Τα καταναγκαστικά έργα των Εβραίων και η "δίκη των μηχανικών"

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Η κατάθεση, το 1959, του κατοχικού Φρουράρχου Θεσσαλονίκης και μετέπειτα Γενικού Διοικητή Μακεδονίας, Αθανάσιου Χρυσοχόου υπέρ του εγκληματία πολέμου Μαξ Μέρτεν, που οργάνωσε το ολοκαύτωμα των 45.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης, δεν ήταν η μοναδική του εμφάνιση στα δικαστήρια για να υπερασπιστεί προθύμως στελέχη των κατακτητών ή συνεργάτες τους. 

Καθώς είχε παρουσιαστεί ως μάρτυρας υπεράσπισης και σε μία άλλη πολύκροτη δίκη μετά την απελευθέρωση, που αυτή τη φορά αφορούσε οικονομικά εγκλήματα της Κατοχής.

Επρόκειτο για την περιβόητη "δίκη των μηχανικών" που είχε διεξαχθεί μεταξύ 3 έως 5  Δεκεμβρίου 1946 στο Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Θεσσαλονίκης και αφορούσε τον πρόεδρο της εταιρείας "Μίλλερ & Σία" και άλλους εργολάβους οι οποίοι στα μαύρα χρόνια της ναζιστικής Κατοχής της Ελλάδος, αναλάμβαναν χαριστικά την κατασκευή τεχνικών έργων προς όφελος των Γερμανών και για δικό τους πλουτισμό.

Ο πρόεδρος της Εταιρείας, Ιωάννης Μίλλερ, κάτοικος Θεσσαλονίκης με Γερμανό πατέρα και Ελληνίδα μάννα, λόγω των σχέσεων που είχε αναπτύξει με τους χιτλερικούς, αναλάμβανε προνομιακά την εκτέλεση διαφόρων έργων στρατηγικής σημασίας που ευνοούσαν τις κινήσεις των γερμανικών στρατευμάτων.

Οι μάρτυρες κατηγορίας που εξετάστηκαν στο δικαστήριο, μίλησαν για έργα που πραγματοποιήθηκαν στη γέφυρα του Πολυκάστρου, στην εθνική οδό Θεσσαλονίκης - Βέροιας, καθώς και σε στρατιωτικά έργα στο Σέδες, στην περιοχή γύρω από το στρατιωτικό αεροδρόμιο των Γερμανών.

Χρυσοχόου: "Πρόσφερε υπηρεσίες ο Μίλλερ"

Οι πέντε κατηγορούμενοι στη δίκη, όλοι εργολάβοι και πολιτικοί μηχανικοί, που μετείχαν στην εταιρεία, ισχυρίστηκαν απολογούμενοι ότι τα έργα δεν είχαν πολεμικό χαρακτήρα. Ενώ τους ισχυρισμούς τους ενίσχυσε και ο μάρτυρας υπεράσπισης, συνταγματάρχης Αθανάσιος Χρυσοχόου, πρώην Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας, στη συνέχεια Φρούραρχος Θεσσαλονίκης και τέλος Γενικός Διοικητής (υπουργός) Μακεδονίας το τελευταίο διάστημα της Κατοχής.

Τι είπε ο Χρυσοχόου; Σύμφωνα με την ιστορικό Ελένη Χαϊδιά που ερεύνησε το θέμα, ο άλλοτε Γενικός Διοικητής Μακεδονίας επέμενε στην κατάθεσή του ότι ο Μίλλερ με τις δραστηριότητές του, τάχα "πρόσφερε τις υπηρεσίες του στην Ελλάδα, προσλαμβάνοντας εφέδρους στα έργα οδοποιίας και δίνοντας σχέδια δεξαμενών για το Στρατηγείο της Μ. Ανατολής". 

(Ελένη Χαϊδιά, "Ειδικό Δικαστήριο Θεσσαλονίκης 1945-1946: Η περίπτωση των οικονομικών δωσιλόγων", στο συλλογικό Μετά τον πόλεμο, επιμέλεια Μαρκ Μαζάουερ, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2003, σελ. 208)

Το Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Θεσσαλονίκης όχι μόνο δεν δέχτηκε εκείνες τις δικαιολογίες, αλλά αντιθέτως καταδίκασε το Μίλλερ σε ειρκτή πεντέμισι ετών και σε δήμευση της μισής περιουσίας του, ενώ το συνεργάτη του Δημήτριο Αμπατέλο τον καταδίκασε σε ισόβια κάθειρξη και δήμευση ολόκληρης της περιουσίας του.

