Το πέρασμα του ελληνικού στρατού από τον Αξιό το 1912

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Καθοριστικής σημασίας για την προέλαση του Ελληνικού στρατού, τον Οκτώβριο του 1912, καθ' οδόν προς τη Θεσσαλονίκη για την απελευθέρωσή της από τον Οθωμανικό ζυγό, ήταν η επιχείρηση που οργανώθηκε για το πέρασμα του ποταμού Αξιού, τις γέφυρες του οποίου είχαν ανατινάξει οι τουρκικές δυνάμεις που υποχωρούσαν. Η 22α Οκτωβρίου έχει ιδιαίτερη σημασία για την περιοχή, καθώς εκείνη τη νύχτα του 1912 οι κάτοικοι της Χαλάστρας βοήθησαν με αυτοθυσία να στηθούν γέφυρες στον Αξιό για να περάσει ο ελληνικός στρατός και να απελευθερώσει τη Θεσσαλονίκη. 

Η διάβαση του Αξιού

Σχετικά με τη διάβαση του Αξιού από τον ελληνικό στρατό, έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε ένα χρονικό, όπως καταγράφτηκε από το Γενικό Επιτελείο Στρατού*:

 Αμέσως μετά τη νικηφόρα μάχη των Γιαννιτσών, η ελληνική Στρατιά έλαβε όλα τα απαραίτητα προπαρασκευαστικά μέτρα, προκειμένου να διαβεί του Αξιό ποταμό και να κινηθεί στη συνέχεια προς τη Θεσσαλονίκη. Με έγκαιρες διαταγές καθόρισε την προώθηση των μονάδων της προς τον Αξιό και την ταχύτερη δυνατή ζεύξη του με πρόχειρα υλικά, γιατί οι Τούρκοι κατά τη σύμπτυξη τους είχαν καταστρέψει τις γέφυρες (μία οδική ξύλινη και δύο σιδηροδρομικές), ενώ τα νερά του ποταμού είχαν διογκωθεί λόγω των συνεχών βροχοπτώσεων.

Ειδικότερα το Γενικό Στρατηγείο γνώρισε στις 21 Οκτωβρίου στις μεραρχίες, ότι η Στρατιά θα επιχειρούσε τη διάβαση του Αξιού τη νύχτα 23/24 Οκτωβρίου από τα εξής πιθανά σημεία: 

Η IV δια μέσου του πόρου Αξιοχωρίου, η VI από την οδική γέφυρα, η ΙΙ από τη σιδηροδρομική γέφυρα, η Ι μεταξύ της σιδηροδρομικής γέφυρας και του χωριού Ανατολικό, η III κοντά στο χ. Ανατολικό και η VII κοντά στη Χαλάστρα. Ταυτόχρονα διατάχθηκαν οι μεραρχίες να κινηθούν προς τα προαναφερόμενα πιθανά σημεία διαβάσεως και να συγκεντρώσουν τα απαραίτητα υλικά για τη ζεύξη του ποταμού.

Για τη διευκόλυνση των επιχειρήσεων της Στρατιάς, το Γενικό Στρατηγείο ζήτησε από το Υπουργείο Στρατιωτικών να ενεργήσει ο Στόλος επίδειξη και εικονική απόβαση στον όρμο της Επανομής, ανατολικά της Θεσσαλονίκης, με σκοπό την παραπλάνηση των τουρκικών δυνάμεων. Στις 23 Οκτωβρίου το Γενικό Στρατηγείο μεταστάθμευσε από τα Γιαννιτσά στο χ. Άδενδρο.

Παράλληλα το Υπουργείο των Εξωτερικών γνώρισε στο Γενικό Στρατηγείο την κατάληψη του Διδυμότειχου από το Βουλγαρικό Στρατό, με συνέπεια τη διακοπή των συγκοινωνιών του Τουρκικού Στρατού Μακεδονίας με την Κωνσταντινούπολη.

Επίσης το ίδιο Υπουργείο ενημέρωσε το Γενικό Στρατηγείο για την κατάσταση στη Θεσσαλονίκη και την πλήρη αποθάρρυνση του εκεί Τουρκικού Στρατού, που ήταν έτοιμος να παραδοθεί.

 Με βάση τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου οι μεραρχίες, στο χρονικό διάστημα από τις 21 μέχρι τις 23 Οκτωβρίου, προωθήθηκαν σταδιακά, ως εξής :

—Η IV Μεραρχία δια μέσου του χωρίου Άθυρα έφτασε στο χωριό Άγιος Πέτρος, όπου και στάθμευσε.

