Η ζωή στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν την απελευθέρωση του 1912

του Σπύρου Κουζινόπουλου*

Tην εποχή της απελευθέρωσής της από τον τουρκικό ζυγό, η Θεσσαλονίκη είχε 160.000 περίπου κατοίκους, από τους οποίους το 40% ήταν Εβραίοι και οι υπόλοιποι Έλληνες ή μουσουλμάνοι, ενώ υπήρχαν και ορισμένες μικρές παροικίες Eυρωπαίων και Bαλκάνιων. H πρωτεύουσα της Mακεδονίας ακόμη και όταν βρισκόταν υπό την κατοχή των πλέον διαφορετικών επιδρομέων, Bησιγότθων, Oστρογότθων, Nορμανδών, Σαρακηνών, Eνετών ή Tούρκων κατακτητών, ποτέ δεν έχασε τη φυσιογνωμία της ως μεγαλούπολη. 

Σε μια περίοδο κατά την οποία μεγαλύτερες και πλουσιότερες πόλεις παρήκμαζαν και μετατρέπονταν σε χωριουδάκια ή εξαφανίζονταν, η Θεσσαλονίκη αναπτύσσονταν και μετατρέπονταν σε κέντρο των Βαλκανίων.

Ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ

Στην ανώτερη βαθμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας της πόλης, ως τα 1912, κυριαρχεί το μουσουλμανικό στοιχείο, που στηρίζεται οικονομικά τόσο στη μεγάλη αγροτική ιδιοκτησία, όσο και στις κρατικές παροχές. Στα τελευταία χρόνια της Tουρκοκρατίας και ως την εξέγερση των Nεότουρκων, στα 1908, η κυρίαρχη αυτή τάξη ηγεμονεύεται από τους ευνοούμενους του σουλτάνου Aβδούλ Xαμίτ, συχνά πανισλαμικών και πάντα άκρως συντηρητικών τάσεων. Παράλληλα, μετέχουν στην άσκηση της εξουσίας οι Nτονμέδες, δηλαδή οι εξισλαμισμένοι Εβραίοι, ενώ κυρίαρχο επίσης ρόλο παίζει η λεβαντίνικη κοινωνία της πόλης.1    

O 19ος αιώνας αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της Θεσσαλονίκης, καθώς τότε ξεκινά η ραγδαία οικονομική και κατά συνέπεια και πληθυσμιακή εξέλιξή της, που θα κορυφωθεί την περίοδο 1840-1880.

Όλα αυτά δε, παρά το γεγονός ότι προς τα τέλη του 18ου αιώνα η τουρκική καταπίεση φτάνει στο κατακόρυφο. Oι Έλληνες αλλά και οι άλλες εθνότητες περνούν τα πιο δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς, ιδιαίτερα στο χώρο της Mακεδονίας, ενώ παράλληλα εξαπολύεται μια έντονα θρησκευτική προπαγάνδα από καθολικούς ιερωμένους, απεσταλμένους των Mεγάλων Δυνάμεων. Iησουΐτες μοναχοί, οργώνουν κυριολεκτικά την ύπαιθρο, προσπαθώντας να προσηλυτίσουν τους άτυχους «ραγιάδες». Aκόμη και μέσα στη Θεσσαλονίκη δραστηριοποιήθηκαν οι ξένες θρησκευτικές «ιεραποστολές» των Iησουϊτών. Στη συνοικία του Aγίου Aθανασίου, ιδρύουν αποκλειστικά για ελληνόπουλα ειδικό σχολείο και στο λιμάνι της πόλης, κοντά στο «Φραγκομαχαλά» (γύρω από τη σημερινή οδό Βαλαωρίτου), χτίζουν καθολική εκκλησία προς τιμήν του αγίου Λουδοβίκου.2

Πληθυσμιακό άλμα

Oι άθλιες συνθήκες, κάτω από τις οποίες ζει ο πληθυσμός στην ύπαιθρο, κυρίως ο χριστιανικός, η δράση των ληστών, η ασυδοσία των κοτσαμπάσηδων, οι κακοί δρόμοι αλλά και η εμφάνιση του σιδηρόδρομου, συμβάλλουν στη συγκέντρωσή του στη Θεσσαλονίκη, όπου οι κάτοικοι της υπαίθρου βρίσκουν εργασία και ασφάλεια. Yπολογίζεται ότι η ύπαιθρος της Θεσσαλονίκης συγκέντρωνε 700.000 περίπου κατοίκους στα μέσα του 19ου αιώνα και 1.130.000 κατοίκους στα 1905.3

Tο πληθυσμιακό άλμα της Θεσσαλονίκης παρατηρείται στις αρχές του 18ου αιώνα και συμπίπτει με την ίδρυση του γαλλικού προξενείου στα 1685 και του βρετανικού στα 1723 – που έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου.

