Το τραγικό τέλος του Άρη Βελουχιώτη

79 χρόνια από το θάνατο του θρυλικού πρωτοκαπετάνιου του  ΕΛΑΣ

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Συμπληρώθηκαν 79 χρόνια από τον τραγικό θάνατο ενός από τους πρωτοπόρους της Εθνικής Αντίστασης κατά των χιτλερικών κατακτητών, του πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ και θεμελιωτή του αντάρτικου κινήματος στην υπόδουλη Ελλάδα, του Άρη Βελουχιώτη. Ενός ήρωα που το όνομά του έγινε θρύλος και γράφτηκε με χρυσά γράμματα στη νεότερη ελληνική ιστορία, πλάϊ στα ονόματα των ηρώων της Επανάστασης του 1821.

Ο Αρης Βελουχιώτης, που το πραγματικό του όνομα ήταν Θανάσης Κλάρας, γεννήθηκε στη Λαμία στις 27 Αυγούστου του 1905. Ήταν το τρίτο παιδί του Δημήτρη και της Αγλαΐας Κλάρα. Προέρχονταν από εύπορη οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν δικηγόρος, αλλά είχε και κτηματική περιουσία, μεταξύ των οποίων ένα ελαιοτριβείο και σαπουνοποιείο. Οι προπάπποι του, από μητέρα κι από πατέρα, είχαν πάρει ενεργό μέρος στην Επανάσταση του 1821.

Ο παππούς του οπλαρχηγός του 1821

Όπως έγραψε ο Πάνος Λαγδάς: «Οι πρόγονοί του πήραν μέρος στην επανάσταση του Εικοσιένα και διακρίθηκαν για την τόλμη τους και την παλικαριά τους. Ένας απ' αυτούς, ο Ανδρέας Κλάρας, στα ηρωικά εκείνα χρόνια του ξεσηκωμού του έθνους αγωνίστηκε για την απελευθέρωση της πατρίδας πολεμώντας τους Τούρκους σαν αξιωματικός στα σώματα των οπλαρχηγών του Εικοσιένα, Πανουργιά και Δυοβουνιώτη. Αλλά και άλλος πρόγονός του, από τη μητέρα του - που ανήκε στη Σουλιώτικη οικογένεια Ζέρβα, η οποία ύστερα από την καταστροφή του Σουλίου κατέφυγε στο Μεσολόγγι - πολέμησε γενναία τους Τούρκους με τον Μάρκο Μπότσαρη, στις μάχες που έδωσε κοντά στο Καρπενήσι, επίσης και στο Μεσολόγγι. Μάλιστα την εποχή που βρισκόταν στο Μεσολόγγι (όπως το θέλει η παράδοση) ήταν στα σώματα που είχε οργανώσει ο Λόρδος Μπάιρον». 1

Μετά το δημοτικό σχολείο ο μικρός Θανάσης Κλάρας γράφτηκε στο σχολαρχείο το 1915 και στη συνέχεια θα φοιτήσει στο ανώτερο τμήμα της «Αβερώφειου Γεωργικής Σχολής» της Λάρισας απ' όπου και θα αποφοιτήσει το 1922. Όπως έγραψε και ο αδελφός του Μπάμπης, ο Θανάσης ήταν πολύ δραστήριος από πολύ μικρός. Απείθαρχος, ανυπότακτος, ερχόταν συχνά αντιμέτωπος με τους κανόνες ζωής της μικρής κοινωνίας της Λαμίας. Ετσι, όταν στα 1919 έφυγε για να σπουδάσει στη Λάρισα «ησύχασε κι η Λαμία από την πέτρα του σκανδάλου της», ².

