Πως κινδύνευσε να χαθεί η Θεσσαλονίκη το 1912

112 χρόνια απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τον Οθωμανικό ζυγό

 Ο στρατηγός Νικόλα Ζέκωφ επιθεωρεί τα βουλγαρικά  στρατιωτικά τμήματα που κατέλαβαν την Καβάλα. 
Εάν δεν πίεζε ο Βενιζέλος τον Κωνσταντίνο, οι Βούλγαροι θα είχαν εισέλθει πρώτοι, καταλαμβάνοντας και τη Θεσσαλονίκη

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Ανέκδοτα έγγραφα από το αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, αποκαλύπτουν ότι τον Οκτώβριο του 1912 η τότε κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου είχε ενημερωθεί από τον Διάδοχο του θρόνου Κωνσταντίνο για το μέγιστο γεγονός, την παράδοση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους στον Ελληνικό στρατό, με εξοργιστική καθυστέρηση 45 ωρών, την ώρα που η Μακεδονία κινδύνευε να πέσει στα χέρια των Βουλγάρων που κατά την προέλασή τους απείχαν μόλις 2-3 ώρες από την πρωτεύουσα του μακεδονικού ελληνισμού. 

Που οφειλόταν αυτή η μεγάλη καθυστέρηση; Η μόνη εξήγηση μπορεί να αποδοθεί στο ότι ο αλαζονικός και υπερόπτης Κωνσταντίνος, είχε εξοργισθεί από τις εντολές του Βενιζέλου να αλλάξει την πορεία του στρατεύματος, κατά την προέλασή του για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ηπείρου από τους Οθωμανούς και αντί του Μοναστηρίου, να σπεύσει για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, πριν προλάβουν να εισέλθουν σ΄αυτή τα βουλγαρικά στρατεύματα. Το περιστατικό αυτό, ίσως αποτελεί και την απαρχή του εθνικού διχασμού, τον οποίο τόσο ακριβά πλήρωσε τα επόμενα χρόνια η χώρα.

Ένας ευσυνείδητος τηλεγραφητής

Είναι χαρακτηριστικό ότι την ώρα που ο Κωνσταντίνος απαξιούσε να ενημερώσει έγκαιρα τον Βενιζέλο για το χαρμόσυνο νέο, η σχετική είδηση, μέσω των τηλεγραφημάτων από τη Θεσσαλονίκη ξένων ανταποκριτών αλλά και του ευσυνείδητου τηλεγραφητή της κωμόπολης Γιδά (Αλεξάνδρεια), έφτανε στην πρωτεύουσα, με συνέπεια χιλιάδες Αθηναίοι να κατακλύσουν την πλατεία Συντάγματος. Όμως, σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής, όταν μια αντιπροσωπεία του Εμπορικού Συλλόγου Αθηνών, επισκέφθηκε τον πρωθυπουργό προκειμένου να τον συγχαρεί για την απελευθέρωση της πρωτεύουσας του Μακεδονικού Ελληνισμού, ο Ελ. Βενιζέλος αρνήθηκε να δεχτεί τα συγχαρητήρια «επί τω λόγω ότι εστερείτο επισήμου ειδήσεως, τηλεγραφήματος δηλαδή του διαδόχου ή του Βασιλέως περί καταλήψεως της Θεσσαλονίκης», όπως έγραφε η εφημερίδα Χρόνος.