—Η VI Μεραρχία δια μέσου των χωριών Αγριοσυκιά και Δυτικό έφτασα βορειοδυτικά του χωριού 'Αθυρα, όπου και στάθμευσε.

—Η ΙΙ Μεραρχία από τα Γιαννιτσά, δια μέσου του χωρίου Μεσιανό, έφτασε στα Κουφάλια και εγκατέστησε τμήματα ασφαλείας στη δυτική όχθη του Αξιού.

—Η Ι Μεραρχία από τα Γιαννιτσά, δια μέσου της Πέλλας, έφτασε στο χωριό Παρθένι και εγκατέστησε τμήματα ασφαλείας στη δυτική όχθη του Αξιού από την οδική μέχρι τη σιδηροδρομική γέφυρα, ενώ μία διλοχία της διαπεραιώθηκε τις βραδινές ώρες της 23ης Οκτωβρίου, μέσω της σιδηροδρομικής γέφυρας, ανατολικά του Αξιού για την εξασφάλιση της διαβάσεως του στρατού.

—Η ΙΙΙ Μεραρχία μεταστάθμευσε από τα Γιαννιτσά στο χ. Άδενδρο και ασχολήθηκε με τη μεταφορά υλικών από το χ. Πλατύ για τη ζεύξη του ποταμού στο χ. Ανατολικό.

—Η VII Μεραρχία από το Άδενδρο μεταστάθμευσε στο χωριό Βραχιά, εγκατέστησε προφυλακές στη δυτική άχθη του Αξιού, από τη σιδηροδρομική γέφυρα μέχρι το χωριό Ανατολικό και "πέτυχε τη ζεύξη του ποταμού στο δυτικό βραχίονα του πόρου Χαλάστρας.

—Η Ταξιαρχία Ιππικού από το χωριό Κλειδί, έφτασε μέσω του χωριού Κύμινα στη  Χαλάστρα, απ' όπου και προώθησε αναγνωριστικά τμήματα προς τα ανατολικά.

—Το Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινοπούλου από τα Κύμινα, δια μέσου του χωριού Βραχιά, έφτασε στο χ. Παρθένι και προώθησε μία διλοχία για την κατάληψη της σιδηροδρομικής γραμμής ανατολικά του Αξιού. Λόγω όμως της μερικής καταστροφής της γέφυρας από τους Τούρκους η διλοχία εγκαταστάθηκε στη δυτική όχθη του ποταμού. Στη συνέχεια επέστρεψε διά μέσου του χωριού Βραχιά στη Χαλάστρα, όπου και στάθμευσε.

Στις 24 Οκτωβρίου συνεχίστηκε η προσπάθεια της Στρατιάς για τη διάβαση του Αξιού. Έτσι οι VI και IV Μεραρχίες προωθήθηκαν στον Άγιο Πέτρο και τα Κουφάλια αντίστοιχα, όπου και εγκατέστησαν τμήματα ασφαλείας, η Ι διαπεραίωσε ένα μόνο τάγμα της ανατολικά του Αξιού ποταμού, η II προωθήθηκε προς τη σιδηροδρομική γέφυρα του Αξιού ποταμού, απ’ όπου και διαπεραίωσε ένα μόνο τάγμα της ανατολικά του ποταμού, ενώ η III Μεραρχία δεν μπόρεσε να διαβεί τον Αξιό, γιατί δεν είχε ολοκληρώσει μέχρι το βράδυ την κατασκευή της γέφυρας.

Η VII Μεραρχία πέτυχε την κατασκευή γέφυρας και στον ανατολικό βραχίονα του πόρου Χαλάστρας από την οποία διαπεραιώθηκαν κατά σειρά το Σώμα Προσκόπων, που προωθήθηκε στη Σίνδο και στη συνέχεια το Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινοπούλου, που κατέλαβε θέσεις κοντά στη Σίνδο για την κάλυψη της διαβάσεως των μονάδων που ακολουθούσαν. Ακολούθησε η διαπεραίωση της Ταξιαρχίας Ιππικού, η οποία με διαταγή τον Γενικού Στρατηγείου κινήθηκε δια μέσου των χωριών Αγχίαλος και Βαθύλακκος προς το χωριό Πικρολίμνη. Αναγνωρίσεις της Ταξιαρχίας ανέφεραν ότι στο χωριό Μικράκαμπος υπήρχε ένα τουρκικό τάγμα, στη Νεοχωρούδα 4 τάγματα και 10 πυροβόλα και ανεξακρίβωτη δύναμη στην περιοχή ανατολικά του χωριού Ωραιόκαστρο. Μετά την Ταξιαρχία Ιππικού διαπεραιώθηκε η VΙΙ Μεραρχία, η οποία διανυκτέρευσε στο χώρο μεταξύ του Αξιού και της  Σίνδου. 

