Κύπριοι αντιφασίστες των Διεθνών Ταξιαρχιών

του Βαγγέλη Πάλλα 

Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος, 1936-1939. Μάχη της Χαράμα, Φλεβάρης 1937, μάχη του Τερουέλ, Δεκέμβρης 1937-Φλεβάρης 1938. Γιατί άραγε θυμηθήκαμε αυτόν τον αιματηρό πόλεμο και τις συγκεκριμένες μάχες; Οχι μόνο γιατί φέτος συμπληρώνονται 86 χρόνια από το τέλος εκείνου του πολέμου αλλά και γιατί σ’ αυτές τις αποφασιστικής σημασίας μάχες, πολέμησαν Κύπριοι αντιφασίστες εθελοντές και πολλοί απ’ αυτούς σκοτώθηκαν θυσιάζοντας τη ζωή τους στον βωμό του διεθνιστικού καθήκοντος και του αντιφασιστικού αγώνα.

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος είναι ένα από τα πιο δραματικά γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας του 20ού αιώνα. Στη δεκαετία του 1930 η ισπανική κοινωνία είχε φτάσει σε ένα κομβικό σημείο. Η βασανιστική αργή ανάπτυξη του καπιταλισμού, τα ισχυρά μισοφεουδαρχικά κατάλοιπα, οι κατά καιρούς μεταρρυθμίσεις που έμειναν στα μισά του δρόμου, ο απόηχος ενός βίαιου αυτοκρατορικού παρελθόντος, τα σοβαρά ελλείμματα δημοκρατίας και η απουσία κοινοβουλευτικής παράδοσης, τα συχνά πραξικοπήματα, η δεσπόζουσα θέση της Καθολικής Εκκλησίας, το άλυτο πρόβλημα της γης, η ανάπτυξη της εργατικής τάξης χωρίς ωστόσο να έχει δικαιώματα και ενώ κατά κανόνα πνίγονταν στο αίμα οι κινητοποιήσεις της, όλα αυτά τα στοιχεία συνέθεταν ένα εκρηκτικό μείγμα.

Μέσα σ’ αυτό το τεταμένο κλίμα, το Λαϊκό Μέτωπο κερδίζει τις εκλογές του Φλεβάρη 1936. Το Λαϊκό Μέτωπο ήταν ένας ευρύς συνασπισμός πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων της Αριστεράς και του Κέντρου. Γεννήθηκε έτσι η προοπτική και η ελπίδα μιας διαφορετικής πορείας προς τη δημοκρατία και την κοινωνική πρόοδο.

Οι συντηρητικές δυνάμεις όμως αντέδρασαν σ’ αυτή την προοπτική. Δεν είχαν καμιά διάθεση να αποχωριστούν προνόμια και τη δεσπόζουσα θέση τους. Αρνήθηκαν να αποδεχτούν την ετυμηγορία του λαού όπως αυτή εκφράστηκε στις εκλογές. Και πήραν τα όπλα για να ανατρέψουν την κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου και να συντηρήσουν στην εξουσία την παλιά τάξη πραγμάτων.

Το πραξικόπημα του Φράνκο

Εκφραστής αυτών των δυνάμεων έγινε ο στρατηγός Φράνκο. Το πραξικόπημα της 18ης Ιουλίου 1936 με ηγέτη τον Φράνκο σήμανε την έναρξη του τρίχρονου αιματηρού και καταστροφικού εμφύλιου πολέμου. Ενός εμφύλιου πολέμου που σύντομα απέκτησε πανευρωπαϊκές και διεθνείς διαστάσεις.

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος χαρακτηρίστηκε –ασφαλώς όχι άδικα– προοίμιο του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Στην Ισπανία όπως και κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο συγκρούστηκαν σε μια μάχη ζωής και θανάτου ο φασισμός από τη μια με τη δημοκρατία και την πρόοδο από την άλλη.

