Πολιτισμός στα στρατόπεδα της χούντας: Τραγούδια εξορίας

«Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, το θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι, τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει», έγραψε στην «Ιθάκη» του ο Κ. Καβάφης. Το έκαναν αξίωμα ζωής και μέσο αυτοάμυνας όσοι παρέμειναν έγκλειστοι στις εφιαλτικές, Καφκικές «σωφρονιστικές αποικίες» της χουντικής τυραννίας.

Γυάρος: Το κολαστήριο για πολιτικούς κρατούμενους της χούντας

Στίχοι και νότες από την αντίσταση στη δικτατορία του «γύψου», γραμμένες στη γλώσσα της βιωμένης εμπειρίας. Τραγούδια που εκφράζουν την πίστη, τις δημιουργικές ανησυχίες, την ευρηματικότητα, την τρυφεράδα και την αδούλωτη περηφάνια του σκλαβωμένου ανθρώπου. Γιατί, όπως εύστοχα επισημαίνει ο βετεράνος αγωνιστής, ο «αυτοδίδακτος» Γιώργος Φαρσακίδης, οι υψηλές αυτές αξίες, τα ευγενικά αυτά συναισθήματα «είναι ο κατεξοχήν καρπός που ωριμάζει πάνω στη στέρηση». Ότι η αγάπη για το ωραίο φουντώνει μέσα μας για να καλύψει κάποια κενά και παίρνει μορφή μέσω της Τέχνης. Μιας Τέχνης που δεν υπακούει στους καθιερωμένους αισθητικούς κανόνες και, προπαντός, στο «σωφρονιστικό κώδικα»!

Η διαχείριση του χρόνου υπήρξε ένα από τα δύσκολα προβλήματα των πολιτικών κρατουμένων στα μαύρα χρόνια της δικτατορίας της Χούντας 1967-1974, τόσο ως ατόμων όσο και ως συγκροτημένων ομάδων συμβίωσης («κολλεκτίβες»). Καθώς ήταν αντικείμενο συνεχούς σύγκρουσης με τους δεσμώτες τους. Ιδιαίτερα μετά το 1947 η Χωροφυλακή, ως εποπτεύουσα αρχή της διαβίωσης των εξορίστων, οπλισμένη με τα κατασταλτικά μέσα που της παρείχε ο α.ν. 509/1947, κατέβαλλε κάθε προσπάθεια για να «αδειάσει» τον ελεύθερο χρόνο των εγκλείστων. 

Σ’ αυτό το πεδίο οι κρατούμενοι διεξήγαγαν συνεχή αγώνα, ώστε να αξιοποιήσουν το χρόνο δημιουργικά: Βελτιώνοντας τις συνθήκες επιβίωσης-διαβίωσης, πλουτίζοντας και διευρύνοντας τον γνωστικό τους ορίζοντα με συλλογικές και ατομικές προσπάθειες μόρφωσης, ψυχαγωγούμενοι με ποικίλες μορφές τέχνης ή πολιτιστικές δραστηριότητες είτε ως θεατές-ακροατές είτε ως «αυτοδίδακτοι» δημιουργοί.

Την περίοδο 1967-1971 αγωνιστές πολιτικοί κρατούμενοι έγραψαν, μελοποίησαν και τραγούδησαν 16 τραγούδια στα στρατόπεδα Λακκί και Παρθένι της Λέρου. Υπάρχει πιστό αντίγραφο της παράνομης αυτής ηχογράφησης που έγινε με το κασετόφωνο του Χαρίλαου Φλωράκη στο στρατόπεδο πολιτικών εξορίστων στο Παρθένι της Λέρου στα τέλη του 1970 αρχές 1971. Τους στίχους των περισσότερων τραγουδιών έγραψε ο Πειραιώτης Νίκος Δαμίγος και τη μουσική ο Χρήστος Λουρετζής στο Λακκί της Λέρου. Τα τραγούδια αυτά γέμιζαν τις ψυχαγωγικές εκδηλώσεις των εξορίστων, εφόσον, βέβαια, η διοίκηση του στρατοπέδου επέτρεπε τη χρήση μουσικών οργάνων-ανάμεσά τους και μια χειροποίητη κιθάρα..

΄Επαιζαν και τραγουδούσαν: μαντολίνο: Χ. Λουρετζής, μπουζούκι. Γιώργος Παπαλόπουλος από τον Εύοσμο Θεσσαλονίκης, κιθάρα: Ν. Δαμίγος και Τάσος Θεοδωρίδης από τον Πειραιά,  ακκορντεόν: Κ. Υψηλάντης από τη Θεσσαλονίκη, ντραμς: Γιάννης Κρανάκης από τις Συκιές της Θεσσαλονίκης, τραγούδι: Χ. Λουρετζής, Ν. Δαμίγος, Σταύρος Σκουρτόπουλος από τη Θεσσαλονίκη, Θανάσης Λαδάς από τις Συκιές της Θεσσαλονίκης, Τ. Θεοδωρίδης, Παναγιώτης Καζάκος από την Καλαμαριά.

Τους στίχους του τραγουδιού «Η μάνα του παράνομου» έγραψε ο Ν. Δαμίγος και τη μουσική έγραψε το 1969 ο Κυριάκος Υψηλάντης. Είναι αφιερωμένο στο δολοφονημένο αγωνιστή Γιάννη Χαλκίδη. Στις 5/9/1967 Ασφαλίτες τον εκτέλεσαν εν ψυχρώ στη Θεσσαλονίκη, στη διασταύρωση των οδών Φιλελλήνων-Κωνσταντινουπόλεως

Το τραγούδι με τίτλο «Το Κάστρο» για αρκετά χρόνια ήταν το μουσικό σήμα του ραδιοφωνικού σταθμού «Φωνή της Αλήθειας». Το τραγούδι αυτό, όπως και τα «Καρτέρα με» και «Σύρμα αγκάθι» δεν έχουν διασωθεί από την παράνομη ηχογράφηση, έχουν όμως εγγραφεί σε δίσκο 45 στροφών όπου παίζει μαντολίνο και τραγουδάει συνοδεία ορχήστρας ο Χ. Λουρετζής.

Τα τραγούδια αυτά περιγράφουν-καταγράφουν με χιούμορ και γενναιότητα τις συνθήκες διαβίωσης, τους καημούς των πολιτικών κρατουμένων Εμψύχωναν τους αγωνιστές, αύξησαν τη θέληση και την αντοχή τους στα δεινά που τους επέβαλε η χούντα.

Αν η ζωή στην παρανομία, στις φυλακές και τις εξορίες αφήνει αγιάτρευτες ουλές στο σώμα και την ψυχή του ανθρώπου, «παράλληλα, το Είναι μας ξεσπώντας σαν αυτοάμυνα, αποζητάει το φωτεινό και το χαρούμενο, κάποιες στιγμές φυγής λυτρωτικής και αναγκαίας, σ’ έναν κόσμο, όπως τον ονειρεύτηκε και τον ακριβοπλήρωσε τόσο», προσθέτει ο Γ. Φαρσακίδης στο βιβλίο του-κατάθεση ζωής «Σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη…»

Σε μια εποχή που μαίνονται οι «πόλεμοι της μνήμης» και η κρίση της «κοινωνίας της αγοράς», αυτά τα σπαράγματα μνήμης προειδοποιούν και κραυγάζουν: «άνθρωποι γρηγορείτε!» Γιατί «ο αγώνας της μνήμης εναντίον της λήθης δεν είναι παρά ο αγώνας της ελευθερίας εναντίον της τυραννίας».