Η χρεοκοπία και ο διεθνής οικονομικός έλεγχος πριν από 120 χρόνια

Πριν από 120 ακριβώς χρόνια, το πρώτο δεκαήμερο του Μαΐου 1898, η Ελλάδα γνώριζε την «κατοχή» του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Γαλλία, Αγγλία, Ιταλία και Ρωσία) εγκαθίστανται μόνιμα στην Αθήνα. Θα εποπτεύουν τις δημόσιες υπηρεσίες, που ήταν αρμόδιες για την είσπραξη των εσόδων, τα οποία προορίζονταν να εξοφλούνται οι δανειστές του ελληνικού κράτους. 

Λιθογραφία της δεκαετίας του 1890 με τους κεφαλαιούχους της εποχής να
επιδεικνύουν άδειες τσέπες. Εχει τον τίτλο η «εκ των δανείων κατάστασίς
μας» και στο πίσω μέρος οι «λωποδυτικές αποθήκες» των χρυσοκάνθαρων

Οι ξένοι "επιτηρητές", θα έχουν τον τελικό λόγο ακόμη και σε προσλήψεις - απολύσεις - μεταθέσεις - προαγωγές δημοσίων υπαλλήλων!
Η εποπτεία, περνώντας από διάφορες φάσεις, θ' αποδυναμωθεί μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά τυπικά θα καταργηθεί μόλις το 1978! Τότε θα διαλυθεί το γραφείο του ΔΟΕ στο ελληνικό υπουργείο Οικονομικών.
Πολλοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Όμως, η ιστορία της χρεοκοπίας στην Ελλάδα έχει ορισμένες αξιοσημείωτες πτυχές που ελάχιστα διαφέρουν η μία από την άλλη. Τέσσερις φορές στο παρελθόν η χώρα μας έχει δει το φάσμα της χρεοκοπίας και τις τέσσερις φορές χρεοκόπησε δηλώνοντας αδυναμία εξυπηρέτησης των δανείων που είχε εισπράξει. Η Ιστορία μπορεί να μην επαναλαμβάνεται, αλλά ελάχιστοι, όπως αποδεικνύεται, έχουν διδαχθεί από αυτήν.
Ο «Έλεγχος», συνιστούσε το μεγαλύτερο τίμημα που κατέβαλε η Ελλάδα μετά την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Οι διαπραγματεύσεις της ειρήνης θα διεξαχθούν ερήμην της, αφού η άρχουσα τάξη της χώρας, ανέθετε στις Μεγάλες Δυνάμεις «την άνευ όρων φροντίδα των συμφερόντων της».

Αποζημίωση στην Τουρκία
Στους όρους της συνθήκης που υπογράφηκε (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 1897) περιλαμβανόταν άρθρο, κατά παράβαση κάθε διπλωματικής αρχής και διεθνούς πρακτικής: «Ο σχετικός δια τη διευκόλυνσιν της ταχείας πληρωμής της αποζημιώσεως διακανονισμός (δηλαδή η αποζημίωση των 95 εκ. χρυσών φράγκων που καλούνταν η ηττημένη Ελλάδα να καταβάλει ως αποζημίωση στη νικήτρια Τουρκία) θέλει γίνει τη συναινέσει των Δυνάμεων. Κατά τρόπον μη θίγοντα κεκτημένα δικαιώματα των παλαιών δανειστών της Ελλάδος, κατόχων ομολογιών του ελληνικού δημοσίου χρέους». Ένα άρθρο που ο Κλεμανσό το είχε χαρακτηρίσει επονείδιστο.
Για τον σκοπό αυτό ιδρυόταν η Επιτροπή. Αν το συγκεκριμένο απόσπασμα δεν είχε θέση σε μια συνθήκη ειρήνης η συνέχεια του άρθρου αποτελούσε μνημείο κυνισμού και ήταν απολύτως μειωτική για την Ελλάδα και τον λαό της: «Η ελληνική κυβέρνησις θέλει επιτύχει την ψήφισιν νόμου, εγκριθέντος προηγουμένως υπό των Δυνάμεων κανονίζοντος την λειτουργίαν της Επιτροπής και δυνάμει του οποίου η είσπραξις και διάθεσις προσόδων επαρκών δια την υπηρεσίαν του Δανείου της πολεμικής αποζημιώσεως και των άλλων εθνικών χρεών θα τεθή υπό τον απόλυτον έλεγχον της Επιτροπής».
Η ελληνική Βουλή υποχρεωνόταν να επικυρώσει νόμο, που περιόριζε την εθνική ανεξαρτησία και κυριαρχία, χωρίς να μπορεί ν' αρνηθεί ούτε να τον τροποποιήσει! Οπως και έγινε, τελικά, τον Φεβρουάριο του 1898. Ο δημοκράτης βουλευτής Γ. Φιλάρετος αποκαλύπτοντας την ουσία της θα διερμηνεύσει τα λαϊκά αισθήματα:
«Η γενναιότης των ισχυρών χωρών της Ευρώπης, χάριν ιδίων ποταπών συμφερόντων (εννοούσε κυρίως τα συμφέροντα των δανειστών του Δημοσίου) κατά παράβασιν δε παντός γραπτού και αγράφου νόμου, προέβη μέχρι καταργήσεως και αυτού του συνταγματικού χάρτου. Τα πλείστα και σπουδαιότερα των βουλευτικών και βασιλικών καθηκόντων του λοιπού ανατίθενται εις τους εξ αντιπροσώπους των ξένων Δυνάμεων, οι δε βουλευταί και ο βασιλεύς ήθελον υποβιβασθή εις νευρόσπαστα προς επικύρωσιν των υπογραφών εκείνων...»
Ο ίδιος, όπως και όλοι οι βουλευτές ψήφισαν τον νόμο εξ «οικτράς ανάγκης», αφού διαφορετικά οι Οθωμανοί δεν θ΄ αποχωρούσαν από τη Θεσσαλία, ο ελληνικός στρατός θ΄ αφοπλιζόταν και δεν θα μπορούσε να συναφθεί δάνειο για ν' αποζημιώσει η Αθήνα την Τουρκία και να πληρώσει τα τοκοχρεολύσια προς τους ξένους ομολογιούχους.

«Πειραματόζωο» από τότε
Επικεφαλής του ΔΟΕ τοποθετήθηκε, με την έναρξη της λειτουργίας της, ο Αγγλος λόρδος Εδουάρδος Λω (τη μνήμη του διατηρεί η ομώνυμη οδός στο κέντρο της Αθήνας). Τα μέλη της διορίζονταν απευθείας από τις Μεγάλες Δυνάμεις και όχι από τους ομολογιούχους δανειστές, ενώ πληρώνονταν κανονικά από το ελληνικό Δημόσιο. Στη μορφή αυτή επιβαλλόταν για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό κράτος. Η αρχική ονομασία του υπεροργάνου ήταν Διεθνής Επιτροπή Ελέγχου, αλλά ο όρος, «όζων δουλείας», όπως περιγραφόταν από τους συγχρόνους, αντικαταστάθηκε αργότερα με την ονομασία Διεθνής Οικονομική Επιτροπή. Αλλά στην ιστορία πέρασε όπως πραγματικά ήταν: «Ελεγχος».

Πολυεθνική... χωροφυλακή
Η ΔΟΕ ήταν ο «χωροφύλακας» των διεθνών δανειστών στην Αθήνα. Σύμφωνα με τον ιδρυτικό νόμο που επέβαλαν οι ξένοι, είχε υπό τον απόλυτο έλεγχό της τα έσοδα των μονοπωλίων αλατιού, πετρελαίου, σπίρτων, τσιγαρόχαρτου, ναξιακής σμύριδας, από τους φόρους κατανάλωσης καπνού, τέλη χαρτοσήμου και τους δασμούς των τελωνείων του Πειραιά, Λαυρίου, Πάτρας Κέρκυρας και Βόλου. Η επιβολή του ολοκλήρωνε την εθνική ταπείνωση της Ελλάδας από τη χρεοκοπία του 1893 και τον πόλεμο του 1897. Πολλοί ιστορικοί, κρίνοντας από τους οικονομικούς δείκτες, θεωρούν ότι είχε και ευεργετικά αποτελέσματα, αφού σε μια εφταετία επανήλθε η ισοτιμία δραχμής και φράγκου.

Μια κρίσιμη καμπή για τη χώρα και την οικονομία: 1893-97
Η υπερχρεωμένη Ελλάδα αναγκάζεται να κηρύξει πτώχευση. Οι δανειστές την θεωρούν δόλια και δεν δέχονται αρχικώς «κουβέντα». Αλλά θα καθίσουν, τελικά, στο τραπέζι για να επαναδιαπραγματευθούν. Συμφωνία δεν θα υπάρξει έως τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο.

1897
Μετά την ήττα στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο η Ελλάδα παραδίδεται άνευ όρων στα χέρια των δανειστών της. Ο κίνδυνος να καταλάβει και να παραμείνει η Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Θεσσαλία και να αφοπλισθεί η χώρα, υποχρεώνει την κυβέρνηση των Αθηνών σε εθνική ταπείνωση.

1898
Αρχίζει να λειτουργεί ο περίφημος Διεθνής Οικονομικός Ελεγχος. Η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα στην Ευρώπη και τον «χριστιανικό κόσμο» έως τότε που δέχεται περιορισμούς στην εθνική ανεξαρτησία και κυριαρχία της για τα δημόσια χρέη της.

O ρόλος των ξένων δανειστών 
Αρκετοί ιστορικοί κρίνουν ότι η επιβολή του ΔΟΕ και η προνομιακή κατοχύρωση των ξένων ομολογιούχων ήταν βασική αιτία του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897.
Για χάρη τους, γράφουν, κηρύχτηκε εκείνος ο «ψευδοπόλεμος». Κάποιοι, μάλιστα, εκτιμούν ότι η Γερμανία του Κάιζερ, κατ' απαίτηση των Γερμανών δανειστών, πρωτοστάτησε, εξωθώντας έμμεσα την Ελλάδα και άμεσα την Τουρκία στη σύρραξη. Με προδιαγεγραμμένη τη στρατιωτική ήττα της Ελλάδας των 2,5 εκ. κατοίκων, θα επέβαλλαν τους όρους για τη συνέχιση αποπληρωμής του χρέους.
Ο Α. Ανδρεάδης, ως ιστορικός της ελληνικής δημόσιας οικονομίας, είναι κατηγορηματικός: «Κοινόν μυστικόν ήτο ότι οι ενθαρρύνσεις προήλθον εκ Γερμανία,ς ότι ο υπό του Βερολίνου επιδιωκόμενος απώτερος σκοπός ήτο η ικανοποίησις των Γερμανών ομολογιούχων δια της επιβολής ελέγχου. Το βάσιμον της προτάσεως καταφαίνεται και εκ της μετέπειτα στάσεως της Γερμανίας, ήτις, άπαξ εξασφαλίσασα τον έλεγχον, έπαυσε ν΄αντιτίθεται εις φιλελληνικήν λύσιν του Κρητικού ζητήματος, αλλά και εκ της μελέτης των διπλωματικών βιβλίων εξ ων φαίνεται ότι, άμα εκρίθη η μάχη του Δομοκού (Μάιος 1897) η Γερμανία ήρξατο να ομιλή περί ελέγχου...»
Οι ομολογιούχοι (κυρίως Γερμανοί, Αγγλοι και Γάλλοι) στο σύνολό τους θεώρησαν τη χρεοκοπία του 1893 «ατιμία και δολία». Αντιδρούσαν βίαια κατά της Ελλάδας και ουσιαστικά το μόνο μέσο που δεν χρησιμοποιήθηκε ήταν τα όπλα.

Προσπάθεια για συμβιβασμό
Μετά το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν», τόσο ο Τρικούπης όσο και ο διάδοχός του, Δηλιγιάννης, επιχείρησαν επανειλημμένα να έρθουν σε συμβιβασμό μαζί τους. Παρά τις κατά καιρούς προσεγγίσεις, μέχρι την κήρυξη του πολέμου δεν είχε επέλθει συμφωνία, λόγω απαιτήσεων των δανειστών, στις οποίες η Ελλάδα αδυνατούσε ν΄ ανταποκριθεί.
Στη διάρκεια του πολέμου και μετά την ήττα οι ομολογιούχοι απαιτούσαν ως όρο για την υπογραφή ειρήνης την επιβολή οικονομικού ελέγχου. Πρώτα αποσπάστηκε η υπογραφή της Ελλάδας για τη συγκρότηση της ΔΟΕ και μετά προχώρησε η προκαταρκτική συμφωνία ειρήνης.
Το «κλειδί» της συμφωνίας ήταν η σύναψη ελληνικού δανείου, με την εγγύηση των κεντρικών τραπεζών Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας.
Το δάνειο θα συναφθεί αρχές Μαΐου του 1898 στο Παρίσι. Το πραγματικό ύψος του θα είναι 150 εκ. χρυσά φράγκα και θα συναφθεί με το μέσο διεθνές επιτόκιο. Στην Ελλάδα θα αποφέρει μόλις 20 εκ. για την κάλυψη του ελλείμματος του 1897. Το υπόλοιπο καταβλήθηκε ως αποζημίωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορίας και τους ομολογιούχους δανειστές για τα καθυστερούμενα (περίπου 30 εκ.). Κληρονόμησε, λοιπόν, στην Ελλάδα ένα υπέρογκο, αν και μακροπρόθεσμο, νέο χρέος.
Σύμφωνα με τους όρους η απόσβεσή του προβλεπόταν να γίνει το 1963. Την περίοδο της χρεοκοπίας του 1932, οπότε και «πάγωσε» προσωρινά η καταβολή τοκοχρεολυσίων, υπολείπονταν ακόμη να καταβληθούν περίπου 60 εκατομμύρια.
Η αποπληρωμή του, παρατάθηκε και μετά τη δεκαετία του 1960. Τελικά, όμως, αυτό θα γίνει με τη διάλυση της ΔΟΕ. Αλλά η «μνήμη» του θα διατηρηθεί και μοιραία έρχεται στον νου τις μέρες της «τρόικας»...


Από τον ΔΟΕ στην τρόικα...
H πτώχευση της Ελλάδας το 1893 έχει γίνει πλέον σημείο αναφοράς σε τρέχουσες συζητήσεις. Το περίφημο «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του Τρικούπη, ενώ μαινόταν τότε η Μεγάλη Yφεση, τείνει ν' αναδειχθεί στην πιο διάσημη φράση της νεοελληνικής ιστορίας. Παρ' όλα αυτά, τι ακριβώς σήμαινε στην πράξη η χρεοκοπία, τι ακολούθησε και ποιες ήταν οι συνέπειες είναι κάπως θολά.
Σύμφωνα με μια γραμμική ανάγνωση της ιστορίας, ακολούθησε ο «ατυχής» ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, μετά την ήττα επιβλήθηκε το 1898 ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος και ύστερα πέφτει... σκοτάδι.
Μερικοί παραλληλίζουν ή βρίσκουν ομοιότητες εκείνου του «Ελέγχου» με τη σημερινή επιτήρηση της τρόικας. Τότε λένε:
-Οι Μεγάλες Δυνάμεις έδρασαν, όπως τώρα η ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
-Η Ελλάδα πήρε ένα μεγάλο δάνειο για να καλύψει τα χρέη της και το δημοσιονομικό της έλλειμμα. Κάτι παρόμοιο διαδραματίζεται σήμερα.
-Εγκαταστάθηκαν στη χώρα αντιπρόσωποι-επιτηρητές για την πιστή εφαρμογή της συμφωνίας, που αποφάσιζαν για τα δημοσιονομικά και τον προϋπολογισμό. Το ίδιο συμβαίνει ύστερα από έναν και πάνω αιώνα?
Η απαρίθμηση αναλογιών θα μπορούσε να συνεχισθεί, αν και οι δύο εποχές διαφέρουν ριζικά και δεν μπορούν να συγκριθούν για την εξαγωγή κοινών συμπερασμάτων και πολύ περισσότερο σημερινών προβλέψεων.
Ομως τα σκηνικά πάνω στο οποία διαδραματίζονται οι εξελίξεις του 1898 και της περιόδου μετά το 2010, ήταν  «κατασκευασμένα» από παρόμοια υλικά:
-Μια υπερχρεωμένη Ελλάδα, που θυσιάζει κυριαρχικά δικαιώματα για να αποπληρώσει τα τοκοχρεολύσια, καθώς στις διεθνείς αγορές δεν βρίσκει νέα δάνεια για να ξεπληρώσει τα παλιά.
-Μια διεθνής καπιταλιστική αγορά, όπου οι βασικές λειτουργίες της δεν διαφέρουν και πολύ από το σημερινό χρηματοπιστωτικό σύστημα. Οι λογικές των αγορών, παρά τον αιώνα που τις χωρίζει, δεν είναι μεγάλες, παρ' όλη τη διαφορετικότητα των εργαλείων και του βαθμού διεθνοποίησής τους.
Άραγε θα αποδειχθούν σωστές οι εκτιμήσεις της κυβέρνησης των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ ότι το φετινό καλοκαίρι θα τελειώσει η Επιτροπεία και θα έχουμε το τέλος των μνημονίων ή θα επαληθευτούν οι φόβοι της αντιπολίτευσης για ένα 4ο μνημόνιο; Δεν απέχουμε πολλούς μήνες από τότε. "Κοντός ψαλμός αλληλλούϊα".