Απόφοιτος πια γεωπόνος, ο Θανάσης διορίζεται στη Γεωργική Υπηρεσία και αρχικά υπηρετεί στο Παρανέστι της Δράμας, ενώ το 1923 θα μετατεθεί στα Τρίκαλα. Γρήγορα, όμως, θα έρθει σε διαφωνία με την υπηρεσία και παραιτηθεί, ενώ θα αρνηθεί και την πρόταση του πατέρα του να ασχοληθεί με την κτηματική περιουσία της οικογένειας. Έτσι θα πάρει το δρόμο για την Αθήνα. ³

Η ένταξή του στο αριστερό κίνημα

Στην πρωτεύουσα, ο Κλάρας μυείται από τον συμπατριώτη του Τάκη Φίτσο στο κομμουνιστικό κίνημα, στο οποίο αφιερώνεται ολοκληρωτικά, καθώς εκεί βρίσκει περιεχόμενο για τη ζωή του, διοχετεύοντας τις ανησυχίες, την τόλμη και τα την παλληκαριά του. Και όπως έγραψε ο ίδιος, σε επιστολή του που δημοσιεύτηκε στο «Ριζοσπάστη» το Σεπτέμβρη του 1931, σε απάντηση της κατηγορίας που είχαν εκτοξεύσει σε βάρος του, ότι το 1924 είχε καταδικαστεί για κλοπή. Γράφει χαρακτηριστικά:

«Καταδικάστηκα για κλοπή το 1924; Έκανα κλοπή το 1924; Ναι! Και έκανα την κλοπή και καταδικάστηκα! Γιατί έκλεψα; Γεννημένος μέσα στο καθεστώς αυτό της ληστείας, της διαφθοράς, του πνευματικού σκότους και της διαστρέβλωσης της πνευματικής, έχοντας για σύμβουλο τον διεφθαρμένο αστικό πολιτισμό, έφτασα στο σημείο να κλέψω. Οχι αυτό μόνο. Ρωτήστε τον τόπο της καταγωγής μου: Θα μάθετε πως στα μικρά μου χρόνια χαρτόπαιζα, μεθούσα, πιστόλιζα για το τίποτε και τον τυχόντα μέσα στα καφενεία. Αυτά ως το 1924, ακόμα και το '25 σχεδόν, όταν επί τέλους άρχισα με τη βοήθεια κομμουνιστών εργατών και διανοουμένων να βλέπω όχι θολά, μα με κάποια καθαρότητα. Έφτασε λίγος καιρός να απαλλαγώ απ' την επίδραση του διεφθαρμένου αστικού πολιτισμού. Ήμουνα πια στους κόλπους του Κομμουνιστικού κόμματος…. Έκτοτε δεν έχω στο ενεργητικό μου παρά φυλακίσεις για πάλη επαναστατική. Μιλάν τα γεγονότα, μιλάει αυτή η αλήθεια. Ούτε μια κηλίδα…. ⁴

Οργανώνεται στην ΟΚΝΕ

Έφιππος με τον στρατιωτικό αρχηγό του ΕΛΑΣ, Στέφανο Σαράφη

Στα 1924 ο Θανάσης Κλάρας οργανώνεται στην ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας) και όταν το 1925 κληθεί στο στρατό για να υπηρετήσει τη θητεία του, αρχικά παίρνει το βαθμό του δεκανέα και  προτείνεται για τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών. Όμως στη σχολή δεν πρόκειται να πάει ποτέ, καθώς γίνονται αντιληπτές οι αντιλήψεις του. Έτσι  καθαιρείται από δεκανέας και στέλνεται «ως επικίνδυνος κομμουνιστής» να περάσει το υπόλοιπο της θητείας του στον «πειθαρχικό ουλαμό» στο Καλπάκι. 5 Στο Καλπάκι, ο Θανάσης Κλάρας κράτησε στάση πραγματικού λαϊκού αγωνιστή και ο «Ριζοσπάστης» της εποχής πολλές φορές αναφέρει το όνομά του σε ρεπορτάζ από το μαρτυρικό στρατόπεδο. 6