"Αυτοί που έπιναν το αίμα του λαού"

Για το ποιος ήταν στην πραγματικότητα ο Μϊλλερ, είναι χαρακτηριστικό ένα εκτενές δημοσίευμα, αμέσως μετά την απελευθέρωση, στη δεξιά εφημερίδα της Θεσσαλονίκης "Το Φως", όπου στα πλαίσια αφιερώματος με τίτλο «Αυτοί που έπιναν το αίμα του λαού», σκιαγραφούσε στις 15 Απριλίου 1945 με τα πιο μελανά χρώματα τη δράση του Μίλλερ, ιδρυτή της ομώνυμης εταιρίας. Κατά την περίοδο του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, με συνεταίρο τον τότε Γενικό Διοικητή Μακεδονίας, ίδρυσε εταιρία μεταφορών με πολλά αυτοκίνητα. Είχαν αναλάβει τη μεταφορά υλικών για την εκτέλεση οχυρωματικών έργων. Μόλις καταλήφθηκε η Θεσσαλονίκη από τους Γερμανούς, πήρε την άδεια του στρατιωτικού διοικητή Θεσσαλονίκης των Ναζί Krenski, να συγκεντρώσει τα αυτοκίνητα που είχαν επιστρατευθεί από τον ελληνικό στρατό. Στη συνέχεια κατέβηκε στην Αθήνα, όπου συγκέντρωσε τα υλικά αυτοκινήτων, κυρίως ανταλλακτικά, που είχαν αφήσει πίσω τους οι Άγγλοι και τα οποία πούλησε στη συνέχεια. Το 1942 πέτυχε την επιστράτευση Εβραίων που εργάστηκαν στα γερμανικά έργα που είχε αναλάβει. Η εταιρία του εκμεταλλεύτηκε επίσης το φυσικό πλούτο Μακεδονίας - Θράκης και την ξυλεία του Ολύμπου.

Οι δίκες των "πλουτισάντων επί Κατοχής"

Εκείνους τους τελευταίους μήνες του 1946, είχε εκδικαστεί στο Ειδικό Δικαστήριο Θεσσαλονίκης η υπόθεση ενός μεγάλου αριθμού οικονομικών δωσιλόγων, μεταξύ των οποίων υπήρχαν και περιπτώσεις μεγάλων επιχειρήσεων. ΟΙ δίκες αυτές για οικονομική συνεργασία με τους κατακτητές, από 20 που ήταν το 1945 είχαν φτάσει τον αριθμό 59 το 1946, ενώ συχνή ήταν η δημοσίευση καταλόγων στις τοπικές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης με τα ονόματα "πλουτισάντων επί Κατοχής".

Ήταν χαρακτηριστική η δίκη άλλων δύο εργολάβων που είχαν κατασκευάσει τον Απρίλιο του 1943 την περίφραξη του στρατοπέδου Βαρώνου Χιρς, όπου στη συνέχεια μεταφέρθηκαν όλοι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης πριν αποσταλούν για εξόντωση στα χιτλερικά κρεματόρια. Η προμήθειά για το συγκεκριμένο έργο, σύμφωνα με τους μάρτυρες κατηγορίας, ήταν 20%, ενώ ο ένας από τους δύο κατασκεύασε και ένα στρατώνα στο Λαγκαδά για τις ανάγκες του Γερμανικού στρατού. Ο εργολάβος καταδικάστηκε σε δωδεκαετή φυλάκιση και δήμευση της μισής περιουσίας του. 

(Δίκη Ειδικού Δικαστηρίου Θεσσαλονίκης αριθμ. 95, 10 Ιουλίου 1945)

Λίγο νωρίτερα είχε δικαστεί ερήμην ένας από τους μεγαλοδωσίλογους της Θεσσαλονίκης, ο Παύλος Ντίνας, που είχε συστήσει εταιρία τεχνικών έργων, από την εκτέλεση των οποίων κέρδιζε τεράστια ποσά, σύμφωνα με τους μάρτυρες κατηγορίας. Η ανάθεση των έργων, στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και των Ιωαννίνων, γινόταν από τους Γερμανούς με τη μορφή ανταμοιβής για την προσφορά του Ντίνα στο έργο της Γκεστάπο, δεδομένου ότι ο κατηγορούμενος δεν είχε απλά οικονομικές δοσοληψίες με τις Αρχές Κατοχής, αλλά συμπεριλαμβανόταν και στους καταδότες των γερμανικών υπηρεσιών. Στο τέλος το Δικαστήριο του επέβαλε την εσχάτη των ποινών, κρίνοντάς τον ένοχο γιατί εκμεταλλεύτηκε την οικονομική συνεργασία με τον εχθρό, κατέδωσε Έλληνες πολίτες και προέβη σε πράξεις βίας μετά τον εξοπλισμό του από τους Γερμανούς.

Τα τεχνικά έργα είχαν ξεκινήσει από τους κατακτητές την πρώτη περίοδο της κατοχής, καθώς υπολόγιζαν ότι θα ήταν μόνιμη η κυριαρχία τους στην Ελλάδα. Σύμφωνα με γερμανικά στοιχεία, τον Σεπτέμβριο του 1941 στα έργα ασχολούνταν 14 ελληνικές εταιρείες, η Οργάνωση Todt και διάφορες «ελληνικές φάλαγγες οδεργατών» που περιλάμβαναν και καταναγκαστικά εργαζόμενους, κυρίως Εβραίους της Θεσσαλονίκης.

Αν και οι περισσότερες επιχειρήσεις που ασχολήθηκαν μ’ αυτά ήταν ελληνικές, ανάμεσά τους βρίσκονταν και εταιρείες των κατακτητών, άλλοτε σε ρόλο συμβούλου (όπως η εταιρεία Aug. Klönne, και άλλοτε αναλαμβάνοντας οι ίδιες κάποια από τα έργα, όπως η οργάνωση Todt (O.T.), που αποτελούσε.τεχνική μονάδα του γερμανικού στρατού. Η Todt είχε αναλάβει τις οδούς προς Πολύκαστρο και Βελιγράδι, ενώ ελληνικές εταιρείες επισκεύαζαν ή βελτίωναν δρόμους σε Φλώρινα – Κοζάνη, Έδεσσα – Βέροια, Θράκη, Σέρρες, Καβάλα, Κατερίνη και Αθήνα. Η Ο.T. ιδρύθηκε επισήμως το 1938 από τον γενικό επιθεωρητή γερμανικών αυτοκινητοδρόμων και μετέπειτα πρώτο υπουργό εξοπλισμών και πυρομαχικών F. Todt, για την εκτέλεση μεγάλων δημόσιων και στρατιωτικών έργων.

Το "Μαύρη Σάββατο"

Σύμφωνα με τον ιστορικό Xάγκεν Φλάισερ, η χρησιμοποίηση των Εβραίων για οδικά εργασία, ξεκίνησε όταν ο Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας, Αθανάσιος Χρυσοχόου διαμαρτυρήθηκε στη γερμανική διοίκηση ότι μόνο Έλληνες στέλνονταν για καταναγκαστική εργασία.

 (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944, τ. 1, Παπαζήσης, Αθήνα χ.χ., σ. 303-304, όπου παραπέμπει στο St-A Berlin: 3P(K) Js 10/60, τ. IV, φυλ. 191: Chef SiPo/SD IV Bab 2427/24 geh (1148), 18 Αυγούστου 1942 )

Ύστερα από αυτή τη διαμαρτυρία του Χρυσοχόου, ο προϊστάμενος σύμβουλος της στρατιωτικής διοίκησης στην πόλη, Φρίντριχ Χάινε (που είχε αντικαταστήσει τον Καρλ Μάρμπαχ πριν από την άφιξη του Μαξ Μέρτεν), διέταξε την επίσημη απογραφή των ικανών για εργασία αρρένων Εβραίων (από 18 ως 45 χρόνων) που θα έπρεπε να δουλέψουν σε στρατιωτικά έργα, τα οποία είχαν αναλάβει η εταιρεία Μίλλερ και η οργάνωση Todt. Η διαταγή δημοσιεύθηκε στην Απογευματινή στις 7 Ιουλίου και επαναδημοσιεύθηκε στην εκδιδόμενη από τους Ναζί Νέα Ευρώπη το Σάββατο 11 Ιουλίου 1942, την ημέρα που ξεκίνησε και η επιχείρηση. Εκείνο το πρωινό περίπου 10.000 άνδρες Εβραίοι υπέστησαν εξευτελισμούς και υποβλήθηκαν σε εξαντλητικές γυμναστικές ασκήσεις.

