Το θρυλικό ΕΛΑΝ Θερμαϊκού - Χαλκιδικής

Ναυτικοί του ΕΛΑΝ στον κόλπο της Θεσσαλονίκης τη μέρα της απελευθέρωσης

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Στα μαύρα χρόνια της τριπλής κατοχής, την περίοδο 1941-1944, δεν ήταν μόνο ο αγώνας που έδινε το ΕΑΜ στις πόλεις και τα χωριά της υπόδουλης στους Γερμανούς κατακτητές πατρίδας μας και ο ΕΛΑΣ στα βουνά. Μεγάλη υπήρξε η συμβολή στις προσπάθειες για την εθνική απελευθέρωση και του ΕΛΑΝ, του θρυλικού "Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Ναυτικού", που με μύριους κινδύνους όργωνε τις θάλασσες, μεταφέροντας τρόφιμα και πολεμοφόδια και καταφέρνοντας καίρια χτυπήματα στους χιτλερικούς κατακτητές.

Έμεινε στην ιστορία ο ΕΛΑΝ Θερμαϊκού-Χαλκιδικής για τις παράτολμες αποστολές του αλλά και τη δράση που τον είχε καταστήσει το φόβο και τον τρόμο στις Γερμανικές ναυτικές δυνάμεις στο Βόρειο Αιγαίο.

Η απελευθέρωση 62 εξόριστων κομμουνιστών από το ξερονήσι του Άη-Στράτη, στις 17 Ιουνίου 1943,  η αιχμαλωσία αρκετών γερμανικών πλοίων και επίτακτων από τους κατακτητές σκαφών και οι νικηφόρες ναυμαχίες με εχθρικά πλοία την τελευταία ιδιαίτερα περίοδο της κατοχής, έκαναν τους μαχητές ναυτικούς του ΕΛΑΝ να ξεχωρίσουν για τις παράτολμες ενέργειές τους.

Το ναυτικό τμήμα του απελευθερωτικού αγώνα, στελεχώνονταν από πολύ λίγους αξιωματικούς του Εμπορικού και του Πολεμικού Ναυτικού ενώ οι περισσότεροι προέρχονταν από το Στρατό Ξηράς. Ουσιαστικά η δύναμη του ΕΛΑΝ βρισκόταν διάσπαρτη και αντιμετώπιζε πολλές δυσκολίες στην επικοινωνία της με την κεντρική διοίκηση. Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, οι κατά τόπους Μοίρες είχαν αυτονομία στο χειρισμό καταστάσεων.

Το ελληνικό αντάρτικο κίνημα στη θάλασσα άρχισε να οργανώνεται μεθοδικά από τον Σεπτέμβριο του 1943. Εμφανίστηκε αρχικά σε μέρη όπου η μορφολογία των ακτών επέτρεπε την απόκρυψη των ανταρτών από τις εχθρικές δυνάμεις και την κίνηση μικρών και ευέλικτων πλοίων. Υπήρξαν αρκετές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις από τους Γερμανούς εναντίον του ΕΛΑΝ, αλλά δεν κατάφεραν να περιορίσουν τη δυναμική του.

Στις 3 Ιουλίου του 1944, η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), η αποκαλούμενη και «Κυβέρνηση του Βουνού) ανέλαβε την ανασυγκρότηση του ΕΛΑΝ, διατάσσοντας την ίδρυση Ναυτικής Υπηρεσίας  που υπάγονταν στη Γραμματεία των Στρατιωτικών. Στη συνέχεια συγκροτήθηκαν οι εξής Μοίρες :

·         1^η Μοίρα Πελοποννήσου – Ζακύνθου

·         2^η Μοίρα Δυτικής Στερεάς – Ιονίων Νήσων

·         3^η Μοίρα Ευβοϊκού – Σαρωνικού – Κορινθιακού

·         4″ Μοίρα Πηλίου – Παγασητικού

·         5^η Μοίρα Ανατολικής Μακεδονίας – Δυτικής Θράκης

·         6^η Μοίρα Θερμαϊκού – Χαλκιδικής

·         Ανεξάρτητη Μοίρα Αργολικού – Ερμονίδος

·         Ανεξάρτητος Στολίσκος Μαλιακού

Από τους πρωταγωνιστές στην ίδρυση και δράση του ΕΛΑΝ Μακεδονίας, ήταν ο Χουρμούζης Χατζηθωμάς, που υπήρξε και ο πρώτος αρχηγός του.

Χουρμούζης Χατζηθωμάς

Ποιος ήταν ο «Ναύαρχος» του ΕΛΑΝ

Ο Χουρμούζης Χατζηθωμάς του Νίκου (ψευδώνυμο Ναύαρχος), ναυτοξυλουργός το επάγγελμα, υπήρξε μία από τις μορφές του αντιστασιακού κινήματος στη Θεσσαλονίκη και την περιοχή του Θερμαϊκού κόλπου, στα μαύρα χρόνια της χιτλερικής κατοχής. Γεννήθηκε το 1917 στη Μικρά Ασία, κάτοικος Θεσσαλονίκης. Μέλος του ΚΚΕ. Από το 1941 ανέπτυξε πλούσια πολιτική και στρατιωτική δράση στην πόλη της Θεσσαλονίκης και στο Θερμαϊκό, αλλά και στη Χ Μεραρχία του ΕΛΑΣ. Ήταν επικεφαλής του τμήματος του ΕΛΑΝ που απελευθέρωσε τους εξόριστους του Άη-Στράτη το 1943. Αργότερα στον Εμφύλιο κατατάχθηκε στις 7 Νοεμβρίου 1946 στο ΔΣΕ με το βαθμό του ταγματάρχη πεζικού. Υπηρετούσε στις ομάδες της Πολιτικής Επιφυλακής πόλης Θεσσαλονίκης. Έπεσε σε μάχη κοντά στη Θεσσαλονίκη στις 28 Μαρτίου 1949.

(Ήρωες και Μάρτυρες, 1954, εκδοτικό «Νέα Ελλάδα», σ.304

Ο Στέλιος Γεωργιάδης, θεωρεί τον Χουρμούζη Χατζηθωμά ως έναν από τους πρωταγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης στη Μακεδονία, γράφοντας ότι μετείχε στην υπό τον Σίμο Κερασίδη ομάδα του Μακεδονικού Γραφείου που απελευθέρωσε τα 12 κορυφαία στελέχη του ΚΚΕ από το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου, λίγες μόλις ώρες πριν την είσοδο των Γερμανών κατακτητών στη Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου 1941.

Ιερισσιώτες Ελανίτες στα Νέα Μουδανιά τον Οκτώβριο του 1944. Όρθιοι από αριστερά: Χρήστος
Ψέμμας, Στυλιανός Μπίκας, Στυλιανός Ψέμμας, Αριστείδης Γιώργου, Χρήστος Χαλέβας, Αλέκος
Χασάπης, Βασίλης Παντελιάδης, Βασίλης Σταθάκος, Στέργιος Κόνσουλας, Αργύρης Μητρόπουλος.
Καθιστοί  από αριστερά: Θεόδωρος Γκατζώνης, Στέλιος Βεργίνης, Βασίλης Πάππας, Κώστας Σουλτάνης

Ο Χουρμούζης, μαζί με τον Σίμο Κερασίδη και τον Αναστάση Αναγνωστόπουλο, εγκαινίασαν την έναρξη της ένοπλης αντίστασης στη Μακεδονία, με το πρώτο σαμποτάζ στη Θεσσαλονίκη, στις 20 Μαίου 1941, ανατινάζοντας αρκετά αυτοκίνητα των Γερμανών που στάθμευαν στο Νέο Κορδελιό και κάνοντας σαμποτάζ σε αποθήκη καυσίμων των Ναζί στην Επτάλοφο.

Σύμφωνα πάντα με τον Γεωργιάδη, ο Χουρμούζης Χατζηθωμάς «ήταν παράτολμο, σεμνό, εγκάρδιο, δραστήριο παλικάρι. Μελαχρινός, μεσαίου αναστήματος, με απεριόριστη πίστη στον αγώνα και το κόμμα, περίπου 25-26 χρόνων».

Θανάσης Στράντζαλης

Ο Χουρμούζης ήταν ένας από τους δημιουργούς του ΕΛΑΝ, διοικητής του ΕΛΑΝ Θερμαϊκού, με πλούσια δράση ιδιαίτερα τις παραμονές της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης, με τη μεταφορά τμημάτων της 10^ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ από την παραλία του Λιτοχώρου και της Μεθώνης προς τη Χαλάστρα και τη Χαλκιδική. Ενώ επίσης είχε εκτελέσει με επιτυχία πολλές επικίνδυνες αποστολές του Μακεδονικού Γραφείου με καίκια και καράβια για αγορά όπλων και πυρομαχικών από τα παράλια της Μικράς Ασίας.

(Στέλιος Γεωργιάδης, Θεσσαλονίκη η αντυπότακτη πόλη, Θεσσαλονίκη 1995,

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του στελέχους του ΕΑΜ Νέας Μηχανιώνας, Μηνά Πορίδη, μηχανικός στο καίκι του ΕΛΑΝ που πήγε στον Άη Στράτη, με τους αντάρτες του ΕΛΑΝ Χουρμούζη και Θανάση Στράντζαλη, και απελευθέρωσε τους 62 εξόριστους εκεί κομμουνιστές,  ήταν ο ηρωϊκός Μηχανιώτης Απόστολος Βαζάκας, που εκτελέστηκε λίγο αργότερα από τους κατακτητές. Το όνομα του Βαζάκα είναι χαραγμένο στo μνημείο των πεσόντων, στην πλατεία της Ν.Μηχανιώνας

(από ανέκδοτο κείμενο του Μηνά Πορίδη)

Η Κλεονίκη Κιουπτσή (αριστερά) με το γιό της Μανωλάκη και την
συγκρατούμενη της, Ελένη Αμπατζή, εξόριστοι στον Άη Στράτη 

Όπως έγραψε ένας άλλος αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης από τη Νέα Μηχανιώνα, ο Ευάγγελος Χατζημπιρμπιλός, ο Απόστολος Βαζάκας ήταν ένας ήρωας της Αντίστασης, τολμηρός, ατρόμητος και από την πρώτη ακόμη περίοδο της Κατοχής, δουλεύοντας ως μηχανικός σε ένα επιταγμένο από τους Γερμανούς καίκι, που μετέφερε τρόφιμα στα νησιά του Αιγαίου, διακινούσε κρυφά παράνομο τύπο και δελτία ειδήσεων, καθώς επίσης ραδιόφωνα και ασυρμάτους για τις ανάγκες του αγώνα.

(από ανέκδοτο κείμενο του Ευάγγελου Χατζημπιρμπιλού)

Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάμεσα στους 62 κρατούμενους στον Άη-Στράτη που δραπέτευσαν σ΄εκείνη την επιχείρηση με το παράτολμο εγχείρημα του Χατζηθωμά, ήταν ο Γιώργης Καζάκος από την Περαία Θεσσαλονίκης και δύο μικρά παιδιά,  ο Μανωλάκης Κιουπτσής, 5 ετών και ο Γιαννάκης Τζορτζούλης, 10 ετών, που είχαν ακολουθήσει στον Άη Στράτη τις εξόριστες μητέρες τους.

Ο «καπετάν Φουρτούνας»

Η 6η Μοίρα Θερμαϊκού – Χαλκιδικής. Συγκροτήθηκε στις 22 Νοεμβρίου 1944, ενώ η δράση του αρχίζει από τον Απρίλιο του 1943, με επικεφαλής τον Σαράντη Σπίντζο (καπετάν-Φουρτούνα), Οικονομίδη Θόδωρο, Γιαξή Γιώργο και αργότερα η δύναμή του έφτασε τους 190 άνδρες.  Επιχειρούσε από την περιοχή των εκβολών του ποταμού Στρυμώνα έως τις ακτές της Αλεξανδρούπολης και υπαγόταν στην 6η Μεραρχία του ΕΛΑΣ. Ναυτικά φυλάκια και βάσεις του, υπήρχαν στον Στρυμωνικό Κόλπο, στην Ιερισσό και στο Άγιο Όρος, περιορίζοντας τους Γερμανούς στο φυλάκιο του Σταυρού στον Στρυμωνικό Κόλπο (με παράκτια πυροβολεία και ισχυρή δύναμη) και έναν λόχο Βουλγάρων πεζοναυτών ενισχυμένο με 40 Γερμανούς στη ναυτική βάση του Ακράθωνα στο Άγιο Όρος.

Αξίζει να σημειωθεί ότι όταν τον Ιούλιο του 1944, συνελήφθη από το ΕΛΑΝ το πετρελαιοκίνητο « Άγιος Δημήτριος», μετατράπηκε από την 6^η Μοίρα σε πλωτό νοσοκομείο. Η XI Μεραρχία απόσπασε σε αυτό τον υφηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ν. Ψύχο, με μια νοσοκόμα και δύο βοηθούς. Με την απελευθέρωση της Καβάλας μετά από παράκληση των αρχών της πόλης ο γιατρός παραχωρήθηκε από την Μοίρα μαζί με ιατροφαρμακευτικό υλικό για τοπικές ανάγκες.

Τμήμα του ΕΛΑΝ παρελαύνει στην ελεύθερη Θεσσαλονίκη

Επιτυχίες του ΕΛΑΝ Θερμαϊκού-Χαλκιδικής

-15 Αυγούστου 1944. Στις ακτές του Αγίου Όρους συλλαμβάνεται κατόπιν συνδυασμένης επιχείρησης της 6ης Μοίρας του ΕΛΑΝ, με άνδρες και του εφεδρικού ΕΛΑΣ Χαλκιδικής, το γερμανικό επίτακτο Άγιος Νικόλαος που μετέφερε εφόδια στη φρουρά της Λήμνου. Λάφυρα ένα πυροβόλο των 10,5 cm, ένας τόνος δυναμίτη, τρία τυφέκια, 4 πιστόλια, 100 γυλιοί κλπ.