Όταν το 1927 απολυθεί από το στρατό, εγκαθίσταται μόνιμα στην Αθήνα,  ξανασυνδέεται με την ΟΚΝΕ και γρήγορα θα αναδειχτεί στέλεχός της, παίρνοντας για συνωμοτικούς λόγους το ψευδώνυμο «Μιζέριας».  Όπως έχει καταγραφεί από αρκετούς που ασχολήθηκαν με τη ζωή και τη δράση του, ο ίδιος διάλεξε αυτό το ψευδώνυμο, γιατί απηχούσε τη μιζέρια και την εξαθλίωση του λαού. 7 Στην ΟΚΝΕ ασχολήθηκε με διάφορους τομείς δραστηριότητας, υπήρξε συντάκτης της εφημερίδας Νεολαία που εξέδιδε η ΟΚΝΕ. Επίσης, απασχολήθηκε στο κομματικό «Σοσιαλιστικό Βιβλιοπωλείο», που είχε διευθυντή τον Γιάννη Ζέβγο, και είχε συνεργασία με τον «Ριζοσπάστη», ενώ αργότερα υπήρξε συντάκτης του. 8

Μέλος του ΚΚΕ

Το 1929 ο 24χρονος τότε Θανάσης Κλάρας γίνεται μέλος του ΚΚΕ και ανάμεσα στα καθήκοντα που αναλαμβάνει ήταν η κομματική περιφρούρηση, η οργάνωση δραπετεύσεων αγωνιστών από τις φυλακές, η εξασφάλιση πλαστών ταυτοτήτων για τους παράνομους κλπ. Από το 1934 έως τη σύλληψή του από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, αποστέλλεται για  κομματική δουλειά σε πολλές περιοχές της χώρας, όπως τη Μακεδονία, τη Μυτιλήνη, τον Έβρο κλπ.. Ενώ τα χρόνια αυτά και μέχρι το '36, θα συλληφθεί, θα φυλακιστεί και θα εξοριστεί πολλές φορές.

Εκδήλωση του ΚΚΕ μπροστά στο άγαλμα του Άρη

Στα τέλη του 1936 θα συλληφθεί από τη δικτατορία του Μεταξά και θα φυλακιστεί στην Αίγινα. Κατά τη μεταφορά του όμως στην Αθήνα, το 1937 για να δικαστεί, κατάφερε να αποδράσει από το δικαστήριο και πέρασε στην παρανομία. Στο διάστημα αυτής της νέας παρανομίας του, θα συνεχίσει την παράνομη κομματική δουλειά στη Μακεδονία, αλλά θα τον ξανασυλλάβουν στη Δράμα, στις 28 Σεπτέμβρη του 1937, και θα τον ξαναστείλουν στις φυλακές της Αίγινας.

 Η «δήλωση μετανοίας»

Στις αρχές Ιουνίου του 1939, όπως προκύπτει και από αρχείο Μανιαδάκη, ο Θανάσης Κλάρας μεταφέρθηκε στις φυλακές της Κέρκυρας και στις 27 του ιδίου μήνα υπέγραψε «δήλωση μετανοίας», αποκηρύσσοντας «τον κομμουνισμόν ως σύστημα ολέθριον διά την ελληνικήν πραγματικότητα και διαλυτικόν των μεγάλων ηθικών εννοιών, Πατρίδος, θρησκείας και οικογένειας». Μετά από αυτό αποφυλακίστηκε στις 5 Σεπτεμβρίου. 9

Γύρω από τη δήλωση μετανοίας του Κλάρα, έχει δημιουργηθεί πλήθος συγχύσεων. Μία από αυτές, ότι η δήλωση έγινε ύστερα από εντολή του Νίκου  Ζαχαριάδη, ο οποίος του ανέθεσε την αποστολή να βγει από τη φυλακή και να βοηθήσει στο ξεκαθάρισμα του παράνομου μηχανισμού του Κόμματος από τους χαφιέδες. ¹⁰ Ενας τέτοιος ισχυρισμός, όμως, δεν αποδεικνύεται από πουθενά και, φυσικά, ελάχιστους πείθει. 11 Ο Μπάμπης Κλάρας τον επικαλείται εντελώς χλιαρά, ο Λαγδάς τον απορρίπτει και το ίδιο κάνει ακόμη κι αυτός ο Χαριτόπουλος, ο οποίος μιλάει για μυθολογία. 12

Οι δύο αρχηγοί του ΕΛΑΣ, Άρης Βελουχιώτης και Στ. Σαράφης

Πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ

Όταν η φασιστική Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της χώρας μας, ο Θανάσης Κλάρας θα βρεθεί στο Αλβανικό μέτωπο σαν λοχίας του πυροβολικού, ενώ μετά  την κατάρρευση του μετώπου θα επιστρέψει στην Αθήνα, παροτρύνοντας τους συναδέλφους του φαντάρους να μην παραδώσουν τον οπλισμό τους, αλλά να τον κρύψουν για να μπορέσουν να αντισταθούν στον κατακτητή. Στις 15 Μαϊου 1941, ο Κλάρας συμμετέχει σε σύσκεψη στο δασύλλιο της Καισαριανής για την οργάνωση της αντίστασης.

Η ηγεσία του ΚΚΕ τον στέλνει το Νοέμβριο του 1941 στη Ρούμελη για να εξετάσει τις δυνατότητες ανάπτυξης του αντάρτικου κινήματος. Επιστρέφοντας το Δεκέμβριο του ίδιου έτους, υποβάλλει σχετική έκθεση η οποία και εγκρίνεται.

Τον Ιανουάριο του 1942, βγαίνει οριστικά στο βουνό, αρχίζοντας το έργο της συγκρότησης των ανταρτοομάδων. Η προσπάθεια αυτή στέφεται με επιτυχία και στις 7 Ιουνίου 1942 θα μπει στο χωριό Δομνίστα της Ευρυτανίας με το όνομα Αρης Βελουχιώτης. Από κει και μετά, το όνομά του θα γίνει τραγούδι και θα αντηχήσει σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Είναι ο δημιουργός και ο φυσικός αρχηγός του ΕΛΑΣ. 13

Η γέφυρα του Γοργοπόταμου μετά την ανατίναξη από τους αντάρτες

Ο άθλος του Γοργοποτάμου

Η συντριβή του ιταλικού καταδιωκτικού αποσπάσματος «Ρυκά», ο Γοργοπόταμος, οι μάχες του Κρικέλου, του Μικρού Χωριού και εκατοντάδες άλλες θα συνδεθούν με τ' όνομά του. Στις 2 Μαϊου 1943 με τη συγκρότηση του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ θα οριστεί καπετάνιος του, μέλος της τριμερούς ηγεσίας, δίπλα στον Σαράφη, που ήταν ο στρατιωτικός αρχηγός, και τον αντιπρόσωπο του ΕΑΜ Αντρέα Τζήμα - Σαμαρινιώτη.

Στις 22 Απριλίου 1944, ο Άρης θα περάσει στην Πελοπόννησο με αποστολή να βοηθήσει στην ανάπτυξη του αντάρτικου κινήματος και στη συντριβή των εθνοπροδοτικών ταγμάτων ασφαλείας. Πετυχαίνει στην αποστολή του απόλυτα και επιστρέφει στη Ρούμελη τον Οκτώβρη του ίδιου έτους. Στις 20 Οκτωβρίου 1944 μπαίνει στη γενέτειρά του Λαμία όπου γίνεται δεκτός από χιλιάδες κόσμο και εκφωνεί την περίφημη ιστορική του ομιλία. 14

Ο πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ, βλέπει με αγωνία να συσσωρεύονται τα σύννεφα στον ορίζοντα. Τον Νοέμβριο του 1944 σε σύσκεψη καπετάνιων του ΕΛΑΣ πρότεινε να ετοιμαστεί ο ΕΛΑΣ για την αναμενόμενη σύγκρουση με τους Άγγλους:

Αν ζήσει κανένας σας να θυμάται τα λόγια αυτά. Οι Εγγλέζοι θα σας σφάξουν όλους σαν αρνιά, εγώ στα χέρια τους δε θα πέσω, γιατί τα βουνά με ξέρουν. Με την πέτρα προσκέφαλο, την ψείρα συντροφιά, την κάπα σκέπασμα δε θα με ιδούνε ζωντανό στα χέρια τους. Αυτό θέλω να το θυμάστε αν κανένας σας ζήσει.

Από την ιστορική ομιλία του Άρη Βελουχιώτη στη Λαμία

Η αποκήρυξη και το τραγικό τέλος

Όταν η Αθήνα φλέγεται, με τα αιματηρά γεγονότα του Δεκεμβρίου 1944, ο Αρης δε θα πάρει μέρος, αλλά θα σταλεί μαζί με τον Σαράφη και τον κύριο όγκο των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην Ηπειρο εναντίον του Ζέρβα, ενώ με τη συμφωνία της Βάρκιζας θα διαφωνήσει αν και αρχικά θα πειθαρχήσει στην κομματική γραμμή και θα υπογράψει τη διαταγή αποστράτευσης του ΕΛΑΣ. Στη συνέχεια όμως θα ξαναρχίσει την αντάρτική δράση ορμώμενος από την ορθή γενικά εκτίμηση ότι η παρουσία των Αγγλων στην Ελλάδα είχε ως μοναδικό στόχο την εξόντωση του λαϊκού ΕΑΜικού κινήματος. Ετσι επιχείρησε να ανασυγκροτήσει τον ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ με τα χαρακτηριστικά που είχαν στην περίοδο της τριπλής φασιστικής κατοχής 1941- 1944. Τον καινούριο αντάρτικο στρατό που συγκροτεί τον ονομάζει «ΕΛΑΣ- Νέος» και το ανασυγκροτημένο ΕΑΜ, το ονομάζει «Μέτωπο Εθνικής Ανεξαρτησίας» (ΜΕΑ). 15

 Η απόφαση του Άρη Βελουχιώτη να συνεχίσει τον αντάρτικο αγώνα, διαισθανόμενος τις ολέθριες επιπτώσεις που θα είχε για τη χώρα και το λαϊκό κίνημα η επέμβαση των ξένων, εξοργίζει τον αρχηγό του ΚΚΕ, Νίκο Ζαχαριάδη. Υπό τον τίτλο «Το ΚΚΕ καταγγέλλει ανοιχτά τον Αρη Βελουχιώτη», η εφημερίδα του κόμματος, ο Ριζοσπάστης, έγραψε στις 12 Ιουνίου 1945: «Ο σ. Ζαχαριάδης μας ανακοίνωσε ότι η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ αφού συζήτησε πάνω σε εκθέσεις που ήρθαν από διάφορες κομματικές οργανώσεις, αποφάσισε να καταγγείλει ανοιχτά την ύποπτη και τυχοδιωκτική δράση του Αρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια). Ο Βελουχιώτης και ύστερα από τη σύναψη της συμφωνίας της Βάρκιζας συνέχισε τη δράση του. Η δράση αυτή, που μονάχα την αντίδραση μπορούσε να εξυπηρετήσει, γιατί της έδινε όπλα για να χτυπά το ΚΚΕ, να παραβιάζει τη συμφωνία της Βάρκιζας και να δικαιολογεί τα εγκλήματά της, δεν επιτρέπει πια καμία καθυστέρηση για την ανοιχτή καταγγελία του Αρη Βελουχιώτη. Όπως είναι γνωστό ο Βελουχιώτης (Θανάσης Κλάρας) στον καιρό της δικτατορίας του Μεταξά είχε πιαστεί και είχε κάνει δήλωση μετανοίας και αποκήρυξης του ΚΚΕ». 16

Η καταγγελία του Αρη από το ΚΚΕ, καθιστούσε πλέον τυπικό το ζήτημα  κοινοποίησης της διαγραφής του

Στις 16 Ιουνίου 1945 έξω από τη Μεσούντα, ο Αρης Βελουχιώτης που είχε κυκλωθεί στη Χαράδρα του Φάγκου (Αχελώος Ποταμός) από ομάδες της "Εθνοφυλακής" και τμήμα του στρατού, έδωσε ο ίδιος τέλος στη ζωή του με το περίστροφό του. Στο θάνατο τον ακολούθησε και ο πιστός του αντάρτης ο Τζαβέλας. Οι διώκτες τους, αποκεφάλισαν τους δύο νεκρούς συντρόφους και κρέμασαν τα κεφάλια τους, από τις 18 ως τις 20 Ιουνίου σε έναν φανοστάτη στα Τρίκαλα. 17

Τα αίτια της αυτοκτονίας

Τρεις μέρες μετά το θάνατό του ο Ριζοσπάστης έγραφε, ανάμεσα σε άλλα, στην πρώτη του σελίδα: «Ο τόσο τραγικός θάνατος του Άρη  Βελουχιώτη προκαλεί θλίψη ανάμεσα στους πραγματικούς πατριώτες και αγωνιστές της εθνικής ιδέας. Γιατί ανεξάρτητα από τη θέση που πήρε μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, θέση που αντικειμενικά εξυπηρετούσε την αντίδραση, δεν μπορεί και δεν επιτρέπεται να ξεχνάει κανείς ότι ο Αρης Βελουχιώτης ήταν ένας από τους πρωτοπόρους του αγώνα της αντίστασης, από τους πρωταθλητές για την οργάνωση του αντάρτικου κινήματος». ¹⁸

Για την αυτοκτονία του Άρη έχουν πολλά γραφτεί. Και για το πώς έγινε και για την αιτία που την προκάλεσε. Ο πιο διαδεδομένος ισχυρισμός θέλει τον Άρη να αυτοκτόνησε είτε γιατί δεν άντεξε την αποκήρυξη του από το κόμμα είτε γιατί μ' αυτό τον τρόπο ήθελε να εκφράσει την πολιτική του διαμαρτυρία για το γεγονός της αποκήρυξης. Αν δεχτούμε αυτό τον ισχυρισμό, τότε θα πρέπει να καταλήξουμε ότι ο Άρης ήταν εντελώς αφελής ή ένας συναισθηματικός τύπος που δεν πολυκαταλάβαινε τη σημασία των ενεργειών του. Είναι όμως δυνατό να δεχτούμε κάτι τέτοιο για τον Άρη; Μπορούμε δηλαδή να υποθέσουμε πως δεν αντιλαμβανόταν ότι οδηγούνταν εκτός κόμματος - και η διαγραφή του θα καθίστατο τυπικό ζήτημα - όταν αποφάσιζε να εναντιωθεί στην πολιτική του κόμματος μετά τη Βάρκιζα, να προχωρήσει σε νέο αντάρτικο, να επιχειρήσει να φτιάξει το Νέο ΕΛΑΣ και το νέο ΕΑΜ; Αν υποθέσουμε κάτι τέτοιο, τότε δε μιλάμε για τον Αρη αλλά για κάποιον άλλον. Ο Αρης αποφάσισε την αυτοκτονία του, αφού ήταν έξω από τις επιλογές του κάθε τι άλλο εκτός από πόλεμο, όταν πλέον συνειδητοποίησε ότι το εγχείρημά του είχε οδηγηθεί σε πλήρη αδιέξοδο. 19

Η αποκατάσταση

Η πολιτική αποκατάσταση του Άρη Βελουχιώτη, όχι όμως και η κομματική, έγινε με απόφαση της Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ, στις 16 Ιουλίου 2011. Όπως αναφέρονταν στην απόφαση εκείνης της συνδιάσκεψης, που παρουσιάστηκε σε ειδική εκδήλωση, στην κεντρική πλατεία της Λαμίας, όπου βρίσκεται και το άγαλμα του έφιππου πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ, στις 9 Οκτωβρίου 2011:

"Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη αποφασίζει την επίσημη πολιτική αποκατάσταση του Άρη Βελουχιώτη. Θεωρεί ότι είχε δίκιο ως προς την εκτίμηση που έκανε για τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

Παράλληλα η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη σημειώνει ότι η διαφωνία του Άρη με τη Συμφωνία της Βάρκιζας δε δικαιώνει τη στάση του απέναντι στη συλλογική θέση του Κόμματος και την παραβίαση από αυτόν της κομματικής πειθαρχίας, καθώς και την αξιοποίηση από τον Αρη της φήμης και του σεβασμού που είχε κατακτήσει την προηγούμενη περίοδο ως καπετάνιος του ΕΛΑΣ και στέλεχος του ΚΚΕ. Η στάση του αυτή, που αποτέλεσε ρήξη με τη θεμελιώδη αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, δεν καθιστά δυνατή τη μετά θάνατο αποκατάσταση και της κομματικής του ιδιότητας". 20

Πηγές:

1. Π. Λαγδά: Αρης Βελουχιώτης - Ο πρώτος του Αγώνα, Αθήνα 1964, εκδόσεις ΚΥΨΕΛΗ, τόμος Α' σελ. 85-86.

2. Μπάμπης Δ. Κλάρας: Ο αδελφός μου ο Αρης, εκδόσεις «ΔΩΡΙΚΟΣ», σελ. 56.

3. Μπάμπης Κλάρας, στο ίδιο, σελ. 78-80.

4. Εφημερίδα Ριζοσπάστης, 9 Σεπτεμβρίου 1931.

5. Το περιβόητο Καλπάκι που βρισκόταν κοντά στο χωριό Δολιανά της Ηπείρου, ήταν ένας «πειθαρχικός ουλαμός», όπου έστελναν τους κομμουνιστές στρατιώτες της εποχής. Άφησε εποχή με την «έμπνευση» των αρχών, να υποχρεώνουν τους υπηρετούντες εκεί φαντάρους, κάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού ή μέσα στο καταχείμωνο να ποτίζουν τα… τηλεγραφόξυλα. Το στρατόπεδο διαλύθηκε τελικά το 1934.

6. Γιώργος Πετρόπουλος, «Άρης Βελουχιώτης, ένας από τους πρωτοπόρους του απελευθερωτικού αγώνα», εφημερίδα Ριζοσπάστης, 19 Ιούνη 2005

7. Μπάμπης Κλάρας, στο ίδιο, σελ. 99, Π. Λαγδά, στο ίδιο, 260-263.

8. Γιώργος Πετρόπουλος, ό.π.

9. Θ.Μ. Λυμπερίου: Το Κομμουνιστικό Κίνημα στην Ελλάδα, Εκδόσεις Παπαζήση, τόμος Α' σελ. 243-247.

10.  Γιάννη Γ. Χατζηπαναγιώτου (Καπετάν Θωμά): Η Πολιτική Διαθήκη του Αρη Βελουχιώτη, εκδόσεις «ΔΩΡΙΚΟΣ», σελ. 36-38, 618-627,  Λ. Αποστόλου, στο ίδιο, σελ. 36,κ.ά.

11. Πετρόπουλος, ό.π.

12. Διονύσης Χαριτόπουλος: Αρης ο Αρχηγός των ατάκτων, εκδόσεις «Εξάντας», τόμο Α' σελ. 64.

13. Εφημερίδα Ριζοσπάστης, 19 Ιούνη 2005

14. Πετρόπουλος, ό.π.

15. Πέτρος Ανταίος: Ν. Ζαχαριάδης: Θύτης και θύμα, εκδόσεις «Φυτράκη», σελ. 502

16. Εφημερίδα Ριζοσπάστης 12 Ιουνίου 1945.

17. Κων. Τριανταφυλλίδης, "Το μυστικό του Άρη Βελουχιώτη", δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα  Απογευματινή, 1955, και συνέντευξη Βαγγέλη Γκονέζου, όπως αναφέρονται στο Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, Β' έκδοση, Αθήνα 2003, Ελληνικά Γράμματα, σελ. 726.

18. Εφημερίδα Ριζοσπάστης 19 Ιουνίου 1945.

19. Γιώργος Πετρόπουλος, ό.π.

20. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Κυριακή 9 Οκτωβρίου 2011

Η ιστορική ομιλία της Λαμίας

Στις 22 Οκτωβρίου 1944, μέρες της απελευθέρωσης, ο Άρης Βελουχιώτης είχε εκφωνήσει έναν ιστορικό λόγο στην κεντρική πλατεία της Λαμίας. Την εμπνευσμένη ομιλία του με τίτλο «Ποιοι και γιατί θέλουν να ξεχάσουμε την ιστορία μας», μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ: http://www.marxists.org/ellinika/archive/velouhiotis/1944/10/22.htm