(Μαρία Καβάλα, Η καταστροφή των Εβραίων της Ελλάδας (1941-1944), Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα www.kallipos.gr, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2015, σ. 64)

Μετά από αυτό το "μαύρο Σάββατο" όπως έμεινε στην ιστορία, επιστρατεύθηκαν από τους Γερμανούς 3.500 άτομα, κυρίως Εβραίοι για καταναγκαστικές εργασίες, εκ των οποίων 3.000 στην οδοποιΐα, 500 στην κατασκευή του αεροδρομίου του Σέδες και 34 στα μεταλλεία, ενώ άλλη πηγή αναφέρει ότι ήταν συνολικά 5.000 οι εβραίοι που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή δρόμων και στην εξόρυξη μεταλλευμάτων μέχρι τον Οκτώβριο του 1942. Σε διάστημα δυόμισι μηνών, ένα ποσοστό τουλάχιστο 12% των ανδρών πέθανε από την ταλαιπωρία.

Η Ισραηλιτική Κοινότητα προσπαθούσε να φέρει πίσω τους ανθρώπους της και, ύστερα από μία σειρά διαπραγματεύσεων με τον Μαξ Μέρτεν κατέληξε σε συμφωνία πληρωμής 2 δισ. εκατ. δραχμών στη γερμανική διοίκηση, η οποία τα ζήτησε με τη δικαιολογία να αυξηθούν οι μισθοί ώστε να προσληφθούν Έλληνες χριστιανοί εργάτες.

Μία αποκαλυπτική έκθεση

Μία συγκλονιστική επίσημη έκθεση, που συντάχθηκε από την προσωρινή Διοικητική Επιτροπή της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, λίγο μετά την απελευθέρωση και συγκεκριμένα στις 11 Ιουνίου 1945, περιέγραφε τις εφιαλτικές συνθήκες υπό τις οποίες υποχρεώνονταν να εργαστούν, κυριολεκτικά σαν σκλάβοι, οι επιστρατευμένοι Εβραίοι για λογαριασμό τεχνικών εταιριών. Όπως αναφέρονταν μεταξύ των άλλων στην έκθεση αυτή:

Τα εξαναγκαστικά έργα διευθύνοντο από διαφόρων εργοληπτικών επιχειρήσεων μεταξύ των οποίων εξέχουσαν θέσιν κατείχεν η εταιρία Ιωάννης Μίλλερ και Σία και δήθεν στρατολόγος της επιχειρήσεως ταύτης κατεδέχθη δυστυχώς να τεθεί Έλλην στρατηγός ονόματι Λαυράνος. Οι Ισραηλίται εργάζονται σκληρώς εις τα βουνά, εις τας οδούς, σπάγοντες πέτρες εις διάφορα εκλώδη μέρη μέχρι εξαντλήσεως. Παρατηρούνται πολλοί ασθενείς και αρκετοί θάνατοι. Τέλος, κατά Σεπτέμβριον του 1942 οι Γερμανοί αποφασίζουν να απαλλαγούν των εξαντληθέντων τούτων εργατών και συγχρόνως επιδιώκουν να προσπορισθούν χρήματα, και ούτω προτείνουν αντί αντισηκώματος δυόμισι δισεκατομμυρίων δραχμών να απαλλάξουν εκ των έργων τους Ισραηλίτας, όπερ και εγένετο". 

(περιοδικό Χρονικά, έκδοση Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου, τόμος ΚΗ΄, αριθ. τεύχους 200, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, σ. 14)

Η συγκλονιστική μαρτυρία του Γιώργου Βαφόπουλου

Γροθιά στο στομάχι, αποτελεί η συγκλονιστική μαρτυρία που μας άφησε ο μεγάλος των γραμμάτων της Θεσσαλονίκης, Γιώργος Βαφόπουλος, ο οποίος μεταβαίνοντας εκείνη ακριβώς την περίοδο με το τρένο από τη Θεσσαλονίκη, είδε με τα μάτια του το φριχτό τρόπο με τον οποίο οι Εβραίοι απασχολούνταν από τους φιλοχιτλερικούς εργολάβους στα έργα που κατασκευάζονταν για λογαριασμό των στρατευμάτων Κατοχής. Όπως εξιστορούσε στο πεντάτομο μνημειώδες έργο του "Σελίδες Αυτοβιογραφίας":

....Λίγα χιλιόμετρα πριν από τη Λαμία, το τραίνο είχε πάλι σταθεί, κοντά σε μία ερημιά, όπου η ψυχή μου δοκιμάσθηκε από τη φοβερή σκηνή μιας δαντικής κόλασης. Δεν είναι σχήμα λόγου τούτη η πολυμεταχειρισμένη έκφραση. Εκεί κάτω στη μικρή χαράδρα, μπροστά στο σταματημένο τραίνο, παιζόταν η τελευταία πράξη ενός επεισοδίου από την κόλαση του μεγάλου Φλωρεντινού.