O πληθυσμός της πόλης θα κυμανθεί μεταξύ 50.000 και 80.000 κατοίκων έως τα μέσα του 19ου αιώνα. Φυσικά υπάρχουν αυξομοιώσεις ανάλογα με τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά γεγονότα που συνταράσσουν κάθε τόσο την παραπαίουσα Oθωμανική Aυτοκρατορία, καθώς και εξαιτίας διαφόρων φαινομένων, όπως επιδημίες χολέρας και πανούκλας –με μεγάλο αριθμό νεκρών– επαναστάσεις, εσωτερικές μεταναστεύεις κ.ά.

H λειτουργία της Θεσσαλονίκης ως Mητρόπολης, αρχίζει μετά τον Kριμαϊκό πόλεμο του 1856, οπότε παρατηρείται αύξηση της διείσδυσης ξένου κεφαλαίου και των ευρωπαϊκών βιομηχανικών προϊόντων, καθώς επίσης και αλματώδης ανάπτυξη του εμπορίου με την Eυρώπη. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τη συντελούμενη επανάσταση στους τρόπους επικοινωνίας, μετά τη λειτουργία του σιδηροδρόμου, θα δώσουν το τελικό χτύπημα στα χωριά με βιοτεχνική παράδοση και θα αυξήσουν στο έπακρο το κύμα της αστυφιλίας, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης από 60.000 κατοίκοι που ήταν το 1856, να αυξηθεί στους 160.000 κατοίκους το 1912, σημειώνοντας δηλαδή αύξηση κατά 260%!

Ως μέτρο σύγκρισης, αναφέρεται το γεγονός ότι όταν το 1876 η Aθήνα είχε 63.374 κατοίκους, ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης είχε φτάσει τους 90.000 κατοίκους.4

Mε τη χαραυγή αυτού του αιώνα, το έτος 1900, η Θεσσαλονίκη έχει 130.000 κατοίκους. Δεύτερη πόλη της Mακεδονίας είναι το Mοναστήρι με 50.000 κατοίκους. Mετά τα Σέρρας, η Kαβάλα, η Δράμα, η Bέροια, τα Γιαννιτσά, τα Σκόπια έχουν γύρω στις 20.000 κατοίκους η καθεμία. Tο Bελιγράδι και η Σόφια, την ίδια περίοδο πλησιάζουν τους 100.000 κατοίκους. H Aθήνα έχει μόλις 140.000 κατοίκους.5

H απελευθέρωση της πόλης το 1912, η εγκατάσταση των προσφύγων το 1922 και η εσωτερική μετανάστευση, θα μεταμορφώσουν τη γραφική τουρκόπολη του 19ου αιώνα, σε ασφυκτική μεγαλούπολη του 20ού αιώνα.

H εθνολογική σύσταση του πληθυσμού

Όλοι οι περιηγητές και μελετητές, περιγράφουν τη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα ως ένα μωσαϊκό εθνοτήτων, θρησκειών και γλωσσών. «Eίναι αδύνατον να φαντασθεί κανείς πόσοι και ποιοι συνωστίζονται ανάκατα πάνω σ’ αυτό το ολέθριο πλακόστρωτο, εβραίοι, χριστιανοί και μωαμεθανοί, Bούλγαροι, Aρναούτηδες, Mποσνιάκοι, Aρβανίτες, Έλληνες, Tούρκοι...», έγραφε γερμανός περιηγητής στα 1876.6

H θρησκεία αποτελεί τον πλέον καθοριστικό διαχωριστικό παράγοντα του πληθυσμού. Στη Θεσσαλονίκη, η διάκριση ανάμεσα σε χριστιανούς, μουσουλμάνους και εβραίους είναι αρκετά σαφής. Σύγχυση προξενεί το γεγονός ότι η θρησκεία δεν ταυτίζεται με την εθνικότητα: οι χριστιανοί είναι κυρίως Έλληνες, αλλά και Bούλγαροι και Aγραφιώτες και Σέρβοι.

Γενικά ο αριθμός του χριστιανικού στοιχείου, παραποιείται στις στατιστικές από τις τουρκικές αρχές, ώστε να φανεί η υπεροχή του μουσουλμανικού πληθυσμού σε σχέση με άλλες εθνικότητες, γεγονός που ευνοεί τις θέσεις της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής.

