Έθιμα των Θεοφανείων: Ο «Θρόνος» της Επανομής

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Με τον πιο λαμπρό τρόπο αλλά και με την τήρηση πατροπαράδοτων εθίμων, γιόρταζαν οι παλιοί κάτοικοι του σημερινού δήμου Θερμαϊκού τη μεγάλη εορτή των Θεοφανίων. Χαρακτηριστική περίπτωση, η ρίψη του Σταυρού στη θάλασσα από καϊκι που  αναβιώνει στη Νέα Μηχανιώνα αλλά και η αξιομνημόνευτη περίπτωση του στολισμένου με εσπεριδοειδή «θρόνου» που τηρούνταν στην Επανομή.

Πως είχε ακριβώς το τελετουργικό αυτής της πλούσιας θρησκευτικής, κοινωνικής και λαογραφικής εκδήλωσης, δεδομένου ότι η Επανομή έχει την αποκλειστικότητα σε όλη την Ελλάδα να στολίζει «θρόνο» με λεμόνια και πορτοκάλια για τον αγιασμό των υδάτων.

Σύμφωνα με τον λαογράφο Χρήστο Παπαχρήστο*, λόγοι ανάγκης είχαν επιβάλει στους Επανομίτες την τήρηση αυτής της διαδικασίας που στη συνέχεια εξελίχτηκε σε έθιμο το οποίο κρατάει εδώ και πάνω από δύο τουλάχιστον αιώνες.

Σύμφωνα με τις προσωπικές αφηγήσεις παλαιότερων κατοίκων της περιοχής, οι τουρκικές αρχές, στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, για να τιμωρήσουν τους Επανομίτες για τη συμμετοχή του χωριού στην επανάσταση του 1821, υπό την ηγεσία του φωτισμένου Σερραίου επαναστάτη Εμμανουήλ Παππά, είχαν απαγορεύσει οποιαδήποτε εκδήλωση θρησκευτικού χαρακτήρα έξω από τους ναούς που να φέρει σταυρούς και εξαπτέρυγα. Κι αυτό γιατί την εποχή εκείνη η εκκλησία, όπως και το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων, είχαν πάρει ενεργό μέρος στον ξεσηκωμό.

Για να αντικαταστήσουν λοιπόν τους σταυρούς και τα εξαπτέρυγα, οι Επανομίτες σοφίστηκαν να τοποθετούν αρμάδες πορτοκαλιών και λεμονιών σε τέτοια διάταξη, το ένα δίπλα στο άλλο, ώστε να σχηματίζεται σταυρός μεταξύ τους. Ενώ ακόμη και στην κορυφή του θρόνου έφεραν οι αρμάδες το σχήμα του σταυρού, χωρίς όμως να διακρίνεται αυτός, παρά μόνο όταν έσκυβε κανείς για να προσκυνήσει την «βάπτιση»..

Ο στολισμός του θρόνου κατ’ αυτό τον τρόπο, συνεχίστηκε και στα κατοπινά χρόνια, μετά την επιστροφή των Επανομιτών στο χωριό τους που είχε πυρποληθεί το 1821 από τους Τούρκους, σε αντίποινα για τη συμμετοχή τους στην εξέγερση. Έτσι λοιπόν το έθιμο του «θρόνου» συνεχίστηκε μέχρι και σήμερα με ξεχωριστή λαμπρότητα.

Πάντως το έθιμο, εκτός των άλλων, βοηθούσε και στην οικονομική ενίσχυση των εκκλησιών, δεδομένου ότι μόλις τελείωναν οι εκδηλώσεις των Φώτων, οι ενοριακές επιτροπές κλήρωναν το στεφάνι που βρισκόταν στην κορυφή του «θρόνου». Στη συνέχεια, ένας επίτροπος με έναν ενορίτη, περνούσαν από πόρτα σε πόρτα, μοίραζαν τα πορτοκάλια και τα λεμόνια του «θρόνου» στους πιστούς και μάζευαν τον οβολό των κατοίκων που πήγαινε για την εκκλησία.

Το έθιμο αυτό, με το μοίρασμα των πορτοκαλιών και των λεμονιών, το υιοθέτησαν και οι Κερασιώτες, καθώς όταν οι κάτοικοι της Ν.Κερασιάς ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, φέρνοντας μαζί τους και την εικόνα των Αγίων Ταξιαρχών, οι Επανομίτες τους βοήθησαν οικονομικά για την αποπεράτωση του ομώνυμου ναού. Και σε ένδειξη εκτίμησης και ανταπόδοσης, άρχισαν και στη Ν.Κερασιά να μοιράζουν στους πιστούς πορτοκάλια και λεμόνια, αν και δεν προχώρησαν και στο στόλισμα του «θρόνου», γιατί το θεωρούσαν προνόμιο των Επανομιτών.

Σχετικά με το έθιμο του «θρόνου», η προετοιμασία άρχιζε πολλές ημέρες πριν τα Θεοφάνια, με τους εκκλησιαστικούς επιτρόπους να μεταβαίνουν με κάρα στη Θεσσαλονίκη για να προμηθευτούν με δημοπρασία τα εσπεριδοειδή και να τα μεταφέρουν στο χωριό.

Την παραμονή των Φώτων και αφού οι νεαρές κοπέλες είχαν καθαρίσει το ναό και είχαν γυαλίσει τα κηροπήγια, άρχιζαν το στόλισμα του «θρόνου» και της εκκλησίας με τα πορτοκάλια και τα λεμόνια, αφού προηγουμένως κάρφωναν πάνω σ’ αυτά, γαρύφαλλα. Η δε εκκλησιαστική επιτροπή πρόσφερε για γεύμα στις κοπέλες χαλβά, ψωμί και ελιές, μια και η αυστηρή νηστεία ήταν το χαρακτηριστικό εκείνων των ημερών πριν τα Θεοφάνια.

Ταυτόχρονα, στις γειτονιές ακούγονταν σποραδικά τα κάλαντα των Φώτων με την γνωστή Επανομίτικη προφορά:

                        Καλημέρα μπόζια

                        Σίμιρα είν’ τα φώτα κι οι φωτισμοί

                        Κι χαρές μεγάλες…

Τέλος, ανήμερα των Φώτων και μετά την πολύωρη θρησκευτική ακολουθία στους ναούς, υπό τον χαρμόσυνο ήχο των καμπανοκρουσιών, γινόταν στην πλατεία του χωριού ο μεγάλος αγιασμός των υδάτων, ενώ ταυτόχρονα πέταγαν τα λευκά περιστέρια ως σύμβολο του Αγίου Πνεύματος. Εκδηλώσεις που συνεχίζονται μέχρι σήμερα στην Επανομή με κάποιες μικρές παραλλαγές.

*Χρήστος Παπαχρήστος, Γέφυρα στο παρελθόν μας, η λαογραφία, η ιστορία, η ζωή της Επανωμής, Επανωμή 1997, χ.ε. σ.128-129