Ήταν στημένα μερικά παραπήγματα, όπου πριν από λίγους μήνες ίσως, στεγαζόταν κάποιο "τάγμα εργασίας" των ταλαίπωρων Εβραίων. Τώρα είχαν απομείνει κάμποσα ζωντανά ξεφτίδια, που φαίνεται πως κάποτε ήταν άνθρωποι. Σκελετωμένα σώματα, με ίχνη πάνω τους από κουρέλια, μόλις που σαλεύανε από την ανημποριά. Και τα πρόσωπα, δίχως ανθρωπιά, έμοιαζαν μορφές πληγωμένων ζώων που ξεψυχούσαν.

Προσπαθούσαν να περπατήσουν και τρίκλιζαν, σκοντάφτανε πάνω στις πέτρες και τότε έτρεχε ο φύλακάς τους, ένας Εβραίος εξωμότης και κατέβαζε με ορμή στο κουρελιασμένο σώμα τιο γερμανικό του μαστίγιο. Κι' οι στρατιώτες της φρουράς καπνίζανε με απάθεια κι ούτε καταδέχονταν να ρίξουν ένα βλέμμα επιδοκιμασίας, που τόσο πολύ το αποζητούσε ο ομόφυλος εξωμότης.

Μερικά από τα ανθρώπινα εκείνα υπολείμματα στέκονταν ασάλευτα αντίκρυ στο τραίνο, με ένα βλέμμα κι' εκείνο απάλευτο, με την αντρική τους φύση γυμνή μπροστά στα μάτια των επιβατών. Είχεν απολείπει τους ζωντανούς εκείνους νεκρούς η ανθρωπιά, η απάθεια του ζώου τους είχε φορέσει τη μάσκα της, η φυσική "αιδώς", που ξέρει αυθόρμητα να αντιδρά, ήταν κι εκείνη πεθαμένη μέσα τους.

Και παρακάτω, στο βάθος της μικρής χαράδρας, ένα στενόμακρο σανίδι ζευγάρωνε τις δύο της πλευρές. Κι' ήσαν υποχρεωμένες τούτες οι κινούμενες σκιές με την απειλή του τουφεκιού, να κατεβαίνουν ως τη μικρή χαράδρα, να στέκονται πάνω στο σανίδι κι από εκεί να κάνουν τη φυσική τους ανάγκη. Κι η χαράδρα ήταν τόσο βαθύς οχετός, όπου είχαν ταφεί πολλοί "κεκμηκότες" Εβραίοι, όπου με ένα παραπάτημα πέφτανε τούτα τα ανθρώπινα κουρέλια. Οι μεγάλοι σφαγείς της ιστορίας, ποτέ δεν είχαν επινοήσει έναν τέτοιου είδους τάφο για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Τούτο φαίνεται πως ήταν προνόμιο του δικού μας "πολιτισμένου" αιώνα.

Είχα κουρνιάσει σε μια γωνιά του βαγονιού, με κλεισμένα τα μάτια από ντροπή και οδύνη. Ένοιωθα πως ήμουν κι' εγώ ένας συνένοχος στο μεγάλο εκείνο έγκλημα, γιατί δεν είχα τη δύναμη να φωνάξω για το σκότωμα τούτο της ανθρωπιάς, γιατί δεν είχα το κουράγιο να ακολουθήσω τους συνανθρώπους μου τούτους στον τάφο της μεγάλης ντροπής. Κι' η ντροπή μαζί με την οδύνη μου, κορυφώθηκαν, όταν ένοιωσα να φεύγει το τραίνο από τη σκηνή της δαντικής τραγωδίας. Και να συναποκομίζει το άλλο φθηνό ανθρώπινο φορτίο, πούχε το μέγα προνόμιο νάχει πάνω του κολλημένη την ετικέτα της "αρίας φυλής". 

(Γιώργος Βαφόπουλος, Σελίδες Αυτοβιογραφίας, τόμος 2ος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1971, σ. 180-182)