώ βρίσκονται σε επικοινωνία και συνεργασία με τα αντίστοιχα διεθνή. Χρειάζονται βήματα δικτύωσης και αλληλοϋποστήριξης, χρειάζονται νέα μέλη, χρειάζονται τον καθένα / καθεμιά από εμάς. Όταν μικρά κομμάτια της καθημερινότητάς σου θα συμβαίνουν στο πλαίσιο αυτής της οικονομίας θα είσαι όλο και πιο πλούσιος/α. Οι ανθρώπινες σχέσεις δεν επιδοτούνται, αλλά επιδοτούν οι ίδιες τις ανθρώπινες κοινότητες.  (Για τα χιλιάδες εγχειρήματα της χώρας μας βλέπε http://www.enallaktikos.gr/kg15el_diktya-allileggyis.html)

Προφανώς δεν είναι τόσο απλό όσο ακούγεται, αλλά είναι εφικτό. Οικοδομείστε σχέσεις εμπιστοσύνης και δημιουργείστε νέα εγχειρήματα. Σε αυτά θα απασχοληθούν οι άνεργοι για να πάψουν να ζουν εξαρτημένοι από τις οικογένειες και τα συσσίτια. Δεν έχει ανάγκη αυτή η κοινωνία από περισσότερες φιλανθρωπικές δράσεις, είναι ήδη αρκετές και το πρόσημο της αλληλεγγύης που έχουν γεννήσει μεγάλο και σημαντικό. Έχει ανάγκη να μετατρέψει αυτή την αλληλεγγύη σε παραγωγική δύναμη που θα δώσει δουλειές και κυρίως ένα μέλλον στο εμείς. Και είναι η μόνη οικονομία για την οποία μπορούμε πραγματικά να την ονομάζουμε οικονομίας ΜΑΣ. Γιατί είναι η οικονομία που φτιάχνουμε εμείς οι ίδιοι για εμάς.

*Ο Γιώργος Γριτζάς είναι Επικ. Καθηγητής «Γεωγραφίας και Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας για τη Χωρική Ανάπτυξη» στο τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης