Το τέλος της γερμανικής κατοχής στη Θεσσαλονίκη

72 χρόνια απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί

Δεκάδες χιλιάδες λαού γιορτάζουν την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης
στην πλατεία της Αγίας-Σοφίας, ενώ το πλήθος φτάνει μέχρι την Αγ.Δημητρίου

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Συμπληρώνονται φέτος 72 χρόνια από ένα κορυφαίο για τη Θεσσαλονίκη, για τη Μακεδονία μας, για τη χώρα γεγονός: Την απελευθέρωση της Μακεδονικής πρωτεύουσας από τη ναζιστική κατοχή. Μια κατοχή σκληρή, με πάνω από 2.000 εκτελέσεις πατριωτών, με χιλιάδες άλλους νεκρούς από τα βασανιστήρια των κατακτητών, την πείνα, τις κακουχίες, το κρύο, την ανέχεια. Μα και με έναν υπέροχο αγώνα αντίστασης του λαού της Θεσσαλονίκης και της γύρω περιοχής κατά των κατακτητών και των ελληνόφωνων συνεργατών τους.

Η γερμανική κατοχή διήρκεσε από τις 9 Απριλίου του 1941, οπότε εισήλθαν οι ορδές του Γ΄ Ράϊχ στη Θεσσαλονίκη, ως τις 30 Οκτωβρίου του 1944 που αποχώρησαν κάτω από τα συνεχή χτυπήματα των συμμαχικών στρατευμάτων στην Ευρώπη αλλά και τις επιθέσεις των ανταρτικών οργανώσεων. Η απελευθέρωση βρήκε την πόλη υπό τον έλεγχο του Εθνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (E.Λ.A.Σ.), που αποσύρθηκε απ’ αυτήν στις 17 Ιανουαρίου 1945.

Η οργάνωση και εφημερίδα «Ελευθερία»

Λαμπρό δείγμα ηρωϊσμού και αντιστασιακού μεγαλείου, αποτελεί το γεγονός ότι εδώ, στη Θεσσαλονίκη, ιδρύθηκε στις 15 Μάη 1941 η πρώτη σε ολόκληρη την κατεχόμενη τότε από τους χιτλερικούς Ευρώπη αντιστασιακή οργάνωση, η εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση «Ελευθερία». 

Η οργάνωση, που είχε δημιουργηθεί με πρωτοβουλία του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ, στελεχώνονταν από ικανούς πατριώτες που προέρχονταν από όλους τους πολιτικούς χώρους. Με τα στελέχη του ΚΚΕ να έχουν την οργανωτική ευθύνη για το πολιτικό σκέλος της οργάνωσης και τον πολύ γνωστό την εποχή εκείνη συντηρητικό συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό να είναι επικεφαλής του στρατιωτικού σκέλους της «Ελευθερίας». Η οποία, ένα μήνα μετά την ίδρυσή της, εξέδωσε στα τέλη Ιούνη του 1941 την ομώνυμη μυστική εφημερίδα «Ελευθερία», η οποία στις αρχές του 1942, μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, έγινε το επίσημο δημοσιογραφικό όργανο του ΕΑΜ Μακεδονίας-Θράκης.

Το περιοδικό «Ξεκίνημα» της ΕΠΟΝ

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης ήταν από τους κύριους
συντελεστές του περιοδικού "Ξεκίνημα" της ΕΠΟΝ

Και μία και αναφερόμαστε στην έντυπη αντίσταση κατά των κατακτητών, να πούμε για το περιοδικό «Ξεκίνημα», που από το Φεβρουάριο του 1944, μέσα σε συνθήκες βαριάς σκλαβιάς, άρχισε να εκδίδει μια φοιτητική συντροφιά.  Ο υπότιτλος του περιοδικού «Ξεκίνημα», ανέφερε ότι πρόκειται για «Δεκαπενθήμερο περιοδικό του Εκπολιτιστικού Ομίλου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης». Πίσω όμως από τη νόμιμη αυτή έκδοση, που περνούσε τις συμπληγάδες της γερμανικής λογοκρισίας, κρύβονταν η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, η ΕΠΟΝ. Η ΕΠΟΝ είχε ιδρύσει στη Θεσσαλονίκη αυτόν τον Εκπολιτιστικό Oμιλο, για να ξαναζωντανέψει ένα μαραζωμένο Πανεπιστήμιο, μέσα σε δύσκολες συνθήκες. Οι κυριότεροι συντελεστές του περιοδικού ήταν  διακεκριμένα στελέχη της ΕΠΟΝ όπως ο ποιητής Μανώλης  Αναγνωστάκης, ο Θανάσης Φωτιάδης, ο Γιώργος Καφταντζής, ο Θανάσης Παπαδόπουλος κ.α.

Έφιππο τμήμα του ΕΛΑΣ στην οδό Εθνικής Αμύνης

 Το χρονικό της απελευθέρωσης

Για να πάμε τώρα στα γεγονότα που οδήγησαν στην απελευθέρωση της πόλης και όλου του νομού Θεσσαλονίκης από τους κατακτητές:

Από τα τέλη ακόμη του καλοκαιριού του 1944 οι μονάδες του ΕΛΑΣ είχαν αρχίσει να περισφίγγουν τη Θεσσαλονίκη, χτυπώντας τους Γερμανούς και τους «Έλληνες» συνεργάτες τους όπου τους έβρισκαν. 

Η περιοχή γύρω από το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης, είχε περικυκλωθεί από τις μονάδες του 31ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Χαλκιδικής, που έδινε μάχες στα ανατολικά, με τα υποχωρούντα προς το κέντρο της πόλης γερμανικά στρατεύματα και τους συνεργάτες τους, μέχρι και τις 30 Οκτώβρη. Το 19ο Σύνταγμα Νιγρίτας κάλυπτε το βορειανατολικό τομέα μέχρι το Επταπύργιο. Το 3ο Τάγμα του 13ου Συντάγματος Κιλκίς κάλυπτε την περιοχή από το Επταπύργιο μέχρι και την οδό Λαγκαδά. Στην περιοχή αυτή δόθηκαν αρκετές μάχες με μικρές μονάδες Γερμανών σαμποτέρ. Η νότια πλευρά καλυπτόταν από τμήματα των 50ό και 16ο Συνταγμάτων.

Στις θέσεις αυτές όλα τα τμήματα παρέμειναν σε ετοιμότητα μάχης, ταυτόχρονα όμως έκλεινε προσεκτικά ο κλοιός γύρω από την πόλη. Την ίδια στιγμή μικρές ομάδες των μονάδων αυτών, σε συνεργασία με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ της πόλης προξενούσαν φθορές στα εχθρικά τμήματα και ταυτόχρονα προστάτευαν διάφορα καίρια σημεία και υποδομές της πόλης.

 Προσπάθειες να αποτραπεί η καταστροφή

Τις ίδιες εκείνες ώρες,  στελέχη του ΕΑΜ, με επικεφαλής τον ΕΑΜίτη μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, είχαν αρχίσει διαπραγματεύσεις για την άνευ όρων παράδοση όλων των γερμανικών στρατευμάτων και των συνεργατών τους στη διοίκηση του ΕΛΑΣ. Η προσπάθεια αυτή από μέρους των δυνάμεων του ΕΑΜ έγινε από σεβασμό προς την πόλη, τα μνημεία και τον πληθυσμό της, προκειμένου να αποφευχθούν άσκοπες καταστροφές και απώλειες αμάχων.

Όταν όμως οι διαπραγματεύσεις δεν κατέληξαν σε συμφωνία, δόθηκε από τη διοίκηση του ΕΛΑΣ η διαταγή για την όσο γινόταν πιο προσεκτική επίθεση για την απελευθέρωση της πόλης. Ήταν 6 το πρωί, στις 30 του Οκτώβρη του 1944. Αντιδρώντας στην επίθεση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, τα γερμανικά τμήματα έκαναν δυο ανατινάξεις στο χώρο του λιμανιού. Επιχείρησαν επίσης να ανατινάξουν το παγιδευμένο κεντρικό υδραγωγείο της πόλης στην περιοχή της Παναγίας Φανερωμένης, τους μύλους Αλλατίνη και τα δύο εργοστάσια της Ηλεκτρικής Εταιρίας. Τους πρόλαβαν και τους αναχαίτισαν τμήματα του ΕΛΑΣ, εξασφαλίζοντας έτσι την ομαλή υδροδότηση και ηλεκτροδότηση της πόλης, καθώς και τη διανομή ψωμιού.

Σκληρές μάχες

Την ίδια στιγμή σε άλλα σημεία της Θεσσαλονίκης γίνονταν σκληρές μάχες, όπως αυτή στη Μοναστηρίου. Η σκληρότερη από αυτές ήταν με τους Γερμανούς και τους άνδρες των γερμανοντυμένων «Ταγμάτων Ασφαλείας» στο κτίριο της ΧΑΝΘ, που έληξε με την παράδοση τους στα τμήματα του ΕΛΑΣ. Κάτω από τη συνεχή πίεση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ οι Γερμανοί και αρκετοί συνεργάτες τους αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν στα υψώματα του Ωραιοκάστρου. Εκεί όμως τους περίμενε το 2ο Τάγμα του 13ου Συντάγματος. Οι μάχες στην περιοχή αυτή υπήρξαν σκληρές με αρκετές απώλειες και από τις δύο πλευρές.

Ιστορική μαρτυρία για τις απώλειες των ηρωικών ανταρτών του ΕΛΑΣ στη μάχη του Ωραιοκάστρου, για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, αποτελούν οι τάφοι στα νεκροταφεία της Νέας Σάντας, λίγα χιλιόμετρα από το χώρο των μαχών, όπου όλοι αναγράφουν σαν ημερομηνία θανάτου την 30^η Οκτωβρίου 1944. Αυτό αποτελεί και την καλύτερη απάντηση σε όσους ισχυρίζονται ότι οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την πόλη αμαχητί και μετά την αποχώρησή τους μπήκε στην πόλη ο ΕΛΑΣ!

Παλλαϊκός πανηγυρισμός

Η αποχώρηση των ναζί και των συνεργατών τους από την πόλη  και η εμφάνιση των ανταρτικών τμημάτων, προκάλεσε παλλαϊκό συναγερμό και παραλήρημα ενθουσιασμού στους Θεσσαλονικείς, που κατέκλυσαν τους δρόμους και τις πλατείες,  για να χαιρετίσουν με εκδηλώσεις λατρείας τους παρελαύνοντες ελευθερωτές τους. 

Εκδήλωση τιμήςτου ΕΑΜ στην πλατεία Αγ.Σοφίας
για τους εκτελεσμένους και τα θύματα της κατοχής

Ας παρακολουθήσουμε μία συγκλονιστική περιγραφή για τις πρώτες ώρες απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης:

«Οι τελευταίοι Γερμανοί, πάνω σε κάτι μικρά τανκς, όχι παραπάνω από τέσσερα, σταμάτησαν από το μεσημέρι περίπου ως τις τέσσερις το απόγευμα απέναντι από την πλατεία Δικαστηρίων, στην οδό Αριστοτέλους, μέχρι το φαρμακείο του Παπαποστόλου, μέχρι τη Βενιζέλου σχεδόν. Το επιτελείο στάθηκε στη γωνία Αριστοτέλους και Εγνατία, εκεί που ήτανε η κλινική Χαριτάντη. Και βγήκανε οι αξιωματικοί και μείνανε εκεί με τις ώρες. Αυτή η μικρή δύναμη κάλυπτε την οπισθοχώρηση των άλλων.

Πάνω από την Άνω Πόλη, ακούγονταν μυριάδες πυροβολισμοί, γιορτάζανε. Έκοβε τότε το μάτι μου και θυμάμαι που έβλεπα επάνω στο βράχο, εκεί που είναι ο συνοικισμός της Βάρνας, ακόμα και τα πλακάτ που έσειαν οι διαδηλωτές. Εμείς κάτω ήμασταν ακόμα υπό γερμανοκρατία. Η δική μας γειτονιά ήταν γεμάτη από το ΕΛΑΣ, που παραφύλαγε απ’ τις γωνιές όμως.

 Εγώ κοίταζα με κάτι παλιά κιάλια που είχαμε. Κάποια στιγμή, χωρίς τίποτα το εντυπωσιακό, βουβά, μπήκαν μέσα στα οχήματα οι Γερμανοί και τράβηξαν για το Βαρδάρη. Δεν είχε περάσει ούτε ένα τέταρτο, κι άρχισαν να κτυπούν οι καμπάνες. Εκείνη η καμπάνα του Αγίου Δημητρίου, που ήταν βαριά και μεγάλη και ραγισμένη, τη θυμάμαι σαν τώρα. Οι καμπάνες των Χαλκέων, όλες. Ο κόσμος ξεχύθηκε στους δρόμους. Εγώ έτρεξα πάλι προς την πλατεία Αγία Σοφίας. Πολύς κόσμος είχε τρέξει αυθόρμητα εκεί. Φιλιόντουσαν μεταξύ τους άγνωστοι άνθρωποι, και επικρατούσε μέγας ενθουσιασμός, αφάνταστη συγκίνηση.

 Περπάτησα στην Εγνατία. Κι εκεί, από τη Βενιζέλου, είδα το ΕΑΜ που κατέβαινε συντεταγμένο. Οι διαδηλωτές τραγουδούσανε το τραγούδι “Είμαστε εμείς Ελλάδα τα παιδιά σου...”. Τα τραγούδια αυτά δεν τα ξέραμε ακόμα, και μας έκαναν εξαιρετική εντύπωση. Τις επόμενες μέρες ακούσαμε και άλλα. Τα τραγούδια του ΕΑΜ ήτανε πάρα πολύ συναρπαστικά και πρέπει να συντέλεσαν πολύ στο ηθικό των αγωνιστών, που πολεμούσανε με το τίποτα.