Στα πολεμικά πεδία της Ισπανίας δεν αντιπαρατάχθηκαν μόνο οι ντόπιες φασιστικές δυνάμεις με τις ντόπιες προοδευτικές δημοκρατικές δυνάμεις. Αντιπαρατάχθηκε ολόκληρος ο φασιστικός κόσμος της εποχής με όλες εκείνες τις δυνάμεις που αντιπροσώπευαν τη δημοκρατία και την πρόοδο παγκοσμίως.

Χίτλερ και Μουσολίνι ενίσχυσαν με κάθε μέσο τον πραξικοπηματία ομοϊδεάτη τους Φράνκο. Του παραχώρησαν όπλα, αεροπλάνα και δεκάδες χιλιάδες στρατιώτες να πολεμούν στο πλευρό του. Αντίθετα, Αγγλία, Γαλλία, ΗΠΑ κ.ά. συγκρότησαν την Επιτροπή μη Επέμβασης και ως επακόλουθο επέβαλαν εμπάργκο όπλων στις αντιμαχόμενες παρατάξεις. Αυτό το εμπάργκο όμως έπληττε μόνο τους δημοκρατικούς, καθώς ο Φράνκο προμηθευόταν ασταμάτητα όπλα από τη ναζιστική Γερμανία και τη φασιστική Ιταλία. Μόνο ένα κράτος ενίσχυσε, ως κράτος, τη νόμιμη δημοκρατική ισπανική κυβέρνηση, και αυτό ήταν η Σοβιετική Ενωση.

Η πολιτική της μη επέμβασης κατέστησε αναγκαία τη δραστηριοποίηση του λαϊκού παράγοντα. Με πρωτοβουλία των κομμουνιστών συγκροτούνται οι Διεθνείς Ταξιαρχίες. Σ’ αυτές, πέρα από τους κομμουνιστές, μετέχουν σοσιαλιστές, καθολικοί και άλλοι δημοκρατικοί πολίτες και αντιφασίστες κάθε ιδεολογικοπολιτικής απόχρωσης.

Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες

Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες κατεβαίνουν στην Ισπανία και πολεμούν στο πλευρό των δημοκρατικών δυνάμεων. Υπολογίζεται ότι γύρω στις 60 χιλιάδες είναι οι διεθνιστές αντιφασίστες που πήγαν στην Ισπανία για να πολεμήσουν τον φασισμό.

Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στην άμυνα της Μαδρίτης και διακρίθηκαν σε όλες τις μεγάλες μάχες του τρίχρονου αντιφασιστικού πολέμου. Υπήρξαν η πιο ρωμαλέα έκφραση διεθνιστικής αλληλεγγύης που γνώρισε ο κόσμος.

Κύπριοι αντιφασίστες

Από τούτο το προσκλητήριο δεν έλειψε και η Κύπρος. Η Κύπρος που στέναζε τότε κάτω από την καταπίεση της βρετανικής αποικιοκρατίας στα χρόνια της Παλμεροκρατίας.

Δεκάδες συμπατριώτες μας έσπευσαν εθελοντικά στην Ισπανία και εντάχθηκαν στις δυνάμεις των Διεθνών Ταξιαρχιών. Ο Πολ Στρόγγος, που μελέτησε διεξοδικά το θέμα στο βιβλίο του «Ισπανικές Θερμοπύλες – Κύπριοι εθελοντές στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, 1936-39», εκτιμά ότι οι Κύπριοι εθελοντές ήταν 57.

Σύμφωνα με τις έρευνές του, 19 από αυτούς έπεσαν πολεμώντας ηρωικά για τη δημοκρατία και την ελευθερία του ισπανικού λαού. Αν λάβουμε υπόψη τον πληθυσμό της Κύπρου τότε, ίσως αναλογικά οι Κύπριοι εθελοντές να ήσαν οι περισσότεροι από κάθε άλλη χώρα.

Οι Κύπριοι αντιφασίστες στην ολότητά τους ήταν Κύπριοι μετανάστες στην Αγγλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες χώρες. Μέσα στις συνθήκες της Παλμεροκρατίας δεν ήταν δυνατόν να μεταβούν εθελοντές απευθείας από την Κύπρο. Ολοι οι Κύπριοι των Διεθνών Ταξιαρχιών ανήκαν στον αριστερό χώρο.

Οπως αναφέρει ο Πολ Στρόγγος: «Οι Κύπριοι εθελοντές με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν, κυρίως, ενεργά μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας που λειτουργούσαν εντός του “κυπριακού τμήματος” και παρήγαγαν το δικό τους προπαγανδιστικό υλικό στην ελληνική γλώσσα». Ενώ για τους Κύπριους εθελοντές από τις ΗΠΑ αναφέρει ότι «ήταν πολιτικά ενεργοί στο Κομμουνιστικό Κόμμα των Ηνωμένων Πολιτειών και στην “Παγκυπριακή”, την κύρια κυπριακή πολιτιστική οργάνωση στις ΗΠΑ στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930».

Αρκετοί από τους Κύπριους εθελοντές πριν μεταναστεύσουν ήταν μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου, όπως ο Γιακουμής Γεωργίου και ο Κώστας Λαπηθιώτης, που ήταν μάλιστα μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΚ. Ο πιο γνωστός από τους Κύπριους εθελοντές είναι ο μετέπειτα γ.γ. του ΑΚΕΛ, Ε. Παπαϊωάννου, ο οποίος μάλιστα τραυματίστηκε στο μέτωπο της Κόρδοβα. Αλλος γνωστός μαχητής της Ισπανίας είναι ο Μιχαλάκης Οικονομίδης, που έφτασε μάλιστα στον βαθμό του πολιτικού κομισάριου στη μονάδα όπου υπηρετούσε. Πληγώθηκε στη μάχη της Χαράμα.

Στη μάχη της Χαράμα που αναφέραμε στην αρχή του σημειώματος σκοτώθηκαν οι Παναγιώτης Κατσαρόνας από Λάρνακα, Κωνσταντίνος Αυγερινός, Κύπριος με καταγωγή από Κωνσταντινούπολη, Νίκος Πέρδικος από Γιαλούσα, Αγγελος Ρωμάνης από Λευκωσία.

Στη μάχη του Τερουέλ πολέμησαν αρκετοί Κύπριοι αντιφασίστες όπως ο Αναστάσης Αντωνίου από Αγ. Ηλία (σκοτώθηκε τον Μάρτη του 1938 στο Κάσπε), ο Ιάκωβος Κούμουλλος από Λεύκαρα (σκοτώθηκε στο μέτωπο της Αραγονίας τον Μάρτη του 1938), ο Χρίστος Κωνσταντίνου από Μπέλα Παΐς (σκοτώθηκε επίσης στο μέτωπο της Αραγονίας τον Μάρτη του 1938), ο Δημήτρης Τσινίκολας από Αγ. Ηλία (σκοτώθηκε στο Μπελτσίτε τον Μάρτη του 1938), ο Σπύρος Παντελίδης από Κάτω Δρυ (σκοτώθηκε το 1938), ο Βασίλης Παττίχης από Λεύκαρα (σκοτώθηκε στο Μπελτσίτε τον Μάρτη του 1938), ο Σέργιος Ρωσίδης από Πυργά (σκοτώθηκε στο μέτωπο της Αραγονίας τον Μάρτη του 1938).

Οι υπόλοιποι πεσόντες Κύπριοι αντιφασίστες στα μέτωπα της Ισπανίας είναι ο Αχιλλέας Κανάρης από Λευκωσία, ο Γιώργος Πανταζής από Κυθρέα, ο Λούκας Ορφανίδης από Ακάκι, ο Χρίστος Χριστοδούλου από Ριζοκάρπασο, ο Ιωάννης Δήμας, ο Δημήτρης Δημητρίου, ο Γ. Γεωργαλλάς, ο Μ. Θεόδουλος.

