Ο υπέροχος αγώνας της ΕΠΟΝ στη σκλαβωμένη Μακεδονία

81 χρόνια από την ίδρυση της μεγαλύτερης οργάνωσης Νεολαίας στη χώρα

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Ιδιαίτερα σημαντική, στα χρόνια της Ναζιστικής κατοχής της πατρίδας μας, τη μαύρη περίοδο 1941-1944, υπήρξε στη σκλαβωμένη Μακεδονία και Θράκη η δράση της ΕΠΟΝ. Tης "Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων" στην οποία, παρά τη σκληρή μπότα των Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων κατακτητών και κυριολεκτικά «κάτω από τη μύτη τους», είχαν ενταχθεί εκατοντάδες χιλιάδες νέοι, παλεύοντας για τη λευτεριά.
Η θρυλική ΕΠΟΝ, η μεγαλύτερη και πιο μαζική οργάνωση νεολαίας που δημιουργήθηκε ποτέ στην Ελλάδα, με πάνω από 600.000 οργανωμένους νέους και νέες, αποτέλεσε πρότυπο αγώνα και διαπαιδαγώγησης και μάλιστα στα δύσκολα χρόνια της χιτλερικής  Κατοχής της πατρίδας μας, τότε που όλα «τάσκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά». 

Όπως αναφέρονταν σε μια μυστική έκθεση που συνέταξε το Παμμακεδονικό Συμβούλιο της ΕΠΟΝ, με την ευκαιρία συμπλήρωσης ενός έτους από την ίδρυση της (από 23 Φεβρουαρίου 1943 έως 23 Φεβρουαρίου 1944), «στο χρονικό διάστημα από την Κατοχή μέχρι τη δημιουργία της ΕΠΟΝ, εκείνο που χαρακτήριζε τον αγώνα της νεολαίας, ήταν η συγκέντρωση των δυνάμεών της για τη διατήρηση του υψηλού εθνικού φρονήματος και την πάλη για τα ιδανικά της λευτεριάς». Ενώ σημειώνονταν επίσης ότι σε μικρό μόνο χρονικό διάστημα μετά την ίδρυση της ΕΠΟΝ, τα οργανωμένα μέλη της στη Μακεδονία ανέρχονταν κιόλας στους 10.250 νέους και νέες, ενώ με την απελευθέρωση, ο αριθμός των μελών της ΕΠΟΝ στη Βόρεια Ελλάδα, είχε ξεπεράσει τα 150.000 άτομα.

Η δημιουργία της ΕΠΟΝ

Να θυμίσουμε εδώ ότι η ΕΠΟΝ ιδρύθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1943, σε μυστική σύσκεψη αντιπροσώπων νεανικών οργανώσεων της εποχής. Είχε προηγηθεί απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου Νέων (ΕΑΜΝ) και αποφάσεις των οργανώσεων της «Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας» (ΟΚΝΕ), της οργάνωσης «Λεύτερη Νέα» (ΛΕΝ) και της «Σοσιαλιστικής Επαναστατικής Πρωτοπορίας Ελλάδας» (ΣΕΠΕ) για τη δημιουργία ενιαίας οργάνωσης νέων, της ΕΠΟΝ.

Η οργάνωση στελεχώθηκε κατά κύριο λόγο, στα πρώτα τουλάχιστον βήματά της, από μέλη της ΟΚΝΕ, η οποία ήταν η ισχυρότερη από τις οργανώσεις νεολαίας που συναποτέλεσαν την ΕΠΟΝ, και διέθετε μηχανισμό και εμπειρία δράσης σε συνθήκες παρανομίας.

 Η ΕΠΟΝ, σε σύντομο χρονικό διάστημα από την ίδρυση της, έγινε η σημαντικότερη και μεγαλύτερη οργάνωση νεολαίας που έδρασε στα χρόνια της κατοχής, αλλά και η μαζικότερη, βασισμένη σε εθελοντική ένταξη, οργάνωση νέων που υπήρξε ποτέ στον ελληνικό χώρο, με εκτεταμένο δίκτυο τοπικών οργανώσεων -που κάλυπτε όχι μόνο τις μεγάλες πόλεις αλλά και το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής υπαίθρου- και με σημαντική συμμετοχή στην ένοπλη Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του «Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού» (ΕΛΑΣ). Αποτέλεσε τομή στις μέχρι τότε οργανώσεις γιατί συσπείρωσε στις γραμμές της χιλιάδες εφήβους και νέους-νέες υιοθετώντας το αίτημα της εθνικής απελευθέρωσης και συμμετέχοντας ενεργά στην Εθνική Αντίσταση.

Ταυτόχρονα, στον πολιτικό τομέα, πρόβαλε ένα όραμα κοινωνικής δικαιοσύνης και συμβάδισε με τις θέσεις του ΕΑΜ. Κυρίως όμως η ΕΠΟΝ με τη λειτουργία και τη δράση της, δημιούργησε νέα πρότυπα ζωής, ανέδειξε αξίες όπως η συλλογικότητα, η συντροφικότητα, η κοινωνική αλληλεγγύη και η ενεργός συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα. Επιχείρησε επίσης να διαμορφώσει ένα συνολικό κοινωνικό όραμα, έπλασε τις συνειδήσεις όσων συμμετείχαν σε αυτήν και τελικά, δίνοντας το στίγμα των νέων της εποχής, ενσάρκωσε ένα από τα πιο ζωντανά κομμάτια της Αντίστασης.

Έκθεση του Μακεδονικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ για τον ένα χρόνο δράσης

Έγραψε ιστορία η ΕΠΟΝ

Όπως αναφέρονταν σε μία εγκύκλιο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, με ημερομηνία  20 Μαΐου 1944: «Η Ελληνική Νεολαία μέσ' στις γραμμές της ΕΠΟΝ γράφει με το αίμα της το δικό της ηρωικό κομμάτι, απ' την ιστορία του τιτάνιου απελευθερωτικού αγώνα του Έθνους. Χιλιάδες ήρωες της Νέας μας Γενιάς, γράφουν την ιστορία αυτή με τη θυσία και το αίμα τους σε κάθε κορφή και κάθε πεζοδρόμιο, σε κάθε χωριό και σε κάθε πόλη της Ελλάδας».

Στις γραμμές της η πρωτοπόρα οργάνωση της ελληνικής νεολαίας, διαπαιδαγώγησε δεκάδες χιλιάδες νέους και νέες, ολόκληρη τη νέα γενιά της εποχής με τις αξίες του αγώνα, της αυτοθυσίας και της αυταπάρνησης. Η δράση της ΕΠΟΝ ξεδιπλώθηκε σε όλους τους τομείς. Η εκπολιτιστική της δραστηριότητα ήταν τεράστια. Σχολεία και σχολές, θέατρο και διασκέδαση, διάδοση του αθλητισμού σε συνδυασμό με τη μάχη κατά των ναρκωτικών, πρωτοφανής εκδοτική δραστηριότητα. Όλα αυτά αποτελούν σημαντικές δραστηριότητες της ΕΠΟΝ στην ηρωική της πορεία.

Πίνακας με τα μέλη της ΕΠΟΝ στη Βορ. Ελλάδα ανά νομό (αρχείο ΑΣΚΙ)

Ταυτόχρονα, από την πρώτη κιόλας μέρα της ίδρυσης της, τα μέλη της ΕΠΟΝ πήραν ενεργό μέρος στον ένοπλο εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Μέχρι τον Οκτώβριο του 1944, πάνω από 35.000 μέλη και στελέχη της, έγιναν αντάρτες του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ). Δεκάδες χιλιάδες κατατάχθηκαν στον εφεδρικό ΕΛΑΣ και στις βοηθητικές υπηρεσίες.

Κι ακόμη, η ΕΠΟΝ, από την πρώτη στιγμή, έδειξε στοργή και φροντίδα για το παιδί, φρόντισε να ανοίξει τα σχολεία, δημιούργησε παιδικά συσσίτια, ίδρυσε παιδικά θέατρα και χορωδίες, παιδικές κατασκηνώσεις.

Τα αετόπουλα της επαρχίας και των πόλεων, παιδιά ηλικίας, από 8-15 χρόνων, πάλεψαν στο πλάι της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ. Τα αετόπουλα κατέβαιναν σε διαδηλώσεις, γίνονταν σύνδεσμοι, πηγαινοέρχονταν με σημειώματα, συνόδευαν αγωνιστές, έπαιρναν μέρος σε σαμποτάζ, μετέφεραν τρόφιμα και πυρομαχικά για τους αντάρτες, κράτησαν τουφέκι στη μάχη. Ακόμα και στις φυλακές και τις εξορίες δεν λύγισαν.

Πάνω από 150.000 μέλη στη Μακεδονία

Ιδιαίτερα μεγάλη, ήταν η απήχηση που είχε η ΕΠΟΝ στις πόλεις και τα χωριά της Βόρειας Ελλάδας. Σύμφωνα με μία οργανωτική κατάσταση του Συμβουλίου Περιοχής Μακεδονίας-Θράκης της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων, το Φεβρουάριο του 1944, ένα ακριβώς χρόνο μετά την δημιουργία της και οκτώ μήνες πριν την  απελευθέρωση της πατρίδας μας από τους Ναζί κατακτητές, η οργάνωση είχε στην περιοχή μας 93.700 μέλη, ενώ άλλα 12.450 ήταν τα Αετόπουλα. Από αυτά τα οργανωμένα μέλη της ΕΠΟΝ, τα 18.200 ήταν στο νομό Θεσσαλονίκης (5.000 στην πόλη, 7.200 στην ύπαιθρο και άλλα 6.000 στην περιοχή Λαγκαδά). Ενώ ακόμη υπήρχαν 11.500 μέλη στο νομό Κιλκίς, 5.500 στη Χαλκιδική, 13.500 στο νομό Πέλλης, 7.000 στο νομό Πιερίας, 6.000 στο νομό Ημαθίας, 6.800 στην περιοχή της Νιγρίτας. Επιπλέον δε ήταν 22.000 μέλη στη δυτική Μακεδονία και άλλα 2.500 στη Βουλγαροκρατούμενη Ανατολική Μακεδονία και Θράκη.

Από άλλη οργανωτική κατάσταση, που υπάρχει στα αρχεία των ΑΣΚΙ, προκύπτει ότι τα μέλη της ΕΠΟΝ τις πρώτες μέρες μετά την απελευθέρωση είχαν ανέλθει σε 150.563 νέους και νέες, από τους οποίους οι 107.494 στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία και οι υπόλοιποι 43.069 στην Ανατολική Μακεδονία-Θράκη.

Εφημερίδες της ΕΠΟΝ κυκλοφόρησαν σε όλους σχεδόν τους νομούς της Βόρειας Ελλάδας

Η ΕΠΟΝ Μακεδονίας δημιουργήθηκε και άρχισε να λειτουργεί αρχές Μαρτίου του 1943, λίγες μόλις μέρες μετά την ίδρυση της οργάνωσης στην Αθήνα, με Γραμματέα της τον Βαγγέλη Βασβανά και δεύτερο γραμματέα τον  φοιτητή του Πολυτεχνείου, Λευτέρη Ελευθερίου, που είχε σταλεί από την πρωτεύουσα και ο οποίος ανέλαβε υπεύθυνος και της εφημερίδας της ΕΠΟΝ Μακεδονίας Λεύτερα Νιάτα. 

Πρέπει να πούμε ότι η αντιστασιακή δραστηριότητα της νεολαίας στη Θεσσαλονίκη, άρχισε λίγο μετά την είσοδο των Γερμανών κατακτητών στην πόλη και το φριχτό καταπιεστικό καθεστώς υποδούλωσης που επέβαλαν στον πληθυσμό. Όπως είναι γνωστό, εδώ στη Θεσσαλονίκη δημιουργήθηκε ένα μόλις μήνα μετά την είσοδο των Ναζί, η εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», που έχει καταγραφεί ως η πρώτη οργάνωση αντίστασης σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη. 

Ο Σίμος Κερασίδης, που υπήρξε η ψυχή ίδρυσης
της ΕΠΟΝ στη Μακεδονία, δολοφονήθηκε από
συνεργάτες των Ναζί δύο μήνες αργότερα

Η ηρωϊκή μορφή του Σίμου Κερασίδη
Στο τμήμα νέων της «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ», που επικεφαλής είχε ένα θρύλο του κομμουνιστικού νεολαιίστικου κινήματος, τον Σίμο Κερασίδη, έδρασαν δεκάδες νέοι, εργαζόμενοι και φοιτητές, καταφέροντας συντριπτικά χτυπήματα κατά των κατακτητών με πράξεις σαμποτάζ και επιθέσεις κατά των χιτλερικών στρατευμάτων. Στο Πάνθεο των Ηρώων έχουν πλέον τοποθετηθεί  ο νεαρός Τάσος Αναγνωστόπουλος που ήταν από τους πρώτους που εκτέλεσαν οι Ναζί στη Θεσσαλονίκη, όταν τον συνέλαβαν επειδή είχε καταστρέψει τις μηχανές αρκετών γερμανικών αυτοκινήτων  που στάθμευαν στην περιοχή του Κορδελιού.  Επίσης, οι αδάμαστοι φοιτητές Ηλίας Καπέσης και Σωκράτης Διορινός, που εκτελέστηκαν πίσω από το Γεντί Κουλέ στις 13 Νοεμβρίου 1941, με την κατηγορία ότι κυκλοφορούσαν προκηρύξεις στα Γερμανικά με τις οποίες καλούσαν τους στρατιώτες των αρχών Κατοχής να μην διαπράξουν εγκλήματα σε βάρος του ελληνικού λαού.

Μιχάλης Καράνταης και Γιώργος Βακαλόπουλος

Ατρόμητοι νεολαίοι
Ατρόμητοι νεολαίοι, στελέχωναν και τις ομάδες σαμποτέρ, που οργάνωναν πράξεις δολιοφθοράς και ανατινάξεις στρατιωτικών στόχων των κατακτητών. Στις ομάδες αυτές, μετείχαν μεταξύ των άλλων οι νέοι Μιχάλης Καράνταης, Γιώργος Βακαλόπουλος, Χάρης Αντωνιάδης, Χρήστος Κερασίδης, Κατίνα Βάρκα, Κώστας Λυπουρίδης και πολλοί άλλοι. ΟΙ δύο πρώτοι συνελήφθησαν από τη Γκεστάπο και εκτελέστηκαν στις 3 Ιουλίου 1942 στην περιοχή του αεροδρομίου της Μίκρας 

Οι νέοι της οργάνωσης ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, πολλοί από τους οποίους ανήκαν στην ΟΚΝΕ, εντάχθηκαν στην ΕΠΟΝ, με την ίδρυσή της. Ενώ μία από τις πρώτες οργανώσεις της ΕΠΟΝ, υπήρξε αυτή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, καθώς ήταν πλούσια η δράση της αλλά και από τις πρώτες σε θυσίες.

Μέλη της ΕΠΟΝ στο ΑΠΘ που θυσιάστηκαν για τη λευτεριά

Μακρύς είναι ο κατάλογος των ΕΠΟΝιτών της Θεσσαλονίκης, φοιτητών και εργατών, που εκτελέστηκαν από τους κατακτητές ή δολοφονήθηκαν από τους ελληνόφωνους συνεργάτες τους. Και πάνω από 400 φοιτητές του Αριστοτέλειου, πήραν το όπλο στο διάστημα της Κατοχής για να πολεμήσουν τους Χιτλερικούς. Θα έπαιρνε πολύ ώρα να απαριθμήσουμε τα μέλη της ΕΠΟΝ του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που έπεσαν στη διάρκεια της χιτλερικής Κατοχής στον αγώνα για την Ελευθερία και εθνική ανεξαρτησία της πατρίδας μας.

Για να αναφέρουμε μερικούς μόνο, αποτίοντας ύστατο φόρο τιμής: 

Γιάννης Ξεπαπαδάκης

Γιώργος Γιαννούσης

Γιώργος Ακριτίδης, Γιώργος Αλεξανδρόπουλος, Αλέκος Ανδρεάδης, Χρήστος Απέργης,  Θανάσης Αργυριάδης, Πάνος Ασλανίδης, Γιώργος Βαλιόπουλος, Τάκης Βαφείδης, Γρηγόρης Βουτίκας, Γιώργος Γιαννούσης, Δαβίδ Γκαντένιο, Δημήτρης Δάμπασης, Παναγιώτης Δουλγεράκης, Κώστας Ζαφειριάδης, Δημήτρης Ζαχαριάδης, Κλέαρχος Ηλίας, Χρήστος Καλαϊτζής ‘η Καγιάς, Κώστας Καλλίντζας, Γιώργος Καραγιώργος, Κατίνα Κατσαμπέκη, Αλέκος  Κατσαμπέλης, Στέλλα Κοέν, Ιουλία Κοντογιαννίδου, Κώστας Κουζούνης, Γιάννης 

Γιώργος Λυκουριώτης

Ιουλία Κοντογιαννίδου

Κωνσταντινίδης, Γιώργος Κωνσταντινίδης, 

Δέσποινα Κωνσταντινίδου, Δημήτρης Λαζαρίδης, Λάζαρος Λαζαρίδης, Σταύρος Λαβράνος, Γιάννης Λόλας, Θανάσης Λούλης, Γιώργος Λυκουριώτης, Τάκης Μάργαρης, Μιχάλης Μπακογιάννης, Κώστας Μανολίδης, Δημήτρης Μίχος, Νίκος Μπαλής, Απόστολος Νικολαίδης, Γιάννης Ξεπαπαδάκης, Γιάννης Παντελίδης, Νίκος Παπαδιαμάντης, Νίκος Πετρίδης, Νίκος Πιτσέλης, Δήμος Πολυχρονιάδης, Λευτέρης Πουρίδης, Χρήστος Ρίζος, Στέφανος Σαρηγιαννίδης, Σταύρος Σινάνογλου, 

Νίκος Μπαλλής

Δημήτρης Χαραλαμπίδης

Τάκης Βαφείδης

Γιάννης Σταμάτης, Γιάννης Σταμπολής, Θωμάς Στεφανίδης, Μωρίς Στρούμτσα, Χάρης Τάλλαρος, Θεμιστοκλής Τάταρης, Αλκιβιάδης Τζιαντζής, Χαράλαμπος Τσάρας, Χρήστος Φράγκος, Δήμος Χαραλαμπίδης, Νίκος Χαραλαμπίδης, Βασίλης Χρυσομάλλης κ.α.. 

Εκτός από τον ένοπλο αγώνα, ιδιαίτερα μαχητικές ήταν οι κινητοποιήσεις της ΕΠΟΝ στους δρόμους της Θεσσαλονίκης, με τη συμμετοχή χιλιάδων νέων, που διαδήλωναν, αψηφώντας τις μπούκες των γερμανικών πολυβόλων, κατά τον εορτασμό της εθνικής επετείου της 25^ης Μαρτίου το 1943 και το 1944, καθώς επίσης κατά της πολιτικής επιστράτευσης για την αποστολή Ελλήνων στο Ρωσικό μέτωπο, αλλά και κατά της καθόδου των Βουλγάρων φασιστών στη Μακεδονία.

Το πρώτο τεύχος του περιοδικού Ξεκίνημα
που εκδόθηκε το Φεβρουάριο του 1944

Η πολιτιστική δραστηριότητα και το Ξεκίνημα

Πλούσια όμως ήταν η δραστηριότητα και στον πολιτιστικό τομέα, με τη δημιουργία του «Εκπαιδευτικού Ομίλου Πανεπιστημίου», προκειμένου να μην καμφθεί το πατριωτικό και αντιφασιστικό φρόνημα του λαού και της νεολαίας. Σημαντικό ρόλο στην κατεύθυνση αυτή, έπαιξε η έκδοση του περιοδικού Ξεκίνημα από την ΕΠΟΝ του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με αρχισυντάκτη τον Μανώλη Αναγνωστάκη και τη συμμετοχή του Θανάση Φωτιάδη, του Κλείτου Κύρου, του Γιώργου Καφταντζή και άλλων.

Δυστυχώς όλος εκείνος ο υπέροχος αγώνας ανακόπηκε μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, όταν οι διώξεις, οι βασανισμοί και οι εκτελέσεις των κομμουνιστών και άλλων αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης πήραν μια άνευ προηγουμένου διάσταση. Το 1946, πάνω από 1.500 Επονίτες δολοφονήθηκαν ενώ χιλιάδες στάλθηκαν στα στρατοδικεία, στις εξορίες και στις φυλακές. Ενώ στις 28 Φεβρουαρίου του 1947, με εντολή της τότε «επτακέφαλης» όπως ονομαζόταν κυβέρνησης, με Πρωθυπουργός τον τραπεζίτη Δημήτριο Μάξιμο και τη συμμετοχή των μεγάλων δημοκρατών Γεωργίου Παπανδρέου, Σοφοκλή Βενιζέλου, Παναγιώτη Κανελλόπουλου και Κωνσταντίνου Τσαλδάρη, διατάχθηκε η διάλυση της ΕΠΟΝ. Ανάμεσα στις στημένες κατηγορίες αναφερόταν και ότι οι Επονίτες προσπαθούσαν να κλέψουν... τα μυστικά της ατομικής βόμβας και να τα στείλουν στους Σοβιετικούς!

Αυτή ήταν η ανταμοιβή στους νέους και τις νέες της πατρίδας για την ηρωική τους επιλογή να πολεμήσουν για την ελευθερία. Όμως οι διώξεις, οι απαγορεύσεις, το ανελέητο κυνηγητό των ΕΠΟΝΙτών και όλων των άλλων αγωνιστών της Αριστεράς, δεν κατάφεραν να αμαυρώσουν και να σβήσουν την μεγάλη κληρονομιά που άφησε η ΕΠΟΝ. ΝΑ εξαφανίσουν ιδανικά της λευτεριάς, της εθνικής ανεξαρτησίας, της δημιουργίας μιας δημοκρατικής και σοσιαλιστικής Ελλάδας με αφέντη και κυρίαρχο το λαό της, όπου η νεολαία θα μπορεί να κάνει όνειρα, χωρίς εκμεταλλευτές και ξένους αφέντες. Μια  κληρονομιά που δεν μπήκε σε βιτρίνα κι ούτε μετατράπηκε σε μνήμες για τη ναφθαλίνη.  Και οι παρακαταθήκες που άφησε η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, θα συντροφεύουν τη νέα γενιά στους αιώνες τους άπαντες.

1. (Τα στοιχεία για τη δράση της ΕΠΟΝ στη Βόρεια Ελλάδα, στα μαύρα χρόνια της γερμανικής Κατοχής, είναι από ομιλία που πραγματοποίησε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Σπύρος Κουζινόπουλος, σε εκδήλωση για την ΕΠΟΝ, τον Φεβρουάριο του 2008)

Για τον αγώνα της ΕΠΟΝ στη σκλαβωμένη Μακεδονία, διαβάστε επίσης: https://farosthermaikou.blogspot.com/2015/03/blog-post.html