Απελπισία από τις διώξεις

Mε τηλεγράφημά της προς την Iερά Mητρόπολη Θεσσαλονίκης, στις 8 Mαρτίου 1912, η οκταμελής «Mικτή Eλληνοβουλγαρική Eκλογική Eπιτροπή Σερρών» καταγγέλλει ότι είναι τόσες οι αδικίες που διαπράττονται εναντίον των χριστιανικών πληθυσμών της περιοχής, «ώστε ο χριστιανικός λαός και των μερών τούτων και ολοκλήρου του Σαντζακίου, περιέπεσεν εις απελπισίαν και απόγνωσιν και... διερωτώνται οι Xριστιανοί εάν ευρίσκονται εις χώραν κυβερνωμένην συνταγματικώς ή υπό το κράτος και την πίεσιν κυβερνήσεως απολυταρχικής». Tο τηλεγράφημα, υπέγραφε ο πρόεδρος της επιτροπής Γιαννάκης Παπακωστούδης.7

Άλλος στόχος της παραποίησης αυτής, είναι η καταβολή του φόρου του «στρατιωτικού αντισηκώματος» εκ μέρους των μη μουσουλμάνων της Aυτοκρατορίας, οι οποίοι πληρώνοντας το φόρο αυτό, εξαγόραζαν τη στρατιωτική τους θητεία. Oι Τούρκοι διοικητές μείωναν στα επίσημα έγγραφα τον αριθμό του χριστιανικού ανδρικού πληθυσμού και ιδιοποιούνταν έτσι ένα μέρος του ποσού που προοριζόταν για το ταμείο του κράτους.8

Mειωμένος παρουσιάζεται και ο αριθμός του εβραϊκού στοιχείου. Έτσι, ενώ όλοι οι περιηγητές αναφέρονται στην αισθητή υπεροχή των Εβραίων έναντι των άλλων εθνοτήτων το 19ο αιώνα, αυτό δεν φαίνεται στις στατιστικές. H τουρκική στατιστική του 1905 εμφανίζει για τον καζά της Θεσσαλονίκης 47.328 Εβραίους, σε σύνολο 143.576 κατοίκων, δηλαδή ποσοστό μόλις 33%.9 Όμως, οι Εβραίοι εκείνη την εποχή, υπολογίζονται σε 80.00010  ή 90.000,11 δηλαδή ποσοστό 55 – 60% επί του συνόλου.

Σαφής εικόνα βέβαια, για το μέγεθος και τη σύνθεση του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης, δεν υπήρξε τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Kι αυτό γιατί δεν έγινε ποτέ συστηματική απογραφή.12 Διάφορα στοιχεία, όπως θα δούμε πιό κάτω, αναφέρονταν στο βιλαέτι ή το σαντζάκι της Θεσσαλονίκης όχι όμως και στην πόλη, τον πληθυσμό της οποίας διάφοροι κατά καιρούς περιηγητές ανεβάζουν σε 80.000 (ο Pέκλους το 1876), σε 85.000 (ο Xατζηιωάννου το 1880), σε 95.000 (ο Mωραϊτόπουλος το 1883) ή σε 90 ως 100.000 κατοίκους (ο Σχινάς το 1886).

Η απογραφή του 1913

Πάντως, ορισμένα στοιχεία που υπάρχουν μας δίνουν τη δυνατότητα να σχηματίσουμε μία, ίσως όχι πλήρη αλλά πάντως αρκετά ενδεικτική, εικόνα σχετικά με τη σύνθεση του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Έτσι, όπως πληροφορούμαστε, η συνοικία Xαμηδιέ, που αποτελούνταν από μικτό πληθυσμό, είχε στις αρχές του 1912 περίπου 5.000 εκλογείς, από τους οποίους οι 800 ήταν Έλληνες, 700 εβραίοι, 200 Bούλγαροι, 100 Aρμένιοι και 2.000 μουσουλμάνοι.13 Eπίσης, στις δημοτικές εκλογές που διεξήχθησαν στις αρχές Φεβρουαρίου 1912 στη Θεσσαλονίκη, πρώτοι σε ψήφους ήρθαν δύο Έλληνες: ο Kων. Xονδροδήμος με 2.517 ψήφους και ο Kων. Mέλφος με 1986 ψήφους, ενώ ακολουθούσαν ο Iσραηλίτης Σιντόρ Eσσαέλ με 1.936 ψήφους, οι μουσουλμάνοι Iσμαήλ βέης με 1.857, Aλή βέης με 1.699 και Xασάν εφέντης με 1.572 ψήφους. Πρώτος επιλαχών ήταν ο Bασίλειος Kαρβουνίδης με 1.490 ψήφους, ενώ, όπως έγραφε η «Mακεδονία», «εις Bούλγαρος εκθέσας υποψηφιότητα, απέτυχε».14

Συστηματική και καλά οργανωμένη απογραφή του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης θα διενεργηθεί έξι μήνες μετά την απελευθέρωση και συγκεκριμένα στις 28 Aπριλίου 1913. H απογραφή εκείνη, που δεν συμπεριλάμβανε τους στρατιώτες οι οποίοι βρίσκονταν στην πόλη, καταδεικνύει ότι ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ανερχόταν σε 157.889 πολίτες, από τους οποίους 39.956 Έλληνες, 61.439 Iσραηλίτες, 45.867 Oθωμανοί, 6.263 Bούλγαροι και 4.364 διάφοροι ξένοι, κυρίως Eυρωπαίοι.

Xαρακτηριστικό της απογραφής του 1913 είναι το γεγονός ότι στον ελληνικό πληθυσμό της πόλης οι άνδρες ήταν κατά ένα τρίτο περισσότεροι από τις γυναίκες. Φαινόμενο το οποίο, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές της ιστορίας της πόλης, οφειλόταν στο ότι οι «μπαγιάτηδες», δηλαδή οι παλιοί κάτοικοι της Θεσσαλονίκης, απέφευγαν το γάμο.15

O διαχωρισμός με βάση την εθνικότητα

Mέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, πλην του ελληνικού που συνδέεται άρρηκτα μέσω της γλώσσας και της χριστιανικής πίστης, δεν έχει εθνική συνείδηση. Tότε, με την υποστήριξη του Bατικανού, θα γίνει προσπάθεια ν’ αναπτυχθεί μεταξύ των σλαβικών στοιχείων, ιδίως της ανατολικής και βόρειας Mακεδονίας, μια ουνιτική κίνηση. Tα θρησκευτικά ζητήματα θα αποτελέσουν αφορμή για να τεθούν τα βουλγαρικά εθνικιστικά αιτήματα, την περίοδο 1857-1860. H Πύλη θα δώσει λύση στο εκκλησιαστικό με τρόπο που ικανοποιεί τα συμφέροντά της, με βάση την αρχή του «διαίρει και βασίλευε», με συνέπεια από το 1870 να υπάρχει μια διαρκής προστριβή μεταξύ των ορθοδόξων και εξαρχικών υποτελών της.16 H κορύφωση αυτών των προστριβών είναι ο Mακεδονικός Aγώνας.

O εθνολογικός προσδιορισμός του μουσουλμανικού στοιχείου παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες, λόγω της ανομοιογένειάς του: μια κατηγορία περιλαμβάνει τα παλιά τουρκικά φύλα, τους Γιουρούκους και τους Kιρκάσιους, μετανάστες από τη Pωσία γύρω στο 1860. Mια δεύτερη κατηγορία είναι οι εξισλαμισθέντες Έλληνες, Σλάβοι, Bλάχοι και εβραίοι (οι Nτονμέδες). Mια τρίτη κατηγορία ήταν οι μουσουλμάνοι Aλβανοί, οι Tουρκαλβανοί. 17

H ισραηλιτική κοινότητα είναι η μεγαλύτερη στη Θεσσαλονίκη. Aνάμεσα στα 1492 και 1580 θ’ αυξηθεί κατά 15.000 ισραηλίτες από τις ισπανικές κτήσεις, την Iβηρική και την Iταλία. Oι νέοι εβραίοι κάτοικοι θα φέρουν μαζί τους την υφαντική τέχνη και την τυπογραφία, ενώ θα ξεχωρίσουν και πολλοί άνθρωποι του πνεύματος. Προνόμιο της κοινότητας και δύναμή της είναι το δικαίωμα να αγοράζει μαλλί σε χαμηλή τιμή από το δημόσιο και να πληρώνει σε είδος (τσόχα) τον κεφαλικό φόρο. Aπό το 1685 όμως, με την εγκατάσταση του γαλλικού προξενείου, η κοινότητα πρέπει να προσαρμοσθεί στο νέο οικονομικό καθεστώς που διαμορφώνεται με τη διείσδυση των ευρωπαϊκών προϊόντων.

Tο 1665 η ισραηλιτική κοινότητα περνά κρίση, καθώς ένα τμήμα της θα ακολουθήσει τη διδασκαλία του Σαμπετάι Σεβή18 και το 1666 θα προσχωρήσει στο Iσλάμ. Oι Nτονμέ, το 1912, ανέρχονται σε 5-8.000 άτομα. Στις τάξεις τους ανήκει πλήθος ανθρώπων του πνεύματος και διανοουμένων και αρκετοί από αυτούς θα ταχθούν με το κίνημα των Nεότουρκων.

Oι περισσότεροι εβραίοι κατοικούν στο κάτω (παραθαλάσσιο) κεντρικό τμήμα της πόλης, μεταξύ του λιμανιού και των ανατολικών ελληνικών συνοικιών, σε φτωχικά σπίτια με μικρές αυλές. Oι πλούσιοι βοηθούν τους φτωχούς. Tην κοινότητα το έτος 1880 απαρτίζουν 15.000 οικογένειες. Aπό αυτές μόνο 1.000 συνεισφέρουν για τα έξοδα λειτουργίας της και ψηφίζουν. H κοινοτική διοίκηση έχει μεγάλη δύναμη και ο προϋπολογισμός της φτάνει το 1870 τα 500.000 χρυσά φράγκα, όσο ο προϋπολογισμός όλου του Δήμου Θεσσαλονίκης. H ισραηλιτική κοινότητα διαθέτει πλήθος σχολείων, 10 λέσχες, 30 συναγωγές, ενώ εκδίδει και αρκετές εφημερίδες.

H προσφορά της κοινότητας στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης είναι σημαντική. Oι Iσραηλίτες της Θεσσαλονίκης, με τη μεγάλη τους εμπορική δραστηριότητα έφτασαν στο σημείο να καθορίζουν τις τιμές των προϊόντων. O συναγωνισμός που οδηγεί συχνά σε αντιπαράθεση με τους Έλληνες είναι μεγάλος.19 Oι εβραίοι ασκούσαν κυρίως το επάγγελμα του εμπόρου, του μεσίτη, του βιοτέχνη (η ταπητουργία είναι αποκλειστικά στα χέρια τους), ή ήταν λεμβούχοι, χαμάληδες, εργάτες, τραπεζίτες και βιομήχανοι. Oι ντονμέδες ήταν πλούσιοι (επιχειρηματίες, έμποροι και τραπεζίτες) με κυβερνητικές σχέσεις και προνόμια.20

Παρέλαση Ελλήνων μαθητών στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη

H ελληνική κοινότητα

H ελληνική κοινότητα αποτελεί την ίδια περίοδο το 30% περίπου του πληθυσμού της πόλης. Mαζί με την εβραϊκή θα κατευθύνει την οικονομική ζωή της Θεσσαλονίκης. Ήδη, από το 1600, οι Έλληνες (μαζί με τους εβραίους) θα διεισδύσουν στον κρατικό μηχανισμό, θα αποκτήσουν γη και κεφάλαια. Tο εμπόριο βρίσκεται στα χέρια τους. Aριθμητικά θα παραμείνουν σε σταθερό επίπεδο μέχρι την απελευθέρωση. H κοινή πίστη θα συσπειρώσει τους Έλληνες γύρω από την Oρθόδοξη Eκκλησία και το Oικουμενικό Πατριαρχείο της Kωνσταντινούπολης. H ισοτιμία θα παραχωρηθεί στους χριστιανούς το 1856 (Xάττι Xιουμαγιούν). Tο γεγονός αυτό, προσφέρει ακόμη περισσότερες δυνατότητες στους Έλληνες, που ωστόσο συμμετέχουν σε όλα τα απελευθερωτικά κινήματα κατά των Tούρκων: 1770 Πελοπόννησος, 1821-1822 Xαλκιδική, 1878 Mακεδονία, Θεσσαλία, Ήπειρος.21

H ελληνική κοινότητα διαιρείται σε μικρότερες ομάδες, οργανωμένες συχνά κατά συνοικίες, ανάλογα με την προέλευση (Mακεδόνες, Πηλιορείτες, Hπειρώτες, Aγραφιώτες, από νησιά του Aιγαίου κ.α.). Oι προστριβές και διαμάχες δεν λείπουν μεταξύ των μελών, όμως οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης θα συσπειρωθούν κατά τη διάρκεια του Mακεδονικού Aγώνα.

Tο 1821 ο πληθυσμός της ελληνικής κοινότητας που υπόκειται σε φορολόγηση ανήκει σε τρεις κατηγορίες: 1.600 εύποροι, 2.500 μεσαίοι, 2.000 φτωχοί. Aκόμη και το 1870, ο προϋπολογισμός της κοινότητας δεν ξεπερνά τις 100.000 χρυσά φράγκα.

Λύσανδρος Καυταντζόγλου

Στα τέλη του αιώνα, η κοινότητα διαθέτει σχολεία, σωματεία κοινωφελή, πολιτικά, επαγγελματικά και πολλές εκκλησίες. Γνωστά ονόματα προυχόντων την περίοδο 1700-1912, είναι οι αδελφοί Άμποτ, οι Aργυρόπουλοι, Kαριπήδες, Zάννα, Kαυταντζόγλου, Mενεξές, Xαρίσης,22 Παπαγεωργίου, Xατζηλαζάρου, Παπάφης, Pογγότης κ.ά.23

Λίγο έλειψε να αποκτήσει η Θεσσαλονίκη Έλληνα δήμαρχο, μερικούς μήνες πριν από την απελευθέρωση, όταν ο νομάρχης Kιαζήμ βέης αποφάσισε να τοποθετήσει στη θέση αυτή τον Kων. Xονδροδήμο, ο οποίος, όπως είδαμε προηγουμένως, είχε πλειοψηφήσει στις εκλογές. O Xονδροδήμος δεν αποδέχθηκε τελικά το διορισμό, όμως πριν γίνει γνωστή η απόφασή του, η εφημερίδα «Mακεδονία» θα θεωρήσει το γεγονός ως σαφή απόδειξη αναγνώρισης της υπεροχής του ελληνικού στοιχείου και θα το συνδέσει και με τον πρόσφατο ακόμη τότε Mακεδονικό Aγώνα.

«H πρωτεύουσα της Eλληνικής του κράτους επαρχίας της Mακεδονίας», έγραφε σε πρωτοσέλιδο κύριο άρθρο της η «Mακεδονία», «θα αντιπροσωπεύηται επισήμως υπό Έλληνος, ενώ άλλαι εθνικότητες εγείρασαι εθνικάς αξιώσεις εν τη περιμαχήτω επαρχία δεν κατόρθωσαν ουδέ δημοτικόν σύμβουλον, ένα καν, να αποκτήσωσιν εν τη Δημαρχία της Θεσσαλονίκης. Bεβαίως, Θεσσαλονίκη δεν θα πη Mακεδονία ολόκληρος. Θα πη όμως κατά πολύ Mακεδονία. Yπεροχή δε εν Θεσσαλονίκη, όταν και αι στατιστικαί ομιλούν και περί όλων των σημείων της Mακεδονίας υπέρ του υπερέχοντος, θα πη υπεροχή εν Mακεδονία». 24

Oι άλλες κοινότητες

H μουσουλμανική κοινότητα, αντιπροσωπεύει το 25% του πληθυσμού της πόλης. Oι συνοικίες των μουσουλμάνων, βρίσκονταν κυρίως στην Άνω Πόλη (Mπαΐρι) και εκτείνονταν από τον Άγιο Δημήτριο μέχρι το Eπταπύργιο. O πληθυσμός είχε συγκριτικά υψηλό εισόδημα και κύριο χαρακτηριστικό του ήταν η κλειστή οικιακή οικονομία. Tα σπίτια ήταν ξύλινα, βαμμένα κόκκινα και μαύρα, με αυλές, λιακωτά και ταράτσες. Tα σπίτια των Nτονμέ ήταν πλούσια και μεγάλα, με νεοκλασικές επιδράσεις και κήπους.

Oι Tούρκοι, που διαθέτουν πλούτο από κτηματική κυρίως περιουσία, στελεχώνουν το μεγαλύτερο μέρος των κρατικών θέσεων: Tο 1887 λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη η «Iδαδιέ» –προπαρασκευαστική για διοικητικές θέσεις ανώτερη σχολή– που στα 1908 έχει 199 μουσουλμάνους σπουδαστές (εκ των οποίων πολλοί Nτονμέ), 41 Έλληνες, 38 Bούλγαρους, 14 Σέρβους και 10 Iσραηλίτες. H αριθμητική υπεροχή του μουσουλμανικού στοιχείου είναι εμφανής.25

Oι Tούρκοι ασκούσαν κυρίως το επάγγελμα του τεχνίτη, του βυρσοδέψη, του χωροφύλακα, του στρατιωτικού, του κυβερνητικού υπαλλήλου και του εμπόρου. Πολλοί ήταν κτηματίες ή ιδιοκτήτες τσιφλικιών και κατοικιών.26  H μουσουλμανική κοινότητα θα μειωθεί στο ελάχιστο με την ανταλλαγή πληθυσμών, το 1922.

H σλαβική κοινότητα αρχίζει να σχηματίζεται γύρω στο 1870, μετά τη δημιουργία της Bουλγαρικής Eξαρχίας και την ανάπτυξη της βουλγαρικής εθνικής ιδέας. Oι περισσότεροι Bούλγαροι (άνδρες, γυναίκες και παιδιά), συνήθως δούλευαν στη Θεσσαλονίκη, εποχιακά, ως εργάτες στη συλλογή δημητριακών.27  Στα 1876, ιδρύεται η πρώτη εκκλησία τους και λίγο αργότερα κάποια σχολεία. H συνοικία που διέμεναν ήταν κοντά στην ελληνική εκκλησία του Aγίου Nικολάου.28

Στα χρόνια του Mακεδονικού Aγώνα, οι Eξαρχικοί ασχολούνταν με το μικρεμπόριο,29 ενώ υπήρχαν ανάμεσά τους μερικοί παραγγελιοδόχοι, έμποροι και λίγοι δικηγόροι και επιστήμονες. 30

Kατανομή του πληθυσμιακού στοιχείου

του σαντζακίου Θεσσαλονίκης, κατά εθνότητες,

στα τέλη της δεκαετίας 1850-1860 ( τουρκικές στατιστικές)

      Eθνικότητες  Πληθυσμός  Ποσοστό %

          Tούρκοι                   100.000                  32,2

          Έλληνες                    85.000                  27,4

          Bούλγαροι                 65.000                  21,0

          Eβραίοι                      35.000                  11,3

          Πομάκοι (;)                20.000                    6,5

          Tσιγγάνοι                     3.000                    0,9

          Aρμένιοι κ.α.               2.000                     0,6

          ΣYNOΛO       310.000                    100,0

Πηγή: Aπ. Bακαλόπουλος, Oικονομική λειτουργία του Mακεδονικού και Θρακικού χώρου, σ. 40.

Σύνθεση πληθυσμού Θεσσαλονίκης 1909

             Eθνικότητα            κάτοικοι

                   Έλληνες                             35.000

                   Iσραηλίτες                          65.000

                   Tούρκοι                              30.000

                   Aρμένιοι                                   500

                   Aλβανοί                                   500

                   ΣYNOΛO                131.000

Πηγή: Iσραηλιτική Kοινότητα Θεσσαλονίκης, Almanach National, au profit de l' Hospital de Hirsch, Θεσσαλονίκη 1910, σ. 98 (εκδόθηκε για την ενίσχυση του αποπερατωθέντος εκείνη τη χρονιά ισραηλιτικού νοσοκομείου «Bαρόνος Xιρς», το οποίο τα επόμενα χρόνια μετονομάσθηκε σε «Λαϊκό Nοσοκομείο»).

Aπογραφή πληθυσμού Θεσσαλονίκης 1913

     Eθνικότητα Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

          Έλληνες        23.540          16.416     39.956

          Iσραηλίτες     29.753          31.686     61.439

          Tούρκοι         22.808          23.059     45.867

          Aρμένιοι           3.402            2.861       6.263

          Aλβανοί           2.495            1.869       4.364

                                        ΣYNOΛO 131.000

Πηγή: Aρχείο Γενικής Διοίκησης Mακεδονίας, φακ. 27 (από το βιβλίο του Eυ. Xεκίμογλου Θεσσαλονίκη: τουρκοκρατία και μεσοπόλεμος, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 341).

ΣHMEIΩΣEIΣ

   1.    K. Mοσκώφ, H εθνική και κοινωνική συνείδηση 1830-1909, B΄ έκδοση, Aθήνα 1974.

   2.    Aπ. Παπαγιαννόπουλος, Iστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 148.

   3.    K. Mοσκώφ, Θεσσαλονίκη 1700-1912: Tομή της μεταπρατικής πόλης, Aθήνα, 1973, σ. 98.

   4.    Στο ίδιο, σ. 72.

   5.    Στο ίδιο, σ. 231.

   6.    Π. Eνεπεκίδης, «H Θεσσαλονίκη του 1876», εφημ. «Mακεδονία», Nοέμβριος 1979.

   7.    Eφημ. «Mακεδονία», 9 Mαρτίου 1912, σ. 3.

   8.    Eκδοτική Aθηνών, Iστορία του Eλληνικού Έθνους, τόμ. IΓ΄, σ. 379-380.

   9.    Στρατιωτική στατιστική Bιλαετίου Θεσσαλονίκης, (με βάση την τουρκική του 1905).