Ας είναι αυτή η αναφορά μνημόσυνο τιμής για τους Κύπριους αντιφασίστες της Ισπανίας, και όσους έπεσαν εκεί και όσους επέζησαν του πολέμου.

Σελίδα δόξας και τιμής

Η συμμετοχή των Κύπριων αντιφασιστών στις Διεθνείς Ταξιαρχίες συνιστά ένα ηρωικό και πολύ σημαντικό κεφάλαιο όχι μόνο της ιστορίας του ΚΚΚ-ΑΚΕΛ, αλλά και της Κύπρου ευρύτερα. Δυστυχώς αυτό το κεφάλαιο έχει θαφτεί κυριολεκτικά από την επίσημη ιστοριογραφία. Ο λόγος είναι προφανής και εξόχως ιδεολογικο-πολιτικός.

Δεν πρόκειται για «εθνικό» αγώνα με πρωταγωνιστές ανθρώπους της Δεξιάς. Πρόκειται για έναν αντιφασιστικό διεθνιστικό αγώνα με πρωταγωνιστές Κύπριους κομμουνιστές, για τούτο και είναι προτιμότερο για ορισμένους να ξεχαστεί.

Ομως δεν μπορούμε και ούτε πρέπει να επιτρέψουμε να ξεχαστεί. Αιώνια θα είναι η ευγνωμοσύνη, η δόξα και η τιμή για τους ήρωες Κύπριους αντιφασίστες της Ισπανίας.

Το Ινστιτούτο Ερευνών «Προμηθέας» σε συνεργασία με το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου πραγματοποίησαν πέρσι τον Φλεβάρη επιστημονικό συνέδριο με τίτλο «Ισπανικός Εμφύλιος: Κύπρος, Ελλάδα και Ευρώπη». Στο συνέδριο έγιναν πολύ ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις.

Ο «Προμηθέας» εξέδωσε τα πρακτικά του συνεδρίου, τα οποία ο καθένας που ενδιαφέρεται μπορεί να προμηθευτεί. Από εκεί είναι και τα δύο αποσπάσματα από την παρέμβαση του Π. Στρόγγου που αναφέρονται στο κείμενο.

Προσκύνημα τιμής

Στα περίχωρα της Μαδρίτης βρίσκεται το κοιμητήριο Fuencarral. Στο κοιμητήριο αυτό θάβονταν οι νεκροί των Διεθνών Ταξιαρχιών που έπεσαν υπερασπιζόμενοι την ισπανική πρωτεύουσα. Μετά την επικράτηση του Φράνκο, ο δικτάτορας φρόντισε να εξαλείψει κάθε ίχνος του κοιμητηρίου που θύμιζε τις Διεθνείς Ταξιαρχίες.

Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας, άρχισε και η αποκατάσταση του κοιμητηρίου. Ανεγέρθησαν μνημεία των πεσόντων από διάφορες χώρες. Αναρτήθηκαν αναμνηστικές πλάκες που θυμίζουν τη θυσία τους.

Ο πρέσβης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ισπανία Αντώνης Τουμαζής ανέλαβε, προς τιμήν του, την πρωτοβουλία το 2011 και εντοίχισε στον τοίχο των εθελοντών πλάκα που μνημονεύει τη συμμετοχή της Κύπρου και τις θυσίες των Κύπριων εθελοντών στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Ο κάθε Κύπριος δημοκράτης που επισκέπτεται τη Μαδρίτη οφείλει ένα προσκύνημα στον ιερό τούτο χώρο.

Απόσπασμα από τις «Ενθυμίσεις από τη ζωή μου»

του Εζεκία Παπαϊωάννου

Κι’ επιτέλους. Τις πρώτες πρωινές ώρες κάποιας ημέρας του Δεκέμβρη 1936 μας ξύπνησαν για να μας πουν ότι έφθασαν τα όπλα που αναμέναμε. Ανοίξαμε τις κάσες και μοιράσαμε τα όπλα στους εθελοντές. Ηταν Μεξικάνικα όπλα παλαιού τύπου, που ούτε και στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν χρησιμοποιούσαν. Σφαιροθήκη όχι μόνο δεν υπήρχε αλλά και για να τοποθετήσεις μια σφαίρα στην κάννη του όπλου έπρεπε να την σπρώξεις με το δάχτυλό σου. Οπωσδήποτε όμως όπλα ήσαν κι’ ήταν καλύτερα έστω κι’ αυτά παρά καθόλου. Δεν πέρασε λίγη ώρα από τη στιγμή που πήραμε τα όπλα κι’ επιβιβαστήκαμε σε μια αμαξοστοιχία που θα μας πήγαινε στο μέτωπο. Την άλλη μέρα, το πρωί φτάσαμε στην πόλη Αντιούχα, περιοχή Κόρδοβας. Μάθαμε ότι τα φασιστικά στρατεύματα έκαμναν μια επίθεση για να καταλάβουν την πόλη Αντιούχα. Από το σιδηροδρομικό σταθμό μέχρι την πόλη, όπου μπήκαμε σε στρατιωτικό σχηματισμό πεζοί, ο λαός μάς επευφημούσε και ζητωκραύγαζε. «Βίβα Ρούσια», «Ζήτω η Ρωσία», φώναζαν. Φαίνεται ότι μας πήραν για Ρώσους ή αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο ο ισπανικός λαός εξεδήλωνε την ευγνωμοσύνη του προς τη χώρα των Σοβιέτ που υποστήριζε ηθικά, πολιτικά και υλικά τις δημοκρατικές δυνάμεις της Ισπανίας και τη νόμιμη Δημοκρατική της Κυβέρνηση. Περάσαμε από την πόλη και βγήκαμε κάπου 2 χιλιόμετρα έξω από αυτήν όπου και στρατοπεδεύσαμε.

Τη νύχτα ήμουνα φρουρός μαζί με άλλους αγωνιστές της διεθνούς Ταξιαρχίας. Φρουρούσα πάνω σ’ ένα ύψωμα και το κρύο ήταν πολύ τσουχτερό γιατί ήταν Δεκέμβρης και γιατί πάνω στα πιο ψηλά βουνά είχε χιονίσει. Ολο το βράδυ περπατούσα για να μην παγώσω από το κρύο. Τελικά κάποιος άλλος φρουρός με αντικατέστησε για να κοιμηθώ λιγάκι. Και πού να κοιμηθώ; Στο ύπαιθρο βέβαια, γιατί εδώ ήμασταν όχι πολύ μακριά από το Μέτωπο και εξάλλου σπίτια κοντά δεν υπήρχαν. Εσκαψα λίγο κάτω από ένα θάμνο και κουλουρώθηκα μαργωμένος από το κρύο.

Δεν πρόφτασε να με πάρει ο ύπνος και μας ξυπνούν. Επρεπε να μπούμε στην αντεπίθεση για να ρίξουμε τους φασίστες πίσω γιατί έκαμναν προέλαση να καταλάβουν την πόλη Αντιούχα. Προχωρούσαμε σε ανώμαλο έδαφος με εληές και χαρουπιές εδώ και εκεί οπόταν μας επετέθηκε η φασιστική αεροπορία. Καλυφθήκαμε, όσοι μπορούσαμε, κάτω από δένδρα και μέσα σε χαντάκια μέχρι που να περάσουν τα αεροπλάνα και να συνεχίσουμε την επίθεσή μας. Εγώ έπεσα πρηνηδόν κάτω από μια μικρή εληά που βρέθηκε κοντά μου και όταν ύστερα από λίγο σήκωσα το κεφάλι πρόσεξα ότι σχεδόν δίπλα μου ένας αγωνιστής της Διεθνούς Ταξιαρχίας ήταν νεκρός. Τον κτύπησε η οβίδα του αεροπλάνου στο στήθος και του άνοιξε μια πληγή κάπου δυο ίντζες διάμετρο. Στάθηκα για λίγο όρθιος με σκυφτό το κεφάλι πάνω από το πτώμα του συντρόφου μου κι’ ορκίστηκα να εκδικηθώ τον σκοτωμό του.

Η αντεπίθεση όμως των δυνάμεων της Διεθνούς Ταξιαρχίας και συγκεκριμένα του τάγματος «Ανρύ Μπαρπύς» στο οποίο ανήκαμε, βρισκόταν στην εξέλιξή της κι’ έπρεπε να προχωρήσουμε και μάλιστα κάτω από τα καταιγιστικά πυρά των φασιστικών δυνάμεων. Απέναντί μας είχαμε Μαροκινά στρατεύματα που πολεμούσαν με τον Φράνκο. Τι ειρωνεία, έλεγα στον εαυτό μου, να μας πολεμούν αποικιακά στρατεύματα που υφίστανται την άγρια καταπίεση κι’ εκμετάλλευση της ισπανικής άρχουσας τάξης και ιδιαίτερα των πιο αντιδραστικών της δυνάμεων, των φασιστικών. Τα Μαροκινά στρατεύματα ήσαν από τα πιο επίλεχτα στρατεύματα του Φράνκο. Δύσκολα, πολύ δύσκολα υποχωρούσαν οι Μαροκινοί στρατιώτες. Επρεπε να τους εξοντώσεις για να μπορέσεις να προχωρήσεις.

Ηταν ήδη η δεύτερη μέρα στο μέτωπο και μόλις κατορθώσαμε να προχωρήσουμε ένα χιλιόμετρο. Οι φασίστες μάς έβαλλαν με τα πυροβόλα, τα μυδραλιοβόλα, τα αυτόματα όπλα, τα αεροπλάνα κι’ εμείς το πιο ισχυρό όπλο που διαθέταμε ήταν το μυδραλιοβόλο τύπου «Χότζικς». Οπλο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ή και παλαιότερο. Είχαμε και ένα κανονάκι το οποίο έριχνε κάθε 15 λεπτά περίπου χωρίς μεγάλη αποτελεσματικότητα.

Την τρίτη μέρα στο μέτωπο και κατά τις πρώτες πρωινές ώρες άναψε σφοδρή μάχη. Ο σκοπευτής ενός των μυδραλιοβόλων «Χότζικς» που είχαμε, σκοτώθηκε και ο Γάλλος αξιωματικός ζητούσε επίμονα «εθελοντή να τον αντικαταστήσει». Δεν προσφερόταν όμως εθελοντής γιατί δεν ήξεραν το χειρισμό του «Χότζικς» αφού δεν είχαν δει προηγούμενα τέτοιο όπλο. Το «Χότζικς» χρειάζεται νερό, γι’ αυτό και πρέπει πάντα να κουβαλάς ένα δοχείο με νερό μαζί σου για να κρυώνει.

Κάποιος τελικά προσφέρθηκε σαν σκοπευτής του «Χότζικς». Τόσο πολύ χρησιμοποιήθηκε όμως το «Χότζικς» και το νερό είχε στο μεταξύ σωθεί, που έγινε κόκκινο σαν κάρβουνο αναμμένο και σταμάτησε. Εγώ ήμουνα μόλις τρία μέτρα μακριά. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή έπεσε και μια οβίδα κοντά μας και έχασα τις αισθήσεις μου. Αυτό που ξέρω είναι ότι ξύπνησα σε κάποιο σταθμό πρώτων βοηθειών στην πόλη Αντιούχα όπου μου έδεσαν τις πληγές μου και με μετάφεραν στο στρατιωτικό νοσοκομείο της πόλης Μούρθια που είναι προς το νοτιοανατολικό τμήμα της Ισπανίας. Είχα τραύματα στο αριστερό πόδι και το αριστερό χέρι.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών, 28 Ιουλίου 2019