-18 Αυγούστου 1944. Από το ΕΛΑΝ Θερμαϊκού αιχμαλωτίσθηκε το γερμανικό επίταχτο πετρελαιοκίνητο «Παναγιά» και πάρθηκαν λάφυρα.

-20 Αυγούστου 1944. Από το ΕΛΑΝ Θερμαϊκού αιχμαλωτίσθηκε το γερμανικό επίταχτο πετρελαιοκίνητο «Άγιος Κωνσταντίνος» φορτωμένο με πετρέλαιο.

Ο Καβαλιώτης Αρσένης Ελευθερίου υπήρξε
ένα από τα πρώτα στελέχη του ΕΛΑΝ

-22 Αυγούστου 1944. Το ΕΛΑΝ Θερμαϊκού-Χαλκιδικής με το μότορσιπ Βόλγας αποβίβασε άγημα κοντά στο Ναυτικό Παρατηρητήριο του Αιγαίου στον Ακράθωνα του Αγ. Όρους με σκοπό την κατάληψή του με συνδυασμένη ενέργεια με τμήματα του Εφ. ΕΛΑΣ της περιοχής. Ορισμένοι καλόγεροι του μοναστηριού της Αγίας Λαύρας τους αντιλήφθηκαν και φοβούμενοι αντίποινα των κατακτητών σε περίπτωση μάχης, ειδοποίησαν τη βάση ότι εκατοντάδες ανταρτών έχουν αποβιβαστεί και κατευθύνονται προς τα εκεί. Οι Γερμανοβούλγαροι ανατίναξαν πρόχειρα τις εγκαταστάσεις της βάσης και κατέφυγαν στο οχυρό του Πόρτο Κουφό στη Σιθωνία.

-14 Σεπτεμβρίου 1944. Κατά τη διάρκεια συμπλοκής μεταξύ Καβάλας και Θάσου η 6η Μοίρα συνέλαβε 5 Βουλγαρικά πετρελαιοφόρα των 600 τόνων ενώ προσπαθούσαν να διαφύγουν στην Τουρκία.

-14 Σεπτεμβρίου 1944. Ένα από τα καταδιωκτικά της 6ης Μοίρας συνέλαβε δύο γερμανικά επίτακτα αποκομίζοντας λάφυρα δύο πυροβόλα των 7,5 cm.

-14 Σεπτεμβρίου 1944. Γερμανικό εξοπλισμένο πλοίο που προσπάθησε να προσεγγίσει στις βάσεις του ΕΛΑΝ, στον κόλπο του Αγίου Όρους, καταδιώχθηκε από καταδιωκτικό του ΕΛΑΝ, ενώ από τις ακτές κτυπήθηκε από τμήμα του 31ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Απώλειες των Γερμανών 30 νεκροί και τραυματίες και 12 αιχμάλωτοι ανάμεσά τους και ένας υποπλοίαρχος.

-6 Οκτωβρίου 1944. Ένα σκάφος του ΕΛΑΝ συνέλαβε κοντά στη χερσόνησο του Άθω ένα γερμανικό πετρελαιοφόρο.

-8 Οκτωβρίου 1944. Στα ανοιχτά του Στρυμωνικού κόλπου τρία σκάφη του ΕΛΑΝ Χαλκιδικής ναυμάχησαν με τέσσερα εξοπλισμένα γερμανικά σκάφη και τα εξανάγκασαν σε φυγή. Από τη σύγκρουση σκοτώθηκαν δέκα Γερμανοί.

-17 Οκτωβρίου 1944. Τέσσερα σκάφη του ΕΛΑΝ ανοιχτά της Ιερισσού ναυμάχησαν με τέσσερα γερμανικά επίτακτα προκαλώντας απώλειες 20 νεκρούς Γερμανούς.

Με την Απελευθέρωση το 1944, η 6^η μοίρα Θερμαϊκού ονομάζεται Ναυτική Διοίκηση Θεσσαλονίκης με 6 εξοπλισμένα πλοία, 6 μεταφορικά, 2 ατμόπλοια και 5 ναυτικά φυλάκια και 200 άνδρες. Με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης η Μοίρα αποκατέστησε την ταχυδρομική υπηρεσία της Μακεδονίας με τον Βόλο, Χαλκίδα, Λήμνο, Χίο, κλπ.

Πηγές:Ήρωες και Μάρτυρες, 1954, εκδοτικό «Νέα Ελλάδα»,  Στέλιος Γεωργιάδης, Θεσσαλονίκη η αντυπότακτη πόλη, Θεσσαλονίκη 1995, Δημήτρη Σαραντάκου, Ο ρόλος των ερημονησίδων και βραχονησίδων του Αιγαίου κατά τη διάρκεια της εχθρικής Κατοχής και της Αντίστασης, Εταιρία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων, https://omsisite.wordpress.com/2015/12/20,