Υπερπανσέληνος: Μάγεψε το ολόγιομο φεγγάρι

Ήταν ιδιαιτέρως τυχεροί όσοι κατάφεραν να ξυπνήσουν νωρίς το πρωί για να δουν  την υπερπανσέληνο, το ολόγιομο  φεγγάρι στην πιο φωτεινή και μεγαλοπρεπή του εκδοχή. Καθώς τις πρώτες πρωϊνές ώρες σήμερα η Σελήνη έδειχνε πολύ πιο μεγάλη και πολύ πιο λαμπρή από το συνηθισμένο.

Η αποψινή υπερπανσέληνος εμφανίστηκε στα μάτια μας κατά 7% μεγαλύτερη και 15% λαμπρότερη απ’ ό,τι μια απλή πανσέληνος. Στις 5.11' της Δευτέρας άρχισε η ολική φάση μιας έκλειψης που έβαψε τη Σελήνη με χρωματισμούς καφε-κόκκινους κάνοντάς την να μοιάζει εξωπραγματική. Η κορύφωση του φαινομένου ήταν στις 5.47' και η έξοδος του φεγγαριού από τη σκιά άρχισε στις 6.23'. Το τέλος της έκλειψης, στις 8.22', δεν ήταν για εμάς ορατό αφού είχε γίνει πια ημέρα. Τι πλούσια όμως η νύχτα!

Οι εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης είναι σίγουρα δύο από τα πιο φαντασμαγορικά αστρονομικά φαινόμενα που μπορεί να παρατηρήσει κανείς με γυμνό μάτι. Τις πρώτες πρωινές ώρες της Δευτέρας 28 Σεπτεμβρίου 2015 είχαμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε μία από τις πιο εντυπωσιακές ολικές εκλείψεις Σελήνης των τελευταίων ετών, και μάλιστα σε μια ώρα που δεν είναι απαγορευτική για τις καθημερινές δραστηριότητές μας.

Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στο ότι, κατά την ολική φάση της έκλειψης, η Σελήνη φωτίζεται από τις ηλιακές ακτίνες που διέρχονται από τη γήινη ατμόσφαιρα, η οποία απορροφά την κυανή ακτινοβολία και αφήνει να διέλθει η κόκκινη.

Όπως λέει ο  κ. Χάρης Βάρβογλης, καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ, οι εκλείψεις είναι ένα φαινόμενο που συμβαίνει μόνο σε πλανήτες που συνοδεύονται από δορυφόρους. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η ύπαρξη πλανητών γύρω από έναν αστέρα είναι μάλλον συνηθισμένο φαινόμενο, αφού έχουμε ανακαλύψει πάνω από χίλια εξωπλανητικά συστήματα, δηλαδή πλανήτες που περιφέρονται γύρω από άλλους αστέρες, εκτός από τον Ηλιο μας. Ομως δεν έχουμε σχεδόν καμιά πληροφορία για την πιθανότητα ύπαρξης δορυφόρων γύρω από τους εξωπλανήτες. Τα περισσότερα από τα εξωπλανητικά αυτά συστήματα δεν μοιάζουν με το Ηλιακό Σύστημα, αφού έχουν κατά κανόνα τους μεγάλους αέριους πλανήτες πλησιέστερα στον μητρικό αστέρα από ό,τι τους μικρούς και βραχώδεις, όπως η Γη, ενώ στο Ηλιακό Σύστημα συμβαίνει το αντίθετο. Αλλά, πέρα από το ότι δεν γνωρίζουμε πόσο συνηθισμένη είναι η ύπαρξη δορυφόρων στους εξωπλανήτες, στο Ηλιακό Σύστημα οι δορυφόροι είναι κατά κανόνα πολύ μικρότεροι σε μέγεθος από τον πλανήτη που συνοδεύουν. Ισως λοιπόν ο πλανήτης μας, η Γη, να είναι κατά κάποιον τρόπο ευνοημένος από τη φύση, αφού κατ' εξαίρεση διαθέτει έναν τόσο μεγάλο δορυφόρο, τη Σελήνη, του οποίου οι εκλείψεις είναι τόσο εντυπωσιακές.

Οποτε κατά την περιφορά της Σελήνης γύρω από τη Γη τα τρία σώματα, Ηλιος - Γη - Σελήνη, τύχει να βρεθούν περίπου πάνω στην ίδια ευθεία, τότε έχουμε είτε έκλειψη Ηλίου, αν στο «κέντρο» της τριάδας βρίσκεται η Σελήνη, είτε έκλειψη Σελήνης, αν στο «κέντρο» της τριάδας βρίσκεται η Γη. Από το σχολείο ή την καθημερινή εμπειρία οι περισσότεροι θα θυμούνται ότι όταν η Γη βρίσκεται μεταξύ Ηλίου και Σελήνης έχουμε πανσέληνο. Ομως δεν έχουμε σε κάθε πανσέληνο έκλειψη Σελήνης! Το σημαντικό στοιχείο εδώ είναι ότι, για να συμβεί έκλειψη, τα τρία σώματα θα πρέπει να βρίσκονται περίπου στην ίδια ευθεία. Οι αστρονόμοι έχουν υπολογίσει ότι αυτό συμβαίνει κάθε 173 ημέρες, δηλαδή κάτι λιγότερο από 6 μήνες. Επομένως αναμένουμε να έχουμε έκλειψη Σελήνης χονδρικά δύο φορές τον χρόνο. Αλλά όλες αυτές οι εκλείψεις δεν είναι ολικές και, επιπλέον, δεν είναι ορατές από όλους τους τόπους, αφού είναι δυνατόν να συμβαίνουν όταν σε έναν τόπο είναι μέρα και, επομένως, η Σελήνη δεν είναι ορατή επειδή βρίσκεται «κάτω» από τον ορίζοντα. Για παράδειγμα, η προηγούμενη ολική έκλειψη Σελήνης που ήταν ορατή από την Ελλάδα συνέβη το 2011 και η επόμενη αναμένεται το 2018.

Η υπερ-πανσέληνος

Ομως και οι ολικές εκλείψεις Σελήνης δεν είναι όλες «ίδιες». Διαφέρουν π.χ. στις συνθήκες παρατήρησης, αφού το καλοκαίρι όχι μόνο είναι πιο συνηθισμένο να βρισκόμαστε στην ύπαιθρο το βράδυ αλλά και η Σελήνη είναι πιο κοντά στον ορίζοντα, οπότε είναι πιο «προσιτή». Μια άλλη βασική διαφορά είναι το φαινόμενο μέγεθος της Σελήνης κατά τη διάρκεια της έκλειψης. Αν η Σελήνη βρίσκεται κοντά στη Γη φαίνεται μεγάλη, ενώ αν είναι μακριά από τη Γη φαίνεται μικρή. Η τροχιά της Σελήνης είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, τόσο που ο υπολογισμός της αποτέλεσε ένα από τα δυσκολότερα αστρονομικά προβλήματα του 19ου αιώνα. Ο λόγος της πολυπλοκότητας είναι ότι ούτε η Γη ούτε η Σελήνη είναι τέλειες σφαίρες, οπότε η μεταξύ τους ελκτική δύναμη είναι επίσης πολύπλοκη. Με κάποια προσέγγιση μπορούμε να πούμε ότι η Σελήνη ακολουθεί ελλειπτική τροχιά, οπότε στο περίγειο της τροχιάς της βρίσκεται στην ελάχιστη δυνατή απόσταση από τη Γη. Η έκλειψη της 28ης Σεπτεμβρίου θα συμβεί ενόσω η Σελήνη θα βρίσκεται στο περίγειο της τροχιάς της, και γι' αυτόν τον λόγο η πανσέληνος εκείνη την ημέρα θα είναι κατά 7% μεγαλύτερη από τον μέσον όρο και κατά 15% λαμπρότερη. Γι' αυτόν τον λόγο η πανσέληνος στο περίγειο αποκαλείται, με μια δόση υπερβολής, υπερ-πανσέληνος. Η καλύτερη χρονική στιγμή για την παρατήρηση μιας υπερ-πανσελήνου είναι λίγο μετά τη δύση του Ηλίου ή λίγο πριν από την ανατολή του, οπότε στην εντύπωση του μεγαλύτερου μεγέθους της προστίθεται και η γνωστή ψευδαίσθηση, κατά την οποία η Σελήνη φαίνεται μεγαλύτερη όταν είναι κοντά στον ορίζοντα από ό,τι όταν είναι ψηλά στον ουρανό. Το φαινόμενο της υπερ-πανσελήνου δεν είναι σπάνιο, αφού συμβαίνει χονδρικά μία φορά τον χρόνο. Ομως ο συνδυασμός υπερ-πανσελήνου και έκλειψης Σελήνης είναι κάτι μάλλον ασυνήθιστο, αφού η προηγούμενη περίπτωση συνέβη το 1982 και η επόμενη αναμένεται στις 8 Οκτωβρίου 2033.