 Όταν πήρε πια να βραδιάζει, από τη μεριά της Καμάρας, μπήκε ο ΕΛΑΣ. Με άλογα, αντάρτες καβαλάρηδες, συντεταγμένοι. Σταθήκανε, χωρίς να ξεπεζέψουν, πάνω στις γραμμές του τραμ, τριγυρισμένοι απ’ τον κόσμο. Φαινόντουσαν κουρασμένοι πολύ, δεν είχανε τον ίδιο ενθουσιασμό με μας. Αυτοί ζούσανε ελεύθεροι από καιρό. Ήταν κουρασμένοι και σοβαροί. Φορούσανε οι πιο πολλοί κάπες, δεν κατέβαιναν από τα μικρόσωμα, χωριάτικα άλογά τους».

Ο διοικητής της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ
Ευριπίδης Μπακιρτζής προσερχόμενος στην Αγιά-Σοφιά

Το εθνικό έργο του ΕΛΑΣ

Μία από τις πρώτες διαταγές που εξέδωσε από τη Θεσσαλονίκη ο Σερραίος στην καταγωγή Διοικητής της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας, στρατηγός Ευριπίδης Μπακιρτζής, ήταν να διατάξει στις 3 Νοεμβρίου 1944 τη Χ. και την IX. Μεραρχίες του ΕΛΑΣ να συγκροτήσουν συνοριακούς τομείς για τη διαφύλαξη των συνόρων προς τα Σκόπια και τον έλεγχο των κυριοτέρων διαβάσεων για να σταματήσουν να εισέρχονται στο ελληνικό έδαφος σκοπιανοί προπαγανδιστές που επιχειρούσαν να ξεσηκώσουν τους Έλληνες σλαβόφωνους της Δυτικής Μακεδονίας. Η διαταγή κατέληγε τονίζοντας την ανάγκη «η σύνθεσις των τμημάτων των τομέων να είναι τοιαύτη ώστε να μην υπάρχει περίπτωσις ενασκήσεως προπαγάνδας υπό των αυτονομιστών Μακεδονίας». 

Επί 2,5 μήνες ο ΕΛΑΣ κυρίαρχος

 Ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ ήταν για 2,5 περίπου μήνες, ώς τον Ιανουάριο του 1945, που αποσύρθηκε με τη Συνθήκη της Βάρκιζας, η μοναδική τοπική και πολιτική εξουσία στην πόλη. Η Εθνική Πολιτοφυλακή, είχε αναλάβει όλες τις αρμοδιότητες, τη διατήρηση της τάξης, τον επισιτισμό, τη φορολογία και τη λειτουργία των δημοτικών υπηρεσιών. Το κύριο μέλημά του ήταν η εκκαθάριση της πόλης από τους δωσίλογους, τους «ταγματασφαλίτες», τους συνεργάτες των Γερμανών, που είχαν κάνει την πόλη κέντρο όλων των δυνάμεων της Μακεδονίας που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή. 

Πανηγυρική έκδοση της εφημερίδας "Έφοδος" που εκδίδονταν
από την ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης για την απελευθέρωση της πόλης

H προσπάθεια αναθεώρησης της ιστορίας

Τα τελευταία χρόνια, κάποιοι επιχειρούν μια ολοκληρωτική άρνηση της Εθνικής μας Αντίστασης και δικαίωση της συνεργασίας με τους κατακτητές.  Ελληνοαμερικανοί, αλλά και Έλληνες συγγραφείς εκδίδουν βιβλία, υποστηρίζοντας ότι η Εθνική Αντίσταση ήταν δήθεν καταστροφή για τον τόπο, ενώ τα Τάγματα Ασφαλείας τάχα… έσωσαν την Ελλάδα και πρέπει να τους αποδοθούν οι πρέπουσες τιμές. Η εκστρατεία αυτή ξεκίνησε από αμερικανικά Πανεπιστήμια. Ένας από αυτούς τους αναθεωρητές της ιστορίας, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Γέιλ, Στάθης Καλύβας, μιλά για «απομάκρυνση της έρευνας από τις επιστημονικά στείρες ανησυχίες που κυριάρχησαν μέχρι σήμερα», για  «φρέσκια ματιά» και «νέα πορίσματα». Το ίδιο που επιχειρούν κάποιοι άλλοι Ευρωπαίοι συνάδελφοί τους να βγάλουν «λάδι» τον Χίτλερ και τους ομοτράπεζους των Ναζί. Η προσπάθεια αυτή δεν θα περάσει. Ο ελληνικός λαός ξέρει πολύ καλά το ρόλο της οργανωμένης Εθνικής Αντίστασης στην απελευθέρωση της χώρας, όπως ξέρει καλά τις καταστροφικές συνέπειες τις οποίες είχε για τη χώρα η δράση των συμμοριών που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές.