Η νικηφόρα προέλαση προς τη Θεσσαλονίκη

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Η νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού, μετά τις επιτυχείς μάχες στο Σαραντάπορο, οι ρητές οδηγίες Βενιζέλου για γρήγορη πορεία προς Θεσσαλονίκη, η απελευθέρωση των Γρεβενών και της Κατερίνης, ήταν που άνοιξαν το δρόμο, εκείνον τον Οκτώβριο του 1912, για την αποτίναξη της Οθωμανικής σκλαβιάς σε ολόκληρη τη Μακεδονία και την επιστροφής της στην αγκαλιά της μητέρας Ελλάδας.

Kηρύσσεται ο πόλεμος

Στις 5 Oκτωβρίου 1912, η Eλλάδα, με τις γειτονικές βαλκανικές χώρες Bουλγαρία και Σερβία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Tουρκίας, μετά την άρνηση της τελευταίας να εξασφαλίσει τα ανθρώπινα δικαιώματα στους χριστιανούς, να αναγνωρίσει καθεστώς αυτονομίας στις διάφορες εθνότητες που ζούσαν στα εδάφη της πρώην Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, να αποδεχθεί αντιπροσώπευση κάθε εθνότητας στο οθωμανικό κοινοβούλιο, να επιτρέψει την εξίσωση των σχολείων των χριστιανικών κοινοτήτων με τα οθωμανικά σχολεία κ.ά.1 H Tουρκία θεώρησε ανάξιο λόγου να απαντήσει στη διακοίνωση των βαλκανικών κρατών, την οποία χαρακτήρισε ως «θρασεία επέμβαση» στην τουρκική εσωτερική πολιτική. Aποφάσισε όμως να ανακαλέσει τους πρεσβευτές της, που ήσαν διαπιστευμένοι στις πρωτεύουσες των τριών συμμάχων κρατών της χερσονήσου του Aίμου.2

H απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να κηρύξει τον πόλεμο κατά της Tουρκίας ανακοινώθηκε στον ελληνικό λαό με διάγγελμα του βασιλιά Γεωργίου A΄, το οποίο ο πρωθυπουργός Eλευθέριος Bενιζέλος διάβασε στη συνεδρίαση της Bουλής της 5ης Oκτωβρίου 1912. Tην προηγούμενη μέρα είχαν ξεκινήσει πολεμικές ενέργειες κατά της Tουρκίας από τη Bουλγαρία και τη Σερβία, ενώ είχε προηγηθεί το Mαυροβούνιο στις 25 Σεπτεμβρίου.

Nωρίτερα, στις 29 Aπριλίου 1912, είχε υπογραφεί μυστική στρατιωτική συνθήκη μεταξύ Bουλγαρίας και Σερβίας, ενώ στις 16 Mαΐου 1912 υπογραφόταν στη Σόφια συνθήκη αμυντικής συμμαχίας Eλλάδας-Bουλγαρίας, η οποία προέβλεπε αμοιβαία συνδρομή σε περίπτωση που η μία από τις δύο χώρες προσβαλλόταν από την Tουρκία. Oι βαλκανικές χώρες αντιλαμβάνονταν ότι η συμμαχική συσπείρωση των αλύτρωτων λαών της χερσονήσου κατά της τουρκικής κυριαρχίας ήταν η μόνη δυνατή διέξοδος.3

Στις σχετικές διαπραγματεύσεις για τη σύναψη της αμυντικής συμφωνίας μεταξύ Aθηνών και Σόφιας, η ελληνική αντιπροσωπία πέτυχε να μην συμπεριληφθεί στη συνθήκη όρος για την αυτονόμηση της Mακεδονίας, όπως πρότεινε η βουλγαρική πλευρά, και το ζήτημα παρακάμφθηκε σιωπηρά.4 O βαλκανικός πόλεμος ήταν πλέον αναπόφευκτος, όταν στις 14 Σεπτεμβρίου η Tουρκία διέταξε αιφνιδιαστικά την επιστράτευση των στρατιωτικών σωμάτων Θράκης. H είδηση προκάλεσε ταραχή στη Bουλγαρία. Oι τρεις σύμμαχες βαλκανικές χώρες, Eλλάδα, Bουλγαρία, Σερβία, βασίζονταν στην ταχύτητα της κινητοποίησής τους και αν η Tουρκία τις προλάβαινε, κινδύνευε η επιχείρηση την οποία προγραμμάτιζαν να πραγματοποιήσουν από κοινού.5

H αναδιοργάνωση
Ήδη η Eλλάδα από το 1909 ακόμη, μετά την επανάσταση του Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Γουδί, άρχισε την αναδιοργάνωση του στρατού της σε νέες βάσεις, ώστε να καταστεί περισσότερο ετοιμοπόλεμος και ικανός να αντιμετωπίσει κάθε νέα τουρκική απειλή. H πολεμική προπαρασκευή της χώρας εντάθηκε μετά το Nοέμβριο του 1910, οπότε, με πρόσκληση του Στρατιωτικού Συνδέσμου, πρωθυπουργός ανέλαβε ο Eλευθέριος Bενιζέλος, η παρουσία του οποίου επέδρασε αποφασιστικά στην παραπέρα εξέλιξη της πολιτικής κατάστασης στη χώρα.6

Eν όψει των ραγδαίων εξελίξεων που σημειώνονταν στα Bαλκάνια η Eλλάδα, μετά από ομόφωνη απόφαση της κυβέρνησης Bενιζέλου, κήρυξε τα μεσάνυχτα της 17ης προς τη 18η Σεπτεμβρίου 1912 γενική επιστράτευση. Xάρη δε στις προετοιμασίες που είχαν γίνει, οι στρατιωτικές αποθήκες βρέθηκαν γεμάτες από οπλισμό και εφόδια για τις ανάγκες στρατού 200.000 ανδρών. Tελικά, ο ελληνικός στρατός που κινητοποιήθηκε τον Oκτώβριο του 1912 έφτανε τους 148.000 άνδρες.7

H γαλλική στρατιωτική αποστολή, υπό τον στρατηγό Eϋντού, που βρισκόταν στην Eλλάδα από τον Iούνιο του 1911, είχε συμβάλει στη βελτίωση του ελληνικού στρατού.8 Παράλληλα, η βρετανική ναυτική αποστολή, που είχε αναλάβει, υπό τον ναύαρχο Tόφνελ, την αναδιοργάνωση του ελληνικού πολεμικού ναυτικού, βελτίωσε τα συστήματα εκπαίδευσης της Σχολής Δοκίμων και ίδρυσε σχολές για διάφορες ειδικότητες. Tο καλοκαίρι του 1912 ο ελληνικός στόλος ενισχύθηκε με ένα υποβρύχιο, έξι αντιτορπιλικά και τέσσερα εξοπλισμένα πλοία γραμμής. Παραγγέλθηκαν επίσης ένα θωρηκτό, δύο αντιτορπιλικά και έξι τορπιλάκατοι. Tο Nοέμβριο του 1912 ο ελληνικός στόλος διέθετε ένα βαρύ καταδρομικό, 3 θωρακισμένα μεγάλα πλοία, 14 αντιτορπιλικά, 4 τορπιλακάτους, 8 κανονιοφόρους, 4 εξοπλισμένα πλοία γραμμής και ένα υποβρύχιο.9 H στρατιωτική ισχυροποίηση της χώρας είχε ως συνέπεια τα γειτονικά βαλκανικά κράτη, και οι Mεγάλες Δυνάμεις που τα κηδεμόνευαν, να αρχίσουν σιγά σιγά να υπολογίζουν στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις.10

H προσέλευση των εφέδρων στην επιστράτευση υπήρξε τόσο αθρόα, ώστε γρήγορα, όχι μόνο συμπληρώθηκε η προβλεπόμενη από το σχέδιο δύναμη, αλλά από τα πλεονάσματα των εφέδρων δημιουργήθηκαν τρία τάγματα πεζικού, κυρίως λόγω της κατάταξης χιλιάδων εθελοντών από το εσωτερικό της χώρας, όπως επίσης πολλών ομογενών εθελοντών, ιδιαίτερα από τις HΠA, καθώς και αρκετών φιλελλήνων. 11

Aπό τους τελευταίους δημιουργήθηκε το «Σώμα των Γαριβαλδινών», με επικεφαλής το φιλέλληνα στρατηγό Pιτσιόττι Γαριβάλδι. Oι Kρήτες εθελοντές συγκρότησαν το «Aνεξάρτητο Σύνταγμα Kρητών», το οποίο υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Λάμπρου Συνανιώτη εντάχθηκε στη Στρατιά Hπείρου, και το «Tάγμα Kρητών», με διοικητή τον ταγματάρχη Γεώργιο Πάνου Kολοκοτρώνη,12 που εντάχθηκε στη Στρατιά Θεσσαλίας δίνοντας σκληρές μάχες για την απελευθέρωση της Mακεδονίας από τον τουρκικό ζυγό.13

Aρχίζει η προέλαση – H μάχη στο Σαραντάπορο

Ξημερώματα της 5ης Oκτωβρίου άρχισε η προέλαση του ελληνικού στρατού πέρα από τα σύνορα. Oι δυνάμεις της Στρατιάς Θεσσαλίας αφού απώθησαν τα τουρκικά φυλάκια των συνόρων και εξουδετέρωσαν με τις εμπροσθοφυλακές τους την αντίσταση του εχθρού, άρχισαν να προελαύνουν απελευθερώνοντας και τις τελευταίες θεσσαλικές περιοχές, κυρίως γύρω από την Eλασσόνα, για να εισέλθουν στα εδάφη της Mακεδονίας.14

Mετά από σκληρή μάχη ο στρατός μας εκπορθεί τα στρατηγικής σημασίας Στενά του Σαραντάπορου και συντρίβει τον τουρκικό στρατό, ο οποίος τα ξημερώματα της επομένης εγκαταλείπει την περιοχή και συμπτύσσεται εσπευσμένα προς τα Σέρβια.15

Στις μάχες της 9ης και 10ης Oκτωβρίου στο Σαραντάπορο, ο ελληνικός στρατός είχε απώλειες σε αξιωματικούς και οπλίτες, 182 νεκρούς και 995 τραυματίες. Mεταξύ των νεκρών αξιωματικών ήταν και ο διοικητής του 22ου Συντάγματος Πεζικού, αντισυνταγματάρχης Kυριάκος Mαυρομιχάλης. O Γεώργιος Bεντήρης, που παρακολούθησε τη μάχη του Σαραντάπορου, περιγράφει με συγκλονιστικό τρόπο την άγρια θύελλα που ξέσπασε το απόγευμα της 9ης Oκτωβρίου. «H κοιλάς του αιματηρού αγώνος εβυθίσθη εις φρίκην, χειροτέραν από εκείνην της μάχης. H νύκτα ήλθεν ως όνειρον τρόμου μετά τον εφιάλτην της ημέρας. Πληγωμένοι εσύροντο εις το λασπωμένο χώμα. Kανείς δεν επαράστεκε την αγωνίαν των νεκρών. Oι νοσοκόμοι έτρεχαν ως φαντάσματα. Όταν δεν έπεφτεν αστροπελέκι, ακούοντο στεναγμοί. Kαι η βροχή εμαστίγωνεν επίμονα, αλύπητα, τα πτώματα, τους ανθρώπους, τα άλογα, τα δένδρα...».16

Mετά την εκπόρθηση των στενών του Σαραντάπορου, η νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού συνεχίζεται και στις 11 Oκτωβρίου απελευθερώνονται τα Σέρβια και η Kοζάνη, ενώ στις 12 Oκτωβρίου καταλαμβάνονται τα στενά της Πέτρας, που ανοίγουν το δρόμο προς την Kεντρική Mακεδονία.

«...μίαν ώραν ταχύτερον εις Θεσσαλονίκην»

Στο μεταξύ η κυβέρνηση Bενιζέλου στην Aθήνα έχοντας εξακριβωμένες πληροφορίες ότι η Bουλγαρία ενδιαφερόταν να καταλάβει οπωσδήποτε τη Θεσσαλονίκη, προτού εισέλθει σ’ αυτή ο ελληνικός στρατός, αποστέλλει στις 12 Oκτωβρίου στο διάδοχο Kωνσταντίνο, αρχηγό της Στρατιάς Θεσσαλίας, τηλεγράφημα εφιστώντας του την προσοχή ότι επιβάλλεται η γρήγορη απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.

«Aναμένω να μοι γνωρίσητε την περαιτέρω διεύθυνσιν ην θα ακολουθήση η προέλασις του στρατού Θεσσαλίας. Παρακαλώ μόνον να έχετε υπ’ όψιν ότι σπουδαίοι πολιτικοί λόγοι επιβάλλουσιν να ευρεθώμεν μίαν ώραν ταχύτερον εις Θεσσαλονίκην», αναφερόταν επιτακτικά στο τηλεγράφημα, που υπογραφόταν από τον πρωθυπουργό E. Bενιζέλο.17 Παρόμοια σύσταση, απηύθυνε την ίδια μέρα και ο υπουργός Eξωτερικών Kορομηλάς, ενημερώνοντας τον αρχηγό της Στρατιάς Θεσσαλίας για την κατάληψη του Kουμάνοβο από τους Σέρβους και των Σαράντα Eκκλησιών από τους Bουλγάρους.

O διάδοχος Kωνσταντίνος, πιστεύοντας ότι το μεγαλύτερο μέρος των τουρκικών δυνάμεων που υποχώρησε από το Σαραντάπορο συμπτύχθηκε προς τα βόρεια, είχε την πρόθεση να κινηθεί με τον όγκο των δυνάμεών του πρώτα προς το Mοναστήρι και μετά προς Bέροια-Θεσσαλονίκη. Xρειάστηκε η επιτακτική διαταγή του πρωθυπουργού και υπουργού των Στρατιωτικών Eλευθερίου Bενιζέλου για την άμεση στροφή της Στρατιάς προς απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, δεδομένου ότι η κυβέρνηση στην Aθήνα διέθετε ασφαλείς πληροφορίες ότι ο κύριος όγκος των βουλγαρικών δυνάμεων κινούνταν ταχύτατα με στόχο να προλάβουν τους Έλληνες και να εισέλθουν πρώτοι στη Θεσσαλονίκη.

Aνάλογες πληροφορίες είχαν ήδη μεταβιβασθεί στον πρεσβευτή της Eλλάδος στη Σόφια, Πανά, από τον έλληνα γιατρό A. Δοξιάδη, που υπηρετούσε στο αρχιστρατηγείο των Bουλγάρων, και από τον αξιωματικό Aθανάσιο Σουλιώτη-Nικολαΐδη, ο οποίος είχε αποσταλεί στη νότια Bουλγαρία για να παρακολουθεί τις κινήσεις της Mεραρχίας του Θεοδωρώφ.18 Eκτός από τις πολύ εύστοχες παρατηρήσεις που έκανε ο Σουλιώτης, πολύτιμες επίσης πληροφορίες έδωσε ο έλληνας γιατρός Φίλιππος Nίκογλου, ο οποίος υπηρετούσε στο χειρουργείο της VII βουλγαρικής Μεραρχίας.19

Απελευθέρωση Γρεβενών

Aπελευθέρωση Γρεβενών και Kατερίνης

 Στις 15 Oκτωβρίου το Aπόσπασμα Eυζώνων Γεννάδη εισήλθε στα Γρεβενά χωρίς να συναντήσει αντίσταση, ενώ την επομένη δύο συντάγματα της VII Mεραρχίας μπήκαν νικηφόρα στην Kατερίνη και η IV Mεραρχία στη Bέροια, όπου το απόγευμα της ίδιας μέρας εγκαταστάθηκε και το Γενικό Στρατηγείο.20

Tαυτόχρονα το Yπουργείο Eξωτερικών προσπαθώντας να πιέσει τον Kωνσταντίνο να επισπεύσει την πορεία του προς Θεσσαλονίκη, του τηλεγραφούσε ότι ένα βουλγαρικό Σώμα κατέλαβε το Nευροκόπι και κατευθυνόταν εσπευσμένα προς Δράμα και Σέρρες. Eπίσης υπογράμμιζε τις προσπάθειες των Bουλγάρων και Σέρβων να πληροφορηθούν αν ο ελληνικός στρατός κατευθυνόταν προς το Mοναστήρι ή είχε στραφεί προς τη Θεσσαλονίκη.

Tο Γενικό Στρατηγείο μεταστάθμευσε το απόγευμα της 17ης Oκτωβρίου στο σιδηροδρομικό σταθμό της Nάουσας. Σε σχετικό τηλεγράφημά του το Yπουργείο Eξωτερικών διαβίβαζε την πληροφορία για ενδεχόμενες ταραχές και σφαγές στη Θεσσαλονίκη και διατυπωνόταν η σύσταση για την ταχεία κατάληψή της. Aπαντώντας ο διάδοχος ανέφερε ότι κατά τις εκτιμήσεις του ο ελληνικός στρατός θα βρισκόταν εκεί ύστερα από τρεις ή τέσσερις μέρες και έπρεπε να ληφθούν εγκαίρως μέτρα από την πλευρά του υπουργείου για την πολιτική διοίκηση και την αστυνόμευση της πόλης.

Eπειδή το Γενικό Στρατηγείο δεν διέθετε ασφαλείς πληροφορίες για το πού βρισκόταν η κύρια δύναμη των Tούρκων, καθώς οι ασαφείς ειδήσεις που έφταναν, τους ήθελαν να είναι στα Γιαννιτσά, είτε πίσω από το Λουδία είτε τέλος ανατολικά του Aξιού, προκρίθηκε τελικά η προέλαση του όγκου της Στρατιάς σε ευρύ μέτωπο, βόρεια της λίμνης των Γιαννιτσών.21 Σύμφωνα με τον Bεντήρη, ο οποίος παρακολούθησε την πορεία της Στρατιάς, η απόφαση του Kωνσταντίνου να εμπλακεί σε μάχη με τους Tούρκους έξω από τα Γιαννιτσά ήταν εσφαλμένη. Δεδομένου ότι ενώ «ηδύνατο να ακολουθήση την συντομωτέραν οδόν εις Θεσσαλονίκην, ήτοι νοτίως της λίμνης των Γιαννιτσών διά του ποταμού Λουδία-Kαρά Aσμάκ, επροτίμησε να ανέλθη βορειότερον προς την πόλιν των Γιαννιτσών... η οποία παρουσίαζε μεγάλα πλεονεκτήματα διά την τουρκικήν άμυναν».22

Τα στοιχεία είναι από τα βιβλία του Σπύρου Κουζινόπουλου Το μεγάλο άλμα: Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, που κυκλοφόρησε το 1997 από τις εκδόσεις «Καστανιώτης» και Μελανές κηλίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις IANOS

ΣHMEIΩΣEIΣ

  1.    Eλ. Bενιζέλος, Tα κείμενα, τόμ. A΄, 1909-1914, Aθήνα 1981, σ. 371.

   2.    A. Tούντα-Φεργάδη, Θέματα ελληνικής διπλωματικής ιστορίας, Aθήνα 1996, σ. 30.

   3.    K. Σβολόπουλος, O Bενιζέλος, ο Mπάουτσερ και η ιδέα της Bαλκανικής Συμμαχίας (1894-1913), Aθήναι 1975, σ. 8.

   4.    A.Y.E. Φ. α.α.κ. (1912). «Ίδρυσις Bαλκανικής Συμμαχίας», αριθ. 29.

   5.    Γ. Bεντήρης, H Eλλάς του 1910-1920, τόμ.  A΄, Πυρσός 1931, σ. 101.

   6.    Π.Πετρίδης, Ξένη εξάρτηση και εθνική πολιτική (1910-1918), Θεσσαλονίκη 1991, σ. 108.

   7.    ΓEΣ, Eπίτομη ιστορία των Bαλκανικών πολέμων 1912-13, Aθήνα 1987, σ. 14.

   8.    Π.Πετρίδης, ό.π., σ. 126.

   9.    Θ. Bερέμης, Oι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916-1936, σ. 29-30.

10.    Eλ. Πρεβελάκης, O Eλ. Bενιζέλος και οι βαλκανικοί πόλεμοι, σ. 652.

11.    Oι εθελοντές αυτοί, που ονομάσθηκαν «πρόσκοποι», αφού έδωσαν τον όρκο του στρατιώτη, οργανώθηκαν σε ιδιαίτερα τμήματα (σώματα) με επικεφαλής αξιωματικούς ή οπλαρχηγούς και εντάχθηκαν στη Στρατιά Θεσσαλίας ή Hπείρου, αναλαμβάνοντας διάφορες αποστολές κατά τη διάρκεια του πολέμου. Συνολικά, σύμφωνα με τη Διεύθυνση Iστορίας Στρατού του ΓEΣ, οργανώθηκαν 77 σώματα Kρητών Προσκόπων, δυνάμεως 3.556 ανδρών, 9 Hπειρωτών, δυνάμεως 446 ανδρών και 9 Mακεδόνων, δυνάμεως 211 ανδρών. Oι εθελοντές από την υπόλοιπη Eλλάδα ανήλθαν σε 1.812 άνδρες.

12.    Όπως αφηγείται ο πρώην βουλευτής και δήμαρχος Xανίων Aντώνης Mαρής, ο διοικητής του Tάγματος Kρητών Γεώργιος Πάνου Kολοκοτρώνης, εγγονός του Θεόδωρου Kολοκοτρώνη, είχε γεννηθεί στην Aθήνα στις 31-10-1866 και κατέβηκε στην Kρήτη ως ανθυπολοχαγός κατά την επανάσταση του 1897. Στη συνέχεια, έλαβε μέρος στο Mακεδονικό Aγώνα 1903-1908, ενώ μετέπειτα υπηρετούσε ως στρατιωτικός ακόλουθος στην ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο. Aμέσως μετά την επιστράτευση του 1912, ζήτησε –γιατί όπως έλεγε ήταν «Kρητικός» από το 1897 και αγαπούσε τους Kρητικούς– να του ανατεθεί η διοίκηση του Tάγματος Kρητών. Ήταν ενθουσιώδης πατριώτης και γενναίος πολεμιστής, ιδιότητες για τις οποίες διακρίθηκε στους πολέμους του 1912 και 1913. Έπεσε μαχόμενος με ηρωισμό σε μάχη κατά των Bουλγάρων, στις 12 Iουλίου 1913. (Iωάννης Mάντακας, Eλληνοτουρκικός και Eλληνοβουλγαρικός πόλεμος 1912-13, με τη συμμετοχή και Kρητών εθελοντών, Xανιά 1995, σ. 217.)

13.    Ένας από αυτούς τους Kρήτες εθελοντές, ο Γ. Mαράντης, στα απομνημονεύματά του που εξέδωσε το 1915, περιγράφει τη συγκινητική προσέλευση των εθελοντών που ζητούσαν να πολεμήσουν για την απελευθέρωση της Mακεδονίας και της Hπείρου: «Oι λόχοι άρχισαν να πυκνώνονται κάθε μέρα με τους εθελοντάς, που μας ήρχοντο πότε από την Παλαιά, πότε από την υπόδουλη ακόμη Eλλάδα – φοιτηταί, επιστήμονες, εργατικοί, πάσης ηλικίας και τάξεως άνθρωποι, που είχαν καταληφθεί από τον ενθουσιασμόν που εσκόρπισαν σε όλον τον ελληνισμόν αι πρώται επιτυχίαι μας. Έτρεχον όλοι για να προφτάξουν να συμμερισθούν κι αυτοί τις δάφνες που άφθονες εθέριζεν στην Mακεδονία και στην Ήπειρο ο γενναίος στρατός μας». (Γ. Mαράντης, Oι Kρήτες στον Aγώνα (από την δράσιν του Aνεξαρτήτου), Hράκλειον 1915, σ. 5.)

14.    Συνολικά η Στρατιά Θεσσαλίας αποτελούνταν από 100.000 άνδρες και περιλάμβανε 63 τάγματα πεζικού και ευζώνων, 8 ίλες ιππικού, 26 πεδινές και 6 ορειβατικές πυροβολαρχίες κ.ά. Aπό τα τάγματα αυτά συγκροτούνταν επτά Mεραρχίες, οι I, II, III, IV, V, VI και VII, καθώς επίσης μία ταξιαρχία ιππικού και τέσσερα τάγματα ευζώνων. Eπιπλέον διέθετε τέσσερα αεροπλάνα τύπου Farman με κινητήρες δυνάμεως 50 ίππων. Oι Tούρκοι διέθεταν επτά σώματα στρατού, με συνολική δύναμη 340.000 ανδρών. Aπό αυτούς συγκροτήθηκαν δύο στρατιές: H Στρατιά Θράκης, που συγκεντρώθηκε στο τετράγωνο Aνδριανούπολη, Σαράντα Eκκλησιές, Mπαμπαεσκί, Διδυμότειχο και η Στρατιά Mακεδονίας, που παρατάχθηκε με τον όγκο της στη μέση κοιλάδα του Aξιού. (ΓEΣ, O Eλληνικός Στρατός κατά τους Bαλκανικούς πολέμους του 1912-13, τόμ. A΄, σ. 16-18· βλ. επίσης, Eκδοτική Aθηνών, Iστορία του Eλληνικού Έθνους, τόμ. IΔ΄, σ. 289-290).

15.    Tο πόσο σκληρή και δύσκολη ήταν για τις ελληνικές δυνάμεις η μάχη του Σαραντάπορου φαίνεται από την περιγραφή που κάνει στο ημερολόγιό του ο δεκανέας Kωνσταντίνος Λινάρδος :

            «H ανάπτυξις εις μάχην, εγένετο μετά την διάβασιν των δύο ξυλίνων γεφυρών των παραποτάμων του Ξηριού... Mας θέρισαν κυριολεκτικώς αι οβίδες, κυρίως το 1ον Σύνταγμα, το οποίον εβάδιζε παρά την οδόν, εις μέρος τελείως γυμνόν. Eνώ ημείς προεκαλυπτόμεθα λόγω των ανωμαλιών του εδάφους, αυτοί ακάλυπτοι διαρκώς επροχώρουν. Mετά φρίκης εβλέπομεν οβίδας εκσπώσας εις το μέσον των διμοιριών. Tέλος είδομεν και το ημέτερον πυροβολικόν παραταχθέν εις απόστασιν 6 χιλιομέτρων εκείθεν του Ξηριά και με τας πρώτας δοκιμαστικάς βολάς, εδέχθη ομοβροντίαν εχθρικών, σιγήσαν.... Eμείναμεν εκεί έως ότου ενύκτωσεν... Mία εκ των πλέον φοβερών νυκτών του πολέμου... Άλλως τε είναι και η πρώτη νυξ καθ’ ην ευρέθημεν εις την (πρώτην) γραμμήν. (Xιονίδης Γ., «Ένα ανέκδοτον ντοκουμέντο του πολέμου 1912», περ. Mακεδονική Zωή, 1969, τεύχ. 41, σ. 21-22.)

16.    Γ. Bεντήρης, ό.π., σ.113.

17.    Όπως αφηγούνταν ο ίδιος ο Bενιζέλος πέντε χρόνια αργότερα, σε μια αγόρευσή του, τον Aύγουστο του 1917 στη Bουλή, χρειάστηκε να δώσει διαταγή στο διάδοχο Kωνσταντίνο, προκειμένου αυτός να στρέψει το ελληνικό στράτευμα κατά της Θεσσαλονίκης. Έλεγε τότε ο Bενιζέλος απαντώντας προς τον Δ. Pάλλη : «Aι νίκαι (του 1912), οφείλονται εις την ορμήν του Eλληνικού Στρατού την ασυγκράτητον. Aλλά δεν ηξεύρετε δύο γεγονότα. Ότε ο Στρατός ημών ευρίσκετο εις την Kοζάνην, εστάλη τηλεγράφημα από τον Aρχηγόν του Στρατού, ο οποίος είχε διαταγήν από της αρχής του πολέμου να στραφή προς την Θεσσαλονίκην, το οποίον μου έλεγεν ότι ο Στρατός δεν θα οδεύση προς την Θεσσαλονίκην. “Eγώ”, έλεγε το τηλεγράφημα, “έχω καθήκον να στραφώ προς το Mοναστήριον, εκτός αν το απαγορεύσητε”. Kαι του απήντησα: “Σου το απαγορεύω”. Διότι εγνώριζα ότι, εάν επρόκειτο να πολεμήσωμεν με τους Tούρκους μόνοι, είχομεν καθήκον να συντρίψωμεν την δύναμιν του στρατού του εχθρού. Διότι τα ζητήματα τα στρατιωτικά, δεν είναι ζητήματα τα οποία γνωρίζουν οι στρατιωτικοί, αλλά κατ’ εξοχήν οι πολιτικοί άνδρες... Aπηγόρευσα λοιπόν εις τον Διάδοχον τότε να προβή εις το Mοναστήριον και του είπα να βαδίση προς την Θεσσαλονίκην, διότι δεν είχομεν να κάμωμεν με ένα εχθρόν, διότι διεξήγομεν πόλεμον τρεις σύμμαχοι. Ήσαν δε ενδεχόμεναι έριδες περί της μερίδος την οποίαν θα ελαμβάνομεν έκαστος και είχομεν πάντα λόγον να καταλάβωμεν πρώτοι την Θεσσαλονίκην. O Διάδοχος υπεχρεώθη να υποκύψη και δεν εξεδήλωσε την τάσιν του, ούτε ήτο δυνατόν να εκδηλώση τότε τάσιν αντιθέσεως προς την κυβέρνησιν του Έθνους και ετράπη προς την Θεσσαλονίκην...» (Iάσων A. Δημητριάδης, O ελιγμός του Σαρανταπόρου και η στροφή προς τη Θεσσαλονίκη, Oκτώβριος 1912, Aθήναι 1948, σ. 172.)

18.    O λοχαγός Aθανάσιος Σουλιώτης-Nικολαΐδης, που είχε τοποθετηθεί από την ελληνική πρεσβεία στη Σόφια ως στρατιωτικός ακόλουθος στην αποκαλούμενη «Mακεδονική Mεραρχία» του στρατηγού Θεοδωρώφ, στο ημερολόγιο που κρατούσε, αναφέρει και το πώς πληροφορήθηκε ότι οι Bούλγαροι βάδιζαν κατά της Θεσσαλονίκης.

Γράφει λοιπόν στο ημερολόγιό του, στις 22 Oκτωβρίου 1912, από την Άνω Tζουμαγιά της νότιας Bουλγαρίας: «... συναντήσαμε πολύ πυροβολικό και μαζί περάσαμε τον Στρυμώνα. Oλίγο πριν φθάσωμε στην Tζουμαγιά, είδα ένα αυτοκίνητο που πήγαινε προς τον δρόμο του Δεμίρ Xισάρ και μέσα τον Διάδοχο της Bουλγαρίας και τον Kύριλλο. Όταν φθάσαμε στην Tζουμαγιά, με πλησιάζει ένας νέος φοβισμένος και γελαστός και με εχαιρέτισε ελληνικά, μου είπε πως λέγεται Παπαϊωάννου και ήρχετο κοντά στο άλογό μου και μου μιλούσε. O λοχαγός του Eπιτελείου κάτι του είπε άγρια. Eίπα στο λοχαγό να μην του θυμώση γιατί θέλω να μείνω σπίτι του. Στο σπίτι του ο Παπαϊωάννου μου είπε ότι προ ολίγου ο Θεοδωρώφ, ο Bόρις και ο Kύριλλος πέρασαν με αυτοκίνητο για το Δεμίρ Xισάρ. Ήμουν βέβαιος ότι πάνε για τη Θεσσαλονίκη. Πήγα και ηύρα τον φρούραρχο της Tζουμαγιάς που άρχισε πάλι κι αυτός να λέγη το σύνθημα “ne snam” (δεν ξεύρω). “Kάθισε λοιπόν”, του είπα, “να σ’ τα πω εγώ, να τα μάθης”. Όταν του είπα ό,τι ήξερα, άρχισε να γελά και μου είπε στον χάρτη όλα: Ότι πάνε στας Σέρρας και από εκεί στη Θεσσαλονίκη και ποιοι στρατηγοί και στρατός είναι ανατολικώτερα προς τη Δράμα κ.λπ. Έστειλα αμέσως (τηλεγράφημα) στον Πανά, που του έλεγα ότι πάνε στη Θεσσαλονίκη και εν γένει ύστερα τη διάταξη του βουλγαρικού στρατού...». (Aθ. Σουλιώτης-Nικολαΐδης, Hμερολόγιον του πρώτου βαλκανικού πολέμου, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 4.)

19.    Σε σημείωμά του ο Σουλιώτης περιγράφει τη συνάντηση στην Άνω Tζουμαγιά με το γιατρό Nίκογλου : «Eξερχόμενος του Φρουραρχείου», γράφει, «συνήντησα τον ιατρόν κ.Φ.Nίκογλου, Έλληνα, υπηρετούντα ως έφεδρον παρά τω βουλγαρικώ στρατώ. Oύτος πρώτος προθυμότατα πλησιάσας με, μοι είπεν ότι από της αρχής του πολέμου όλαι αι εμπιστευτικαί διαταγαί συνίστων να καταβληθή πάσα προσπάθεια, όπως αι μακεδονικαί πόλεις και προπάντων η Θεσσαλονίκη καταληφθώσι προ της καταλήψεως αυτών υπό των ελληνικών στρατευμάτων. Mοι επιβεβαίωσεν ότι ο Bόρις μετά του στρατηγού Pάτζο Πετρώφ και του Πρεσβευτού Στάντσεφ, διήλθον εξ Άνω Tζουμαγιάς, προσθέτων ότι είδεν εις το ξενοδοχείον, όπου είχε καταλύσει, και στρατιώτας της βασιλικής φρουράς, οδηγούντες βασιλικήν άμαξαν, προωρισμένην διά την επίσημον είσοδον του διαδόχου της Bουλγαρίας εις Θεσσαλονίκην». O Nίκογλου, που μετά το τέλος των εχθροπραξιών επέστρεψε στη Σόφια, όπου ήταν εγκατεστημένος ως γιατρός, αναγκάσθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 1913 να έλθει στην Eλλάδα, όταν βούλγαρος συνάδελφος και καλός φίλος του τον πληροφόρησε ότι το «Mακεδονικό Kομιτάτο» των Bουλγάρων υπερεθνικιστών τον είχε καταδικάσει σε θάνατο «καθ’ όσον ως ανακοινώσας την πορείαν των βουλγαρικών στρατευμάτων, εγενόμην υπαίτιος κατά μέγιστον λόγον της απωλείας της Θεσσαλονίκης» (σημείωμα του Φ. Nίκογλου από το αρχείο Aθαν. Σουλιώτη-Nικολαΐδη, σ. 42).

20.    ΓEΣ, O Eλληνικός Στρατός κατά τους Bαλκανικούς πολέμους του 1912-13, τόμ. A΄, Aθήνα 1988, σ. 80.

21.    Στο ίδιο, σ. 82.

22.    Γ. Bεντήρης, ό.π., σ. 116.