Απόσπασμα από τα επίσημα πρακτικά της Βουλής, για τ συνεδρίαση της 12ης Αυγούστουυ 1917

Το απόσπασμα πρακτικών της Βουλής από τη συνεδρίαση της 12ης Αυγούστου 1917 είναι ξεκάθαρο για τις λαθεμένες ενέργειες του Κωνσταντίνου, όπως και το γεγονός ότι η τοποθέτηση του Ελευθέριου Βενιζέλου δεν αμφισβητήθηκε τότε, παρά μόνο τα επόμενα χρόνια, επιχειρήθηκε από φιλομοναρχικούς κύκλους η ωραιοποίηση της στάσης του Κωνσταντίνου. Όπως εξιστορούσε αγορεύοντας στη Βουλή ο Βενιζέλος: 

"Ότε ο Στρατός ημών ευρίσκετο εις την Κοζάνην, εστάλη τηλεγρλάφημα από τον Αρχηγόν του Στρατού (σ.σ. τον διάδοχο Κωνσταντίνο), ο οποίος είχε διαταγήν από της αρχής του πολέμου να στραφή προς την Θεσσαλονίκην, το οποίο μου έλεγε ότι ο στρατός δεν θα οδεύση προς την ΘΕσσαλονίκην. "Εγώ, έλεγε το τηλεγράφημα, έχω καθήκον να στραφώ προς το ΜΟναστήριον, εκτός αν μου το απαγορεύσητε". Και του απάντησα: "Σου το απαγορεύω"

Η ιστορία της πρώτης είδησης

Η καθυστερημένη ενημέρωση,   αποτελεί ένα ακόμη δείγμα της έλλειψης συνεννόησης που υπήρχε μεταξύ του διαδόχου Κωνσταντίνου και της κυβέρνησης, καθώς και της μη ενημέρωσης που είχε από τα πεδία των μαχών ο πρωθυπουργός της χώρας και ταυτόχρονα υπουργός Στρατιωτικών Ελευθέριος Βενιζέλος.

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι αθηναϊκές εφημερίδες δεν είχαν καμία είδηση, στα φύλλα τους το Σάββατο 27 Οκτωβρίου, σχετικά με την πορεία του στρατού μας προς τη Θεσσαλονίκη, κι αυτό επειδή στερούνταν σχετικής επίσημης πληροφόρησης. 

Η επιβεβαίωση ότι χρειάστηκε η κατηγορηματική εντολή-διαταγή του Βενιζέλου για να κινήσει ο Κωνσταντίνος το στράτευμα προς τη Θεσσαλονίκη, προκύπτει και από το υπ' αριθμό 80200 τηλεγράφημα του πρωθυπουργού που στάλθηκε στις 2,30 τα ξημερώματα της 27-10-1912, καθώς η κυβέρνηση στην Αθήνα είχε πλήρη άγνοια και δεν είχε ενημερωθεί καν για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης.

ΟΙ εφημερίδες της εποχής

Οι εφημερίδες της μέρας εκείνης, θεωρούσαν μεν βέβαιη την είσοδο του ελληνικού στρατού στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας, περιορίζονταν όμως στη δημοσίευση μιας λακωνικής ανακοίνωσης του υπουργείου των Στρατιωτικών και επιδίδονταν-όπως συνήθως συμβαίνει όταν απουσιάζει η επίσημη ενημέρωση- στη διατύπωση διάφορων εικασιών, αποδίδοντας, ορισμένες, την πλημμελή ενημέρωση που είχαν κυβέρνηση και δημοσιογράφοι στον...καιρό!

"Καθ΄ όλην την ημέραν χθες ουδεμία νεωτέρα πληροφορία ανεκοινώθη υπό της κυβερνήσεως εν σχέσει προς την είσοδον του ελληνικού στρατού εις την Θεσσαλονίκην", έγραφε στις 27 Οκτωβρίου η εφημερίδα Εμπρός του Δ. Καλαποθάκη. Προσθέτοντας ότι "η έλλειψις αύτη πληροφοριών είναι λίαν εύλογος, όταν ληφθή υπ΄όψιν πόσον δύσκολα είναι τα μέσα της τηλεγραφικής συγκοινωνίας εις τας παρούσας στιγμάς και την ατμοσφαιρικήν κατάστασιν εκεί, ανάλογον βεβαίως προς την ιδικήν μας". Κι΄ επειδή δεν υπήρχε ενημέρωση, η εφημερίδα προσπαθούσε να βγάλει συμπεράσματα για το πού βρίσκονταν τα ελληνικά στρατεύματα, βάσει εκτιμήσεων: "Πάντως όμως", έγραφε το Εμπρός, "υπάρχει η βεβαιότης ότι χθες εισήλθον εις την Θεσσαλονίκην, αφού από της προχθές την φρούρησιν της πόλεως ανέλαβον δύο τάγματα ευζώνων". 1

Η ανακοίνωση του υπουργείου Στρατιωτικών, που εκδόθηκε στις 5 το απόγευμα της 26ης Οκτωβρίου ανέφερε: "Καθ΄ο τηλεγραφεί το τηλεγραφείον Γιδά προς το τηλεγραφείον του υπουργείου, η Α.Μ. ο Βασιλεύς ευρισκόμενος εν Γιδά έλαβε την μεσημβρίαν της σήμερον 26 Οκτωβρίου σημείωμα της Α.Β.Υψηλότητος του Διαδόχου, δι΄ου ηγγέλθη τη Α.Μ. η κατάληψις της Θεσσαλονίκης παρά του Ελληνικού στρατού. Η Α.Μ. δι΄ εκτάκτου αμαξοστοιχίας ανεχώρησεν εκ Γιδά εις την Θεσσαλονίκην". Αλλά εκείνη την ώρα βεβαίως, δεν είχαν εισέλθει ακόμη τα ελληνικά τμήματα στην πόλη, ενώ συνεχίζονταν οι διαπραγματεύσεις με τον Ταχσίν πασά. Τι ακριβώς συνέβαινε λοιπόν; Δικαιολογημένα στην Αθήνα η κοινή γνώμη ήταν ανήσυχη.

"Εκτός του τηλεγραφήματος όπερ διεβιβάσθη εκ Γιδά, η κυβέρνησις άλλην επίσημον πληροφορίαν περί της καταλήψεως της Θεσσαλονίκης δεν είχε, πληροφορίαν προερχομένην εκ του αρχηγείου του εν Μακεδονία στρατού", έγραφε στην πρώτη της σελίδα, στις 27 Οκτωβρίου η Ακρόπολις. Συμπεραίνοντας ότι : "συνεπώς μη δυναμένη κι΄επισήμως να επιβεβαιώση την είδησιν η κυβέρνησις δεν εδέχθη και συγχαρητήρια επί τη καταλήψει της Μακεδονικής Μητροπόλεως". 2

Όπως προκύπτει και από τα αντίγραφα των εγγράφων, που διασώζονται στο αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών και τα σημαντικότερα των οποίων δημοσιεύονται στο παράρτημα αυτής της έκδοσης, ο Βενιζέλος ενημερώθηκε επισήμως με τηλεγράφημα από τον Κωνσταντίνο για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης πολλές ώρες μετά την υπογραφή της παράδοσης. Το σχετικό τηλεγράφημα του διαδόχου προς τον πρωθυπουργό, που καταχωρήθηκε με αριθμό αφίξεως 187, φαίνεται ότι στάλθηκε από το τηλεγραφείο Θεσσαλονίκης στις 8 μ.μ. της 28ης Οκτωβρίου και αρχίζει ως εξής:

"Χθες παρεδόθη Θεσσαλονίκη και τουρκικός στρατός εις εμέ δια πρωτοκόλλου υπογραφέντος την 26 Οκτωβρίου και την 11 μ.μ., παρά αρχηγού τουρκικού στρατού και αντιπροσώπων μου". 3

    Το επόμενο τηλεγράφημα του Κωνσταντίνου προς τον Βενιζέλο, για  ενημέρωση της κυβέρνησης σχετικά με τις κινήσεις του βουλγαρικού στρατού προς τη μακεδονική πρωτεύουσα, διαβιβάστηκε τρεις ώρες αργότερα, στις 11 μ.μ. της 28ης Οκτωβρίου 1912. Άγνωστο όμως γιατί καταχωρήθηκε στο υπουργείο Εξωτερικών με αριθμό αφίξεως 185. 4  Ενώ το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης από τον τουρκικό στρατό που είχε συνταχθεί στα γαλλικά, έφθασε στο υπουργείο Στρατιωτικών, στην Αθήνα, στις 12 το μεσημέρι της 30ης Οκτωβρίου 1912, 5 έξι περίπου ώρες αργότερα από το τηλεγράφημα του υποστράτηγου Πάλλη προς τον Πρωθυπουργό, με το οποίο τον ενημέρωνε για την άφιξη του Βασιλιά στην απελευθερωμένη Θεσσαλονίκη.  6

Διάσταση Βενιζέλου-Κωνσταντίνου

Πού οφειλόταν αυτή η καθυστερημένη ενημέρωση της κυβέρνησης από τον Κωνσταντίνο για ένα υψίστης εθνικής σημασίας γεγονός, όπως ήταν η είσοδος των ελληνικών στρατευμάτων στη μακεδονική πρωτεύουσα; Μήπως στις δυσκολίες που υπήρχαν στις τηλεπικοινωνίες της εποχής ; Ή μήπως στην ψυχρότητα που είχε αρχίσει να δημιουργείται στις σχέσεις του πρωθυπουργού της χώρας με τον αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο, λόγω ίσως και της επιτακτικότητας με την οποία ο Βενιζέλος ζητούσε από το διάδοχο να αλλάξει το αρχικό του σχέδιο και να βαδίσει κατά της Θεσσαλονίκης;  Δεν αποκλείεται να φταίνε και τα δύο. Ίσως πάλι να συνέβαινε το  δεύτερο, δεδομένου ότι, όπως σημειώνει ο Βεντήρης, "από της επομένης του Σαρανταπόρου, επήλθε διάστασις Κωνσταντίνου και Βενιζέλου". Ο ίδιος επισημαίνει παράλληλα ότι "η θριαμβευτική προέλασις εις την μητρόπολιν της Μακεδονίας συνωδεύετο από περιστατικά, τα οποία προανήγγειλαν περιπετείας, συμφοράς, εμφύλιον ανταγωνισμόν". 7

Πάντως, μπορεί από το τηλεγράφημα που δημοσιεύεται στο βιβλίο του Σπ. Κουζινόπουλου να προκύπτει ότι υπήρξε πολύωρη καθυστέρηση στην επίσημη ενημέρωση της κυβέρνησης για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, όμως η σχετική είδηση έφθασε στην πρωτεύουσα, λίγο μετά την υπογραφή της συνθηκολόγησης από τον Ταχσίν πασά, χάρη στην ευσυνειδησία ενός άγνωστου τηλεγραφητή μιας μικρής μακεδονικής κωμόπολης. Είδηση η οποία φαίνεται ότι είχε προκαλέσει αναστάτωση στην Αθήνα, δεδομένου ότι προερχόταν από ανεπίσημη πηγή.

    Σύμφωνα με ρεπορτάζ, που δημοσιεύθηκε στις 28 Οκτωβρίου 1912 στον Χρόνο καθώς και σε άλλες αθηναϊκές εφημερίδες, το πρώτο ανεπίσημο τηλεγράφημα με το χαρμόσυνο νέο για την υπογραφή της συνθηκολόγησης των Τούρκων, εστάλη από τον τηλεγραφητή του τηλεγραφείου του Γιδά (Αλεξάνδρεια) Ημαθίας, ο οποίος στις 4.40 τα ξημερώματα της 27ης Οκτωβρίου κατόρθωσε να επικοινωνήσει με το τηλεγραφείο της Λάρισας, το οποίο στη συνέχεια αναμετέδωσε τη σχετική είδηση στην Αθήνα.

Ο Βενιζέλος ψάχνει για περισσότερες πληροφορίες

    Μόλις ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος πληροφορήθηκε για το τηλεγράφημα αυτό, έσπευσε διά του τηλεγραφείου του Υπουργείου Στρατιωτικών να ζητήσει από τον τηλεγραφητή του Γιδά περισσότερες πληροφορίες.

    "Τότε ο τηλεγραφητής Γιδά", σημείωνε ο Χρόνος, "μετέδωσεν όλας τας πληροφορίας αι οποίαι μετεδόθησαν  δια του πρώτου ανακοινωθέντος. ΄Οτι δηλαδή ο Βασιλεύς έλαβε περί την μεσημβρίαν σημείωμα του διαδόχου, αναγγέλοντος ότι κατελήφθη η Θεσσαλονίκη παρά των ελληνικών στρατευμάτων. Ο τηλεγραφητής Γιδά προσέθεσεν ότι ο Βασιλεύς  δι εκτάκτου αμαξοστοιχίας αναχωρεί προς Θεσσαλονίκην. Την ανακοίνωσιν του τηλεγραφήματος τούτου επηκολούθησαν οι γνωστοί πανηγυρισμοί, τους οποίους εμετρίασεν η επιφυλακτικότης του πρωθυπουργού κ. Βενιζέλου, αρνηθέντος να δεχθή τα συγχαρητήρια της επιτροπής του Εμπορικού Συλλόγου, επί τω λόγω ότι εστερείτο επισήμου  ειδήσεως, τηλεγραφήματος δηλαδή του διαδόχου ή του Βασιλέως περί καταλήψεως της Θεσσαλονίκης.

            Τηλεγράφημα δε τοιούτον δεν είχε  ληφθή μέχρι του μεσονυκτίου, ότε ο κ. πρωθυπουργός ευλόγως ανησυχών ανεζήτησε και πάλιν τον τηλεγραφητήν Γιδά δια να επιβεβαιώση την είδησιν. Ο τελευταίος  ούτος, δια μέσω  του τηλεγραφείου Λαρίσης επληροφόρησε τον κ. Πρωθυπουργόν, εξηγών το πρώτον τηλεγράφημά του, ότι δεν υπήρχεν επίσημος είδησις περί καταλήψεως της Θεσσαλονίκης και ότι ο Βασιλεύς διενυκτέρευεν εν Γιδά". 8

     Μετά από αυτό, προστίθεται στο ρεπορτάζ της εφημερίδας, ο Βενιζέλος ζήτησε να κληθεί εσπευσμένα στο υπουργείο Στρατιωτικών ο αρχηγός του Στρατιωτικού Οίκου του Βασιλέως, υποστράτηγος Πάλλης, από τον οποίο ζητήθηκαν εξηγήσεις  για τις πληροφορίες του τηλεγραφητή της κωμόπολης Γιδά.

"Ο Βασιλεύς επέστρεψεν άπρακτος..... " 

    "Ο κ. Πάλλης", συνέχιζε το ρεπορτάζ του Χρόνου, "έδωκεν εις τον κ. Πρωθυπουργόν τας πληροφορίας, αίτινες περί την 3ην πρωινήν ανεκοινώθησαν παρά της κυβερνήσεως. Κατά τας πληροφορίας ταύτας, ο βασιλεύς ειδοποιήθη πράγματι παρά του διαδόχου διά σημειώματος περί επικειμένης παραδόσεως της Θεσσαλονίκης και την πρωίαν της Παρασκευής (σ.σ. 27 Οκτωβρίου 1912) εξέδραμε σιδηροδρομικώς μέχρι του Αξιού, οπόθεν επέστρεψεν άπρακτος, μη κατορθώσας να μάθη τι σχετικόν περί της καταλήψεως της Θεσσαλονίκης". 9

      Από την ίδια τέλος εφημερίδα, μαθαίνουμε ότι το τηλεγράφημα του αρχηγού του στρατιωτικού γραφείου του βασιλιά προς τον Βενιζέλο, με το οποίο ο πρωθυπουργός ενημερωνόταν από τον Πάλλη για το σημείωμα που ο διάδοχος είχε στείλει στο βασιλιά-πατέρα του, είχε διαβιβασθεί στις 8.20 το πρωϊ της 27ης Οκτωβρίου, παρελήφθη δε στις 1.15 το μεσημέρι της ίδιας μέρας. Το σημείωμα με το οποίο ο αρχιστράτηγος έστελνε στον Γεώργιο το χαρμόσυνο νέο, έλεγε :

   

    "Προς την Α.Μ. τον Βασιλέα.

     Χθες την εσπέραν υπεγράφη εν Θεσσαλονίκη σύμβασις παραδόσεως του τουρκικού στρατού της πόλεως και του Καραμπουρνού. Ο τουρκικός στρατός δυνάμεως 25.000 ανδρών καταθέτει τα όπλα αποκαθιστάμενος αιχμάλωτος. Οι αξιωματικοί θα τηρήσωσι τα όπλα των παραμένοντες ελεύθεροι επί τω λόγω της τιμής αυτών, ότι δεν θα λάβωσι μέρος εις τον παρόντα πόλεμον.

                                                                                 Κωνσταντίνος

                                                                                    Διάδοχος". 10        

  Χρειάσθηκε να περάσουν άλλες τριάντα ώρες μέχρι να φτάσει το τηλεγράφημα του Κωνσταντίνου για την επίσημη ενημέρωση της κυβέρνησης και του ελληνικού λαού που αδημονούσε.

   
Οι ξένοι ενημερώνονται πρώτοι για την απελευθέρωση
Αντίθετα, οι ξένοι ανταποκριτές που βρίσκονταν στη Θεσσαλονίκη, φρόντισαν να πληροφορήσουν αμέσως τη διεθνή κοινή γνώμη για το μεγάλο γεγονός. Ξημερώματα της 27ης Οκτωβρίου έφθανε στις εφημερίδες της εποχής το ακόλουθο τηλεγράφημα του αυστριακού Πρακτορείου Ειδήσεων:

  "ΒΙΕΝΝΗ, Σάββατον πρωίαν- Ταύτην την στιγμήν αγγέλεται ότι η Θεσσαλονίκη παραδοθείσα κατελήφθη υπό του Ελληνικού στρατού".

    Έγραφε σχετικά με την είδηση αυτή η αθηναϊκή εφημερίδα Εμπρός: "Το πρώτον τηλεγράφημα το αναγγείλαν οριστικώς την κατάληψιν της Θεσσαλονίκης αφίκετο την πρωίαν εις το Εμπρός προερχόμενον εκ Βιέννης, το οποίον αποδεικνύει ότι εκεί είχον ενωρίτερον την πληροφορίαν διαβιβασθείσαν προφανώς δια του ασυρμάτου". Και η εφημερίδα, παραθέτοντας το σχετικό τηλεγράφημα, συμπλήρωνε: "Αλλ΄εννοείται ότι η έλλειψις αμέσως πληροφοριών εκ του στρατοπέδου και η επελθούσα σύγχυσις μάς κατέστησεν εν αρχή δυσπίστους, μέχρις ότου βραδύτερον έφθασαν και τα επίσημα τηλεγραφήματα". 11

    Την είδηση για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, την έστειλαν οι ανταποκριτές των ξένων εφημερίδων και πρακτορείων ειδήσεων, μόλις είδαν τον πρώτο έλληνα αξιωματικό που εισήλθε στην πόλη, τον υπομοίραρχο Κωνσταντίνο Μανωλικίδη. Το γεγονός κατέγραψε ο καθηγητής Απόστολος Δασκαλάκης, σημειώνοντας σχετικά :

"Μεταξύ των πρώτων, κατέφθασαν ο ανταποκριτής των Τάϊμς, Πράϊς και ο ανταποκριτής γαλλικών εφημερίδων Βεμπέρ, οι οποίοι μόλις αντίκρυσαν τον Έλληνα αξιωματικόν... δεν ήθελον τίποτε άλλο. Έσπευσαν τροχάδην εις το τηλεγραφείον διά να πληροφορήσουν τας εφημερίδας των, ότι ήδη κατελήφθη η Θεσσαλονίκη υπό του ελληνικού στρατού. Ακριβώς εις το γεγονός τούτο ωφείλετο και η υπό του ευρωπαϊκού Τύπου, από της πρωίας της 27ης Οκτωβρίου, αναγγελία με εξαστήλους τίτλους, ότι η Θεσσαλονίκη κατελήφθη υπό των Ελλήνων την εσπέραν της 26ης Οκτωβρίου. Και ούτω το παράτολμον αυτό εγχείρημα του Έλληνος υπομοιράρχου, μετά του μικρού αποσπάσματος Χωροφυλακής, έλαβε μεγίστην ιστορικήν και εθνικήν σημασίαν, διότι εθεωρήθη ως είσοδος ελληνικού στρατού και κατάληψις της Θεσσαλονίκης από της 26ης Οκτωβρίου ημέρας εορτασμού της μνήμης του μεγαλομάρτυρος Αγίου Δημητρίου, προαιωνίου προστάτου της πόλεως!". 12

Μία αγόρευση του Ελ. Βενιζέλου στη Βουλή

Παραθέτουμε στη συνέχεια αποσπάσματα από μία πολύωρη αγόρευση στη Βουλή των Ελλήνων, στις 13 Αυγούστου 1917 του Ελευθέριου Βενιζέλου, σχετικά με τον κίνδυνο να χαθεί η Θεσσαλονίκη, εξαιτίας της στάσης του Κωνσταντίνου, όπως δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα "Έθνος" την επόμενη μέρα:

*Από τα βιβλία του Σπύρου Κουζινόπουλου Το μεγάλο άλμα: Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, που εκδόθηκε το 1997 από τις εκδόσεις «Καστανιώτη» και Μελανές κηλίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις IANOS

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.  Εφημερίδα Εμπρός, 27 Οκτωβρίου 1912, αριθμ. φύλλου 5.755, σ. 6.

2. Εφημερίδα Ακρόπολις, 27 Οκτωβρίου 1912, αριθμ. φύλλου 10.154, σ.1

3. ΑΥΕ/ΚΥ, φάκελος "Προξενείο Θεσσαλονίκης" 1912 ΣΤ΄,α.α.κ.,αριθ.αφίξεως187

4. ΑΥΕ/ΚΥ, φάκελος "Προξενείο Θεσσαλονίκης"1912 ΣΤ/ α.α.κ, αριθ. αφίξεως 185

5. στον ίδιο φάκελο, χειρόγραφο τηλεγράφημα χωρίς στοιχεία προέλευσης ή καταχώρησης.

6. στον ίδιο φάκελο, δακτυλογραφημένο τηλεγράφημα με την ένδειξη : "Εκ Θεσσαλονίκης. Ελήφθη 30-12-1912. Ωρα 5,45".

7. Γ. Βεντήρη, ο.π., σ.114.

8. Εφημερίδα Χρόνος  28 Οκτωβρίου 1912, σ.3

9. Στο ίδιο, σ. 3

10.  Εφημερίδα Εμπρός, σ. 3

11. στο ίδιο, σ. 4.

12. Απ. Δασκαλάκης, "Η είσοδος του πρώτου Ελληνος αξιωματικού εις Θεσσαλονίκην", Μακεδονική Ζωή, 1972, τεύχος 68, σ. 15.