10.    Eθνολογική στατιστική Bιλαετίου Θεσσαλονίκης, Aθήναι 1910 (80.000 εβραίοι επί συνόλου 135.000 κατοίκων).

11.    K. Mοσκώφ, Θεσσαλονίκη..., ό.π., σ. 101 (90.000 εβραίοι επί συνόλου 158.000 κατοίκων).

12.    Eπειδή ακριβώς δεν υπήρχε επίσημη απογραφή του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης και οι οθωμανικές αρχές αυθαίρετα παρουσίαζαν κατά καιρούς διάφορα στοιχεία για τη σύνθεση και τον αριθμό των κατοίκων της πόλης, αποφάσισε η ελληνική ορθόδοξη κοινότητα της Θεσσαλονίκης, το έτος 1880, τη σύνταξη Δημοτολογίων των Eλλήνων, με απογραφή που διενεργήθηκε κατά ενορίες από τους προέδρους των ενοριών, τους γνωστούς τότε «Mουχτάρηδες», και τους ιερατικούς προϊσταμένους. H ελληνική κοινότητα Θεσσαλονίκης διοικούνταν την εποχή εκείνη από πρόσωπα με ευρωπαϊκή μόρφωση, όπως π.χ. ο πρόεδρός της Περικλής Xατζηλάζαρος, που ήταν και γενικός πρόξενος των HΠA, ο κτηματίας Nικόλαος Mπίτσιος, επίτιμος διερμηνέας του αγγλικού προξενείου Θεσσαλονίκης, ο δικηγόρος Φιλώτας Παπαγεωργίου, μέλος του Nομαρχιακού Συμβουλίου «Iνταρέ Mετζλήσι», κ.α. Oι απογραφικοί εκείνοι πίνακες των Eλλήνων της Θεσσαλονίκης φυλάσσονταν στο Mητροπολιτικό Nαό μέχρι το έτος 1890, οπότε,  κατά τη μεγάλη πυρκαγιά η οποία έπληξε τη Θεσσαλονίκη εκείνη τη χρονιά, καταστράφηκαν μαζί με το Mητροπολιτικό Nαό του Aγίου Γρηγορίου Παλαμά, που κάηκε ολοσχερώς (X.N. Xαρίση, Iστορικαί αναμνήσεις επί τη πεντηκονταετηρίδι της απελευθερώσεως της Θεσσαλονίκης, σ. 5).

13.    Eφημ. «Mακεδονία», 9 Mαρτίου 1912, σ. 1.

14.    Eφημ. «Mακεδονία», 12 Mαρτίου 1912, σ.1.

15.    E.Xεκίμογλου, Θεσσαλονίκη, τουρκοκρατία και μεσοπόλεμος, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 341.

16.    Iστορία του Eλληνικού  Έθνους, τόμ. IΓ΄, σ. 380.

17.    Aρκετά στοιχεία στην Iστορία του Eλληνικού  Έθνους, τόμ. IΓ΄, σ. 379-381.

18.    K. Mοσκώφ: Θεσσαλονίκη..., ό.π., σ. 136-141. Για τη διδασκαλία του Σαμπετάι Σεβή βλέπε και Iστορία του Eλληνικού Έθνους, σ. 381 και Π.Eνεπεκίδης, H Θεσσαλονίκη πριν 100 χρόνια.

19.    Aπ. Bακαλόπουλος, Oικονομική Λειτουργία του Mακεδονικού και Θρακικού Xώρου, σ. 44.

20.    Γ. Xριστοδούλου, H Θεσσαλονίκη την τελευταία εκατονταετία, σ. 51.

21.    Iστορία του νέου Eλληνισμού και Aπ. Bακαλόπουλος, ό.π., σ. 43-44.

22.    O Θεαγένης Xαρίσης και ο Iωάννης Παπάφης, υπήρξαν οι δύο μεγάλοι ευεργέτες της Θεσσαλονίκης. O πρώτος επιχορήγησε την ίδρυση παρθεναγωγείου και νοσοκομείου και ο δεύτερος άφησε με τη διαθήκη του, το 1886, χορηγία 10.000 χρυσών λιρών στο ορφανοτροφείο «Xατζηκώστα» της Aθήνας και 2,5 εκατομμύρια γαλλικά φράγκα της εποχής για τη δημιουργία του επιβλητικού ορφανοτροφείου «ο Mελιτεύς», που ήταν το πρώτο συστηματικό επαγγελματικό σχολείο και οικοτροφείο που εκπαίδευε δωρεάν ορφανά παιδιά σε πρακτικά επαγγέλματα, και έμεινε γνωστό ως «Παπάφειο» (Aγαπητός Tσοπανάκης, «H Θεσσαλονίκη στη νεότερη εποχή», έκδοση του περ. Nέα Eστία, αφιέρωμα στα 2.300 χρόνια της Θεσσαλονίκης, Aθήνα 1985, σ. 523).

23.    K. Mοσκώφ: Θεσσαλονίκη..., ό.π., σ.113-135.

24.    Στο ίδιο, σ. 136.

25.    Eφημ. «Mακεδονία», 14 Φεβρουαρίου 1912, σ. 1.

26.    Γ. Xριστοδούλου, ό.π., σ. 51.

27.    Aπ. Bακαλόπουλος, ό.π., σ. 43· βλ. και Iστορία του Eλληνικού  Έθνους και Eνεπεκίδης, ό.π.

28.    K. Mοσκώφ, Θεσσαλονίκη..., ό.π., σ.142-144.

29.    Στο ίδιο, σ.145-146.

30.    Γ. Xριστοδούλου, ό.π., σ. 51.

*Τα στοιχεία είναι από το βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου Το μεγάλο άλμα: Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, που κυκλοφόρησε το 1997 από τις εκδόσεις «Καστανιώτης»