Οι πληροφορίες έφεραν γενικά τον εχθρό να συμπτύσσεται προς τη Θεσσαλονίκη και τα βορειοδυτικά της πόλης υψώματα, όπου οι δυνάμεις του επιδίδονταν εσπευσμένα στην κατασκευή πρόχειρων θέσεων αμυντικής οργανώσεως.

Έτσι το Γενικό Στρατηγείο εξέδωσε στις 23:00 της 24ης Οκτωβρίου διαταγές επιχειρήσεων για την επομένη, στην οποία καθορίζονταν: Η VI Μεραρχία να συγκεντρωθεί στο χωριό  Μικρόκαμπος, αποστέλλοντας αναγνωρίσεις προς το χωριό Μονόλοφος. Η 11 Μεραρχία, αναχωρώντας στις 06:00 και διερχόμενη τον Αξιό από τη σιδηροδρομική γέφυρα, να συγκεντρωθεί δυτικά από το Ξηροχώρι, αποστέλλοντας αναγνωρίσεις προς το χωριό Πουρνάρι και νοτιοανατολικότερα. Η IV Μεραρχία, αναχωρώντας στις 07:30 και διερχόμενη τον Αξιό επίσης από τη σιδηροδρομική γέφυρα, να συγκεντρωθεί στο Βαθύλακκο, αποστέλλοντας αναγνωρίσεις προς την κατεύθυνση του χωριού Μελισσοχώρι. Η Ι Μεραρχία, αναχωρώντας στις 06:00 και διερχόμενη τον Αξιό από τη γέφυρα κοντά στο χωριό Ανατολικό, να συγκεντρωθεί βόρεια του χωριού Άγιος Αθανάσιος, αποστέλλοντας αναγνωρίσεις προς τη Νεοχωρούδα. Η III Μεραρχία, αναχωρώντας στις 08:00 και ακολουθώντας την Ι Μεραρχία, να συγκεντρωθεί νότια του χωριού Άγιος Αθανάσιος, αποστέλλοντας αναγνωρίσεις προς τα Διαβατά, Η VII Μεραρχία να συγκεντρωθεί ανατολικά του Αξιού, αποστέλλοντας αναγνωρίσεις επίσης προς τα Διαβατά. Το Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινόπουλου να συγκεντρωθεί στην περιοχή της Σίνδου, αποστέλλοντας αναγνωρίσεις προς τη Θεσσαλονίκη. Η Ταξιαρχία Ιππικού να συγκεντρωθεί στο χωριό Πικρολίμνη, αποστέλλοντας αναγνωρίσεις προς Μελισσοχώρι και Δρυμό.
Το Γενικό Στρατηγείο από το μεσημέρι της 25ης Οκτωβρίου θα μεταστάθμευε στο χωριό Γέφυρα. 
Στο μεταξύ το Υπουργείο Στρατιωτικών, έχοντας να ενημερωθεί για την εξέλιξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων από την ημέρα της μάχης των Γιαννιτσών και ανησυχώντας για την τύχη της Θεσσαλονίκης, λόγω των πληροφοριών ταυ για ταχεία κίνηση προς αυτή ισχυρών βουλγαρικών δυνάμεων, απέστειλε προς τον Αρχηγό του Στρατού τηλεγράφημα, το οποίο κοινοποίησε και στο Βασιλιά Γεώργιο στη Βέροια.

Η εικονική απόβαση στην Επανομή
Με άλλο τηλεγράφημα γνώρισε στο Γενικό Στρατηγείο τα μέτρα που πήρε για την εκτέλεση της εικονική αποβάσεως στην Επανομή, η οποία είχε ζητηθεί από το Γενικό Στρατηγείο, καθώς επίσης και ότι οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη, έκαναν διαπραγματεύσεις με τις τουρκικές Αρχές για την παράδοση της πόλης και συνιστούσε να επισπευστεί η είσοδος του Ελληνικού Στρατού στη Θεσσαλονίκη. Το Υπουργείο Εξωτερικών ενημέρωσε, εξάλλου, το Γενικό Στρατηγείο σχετικά με πληροφορίες που έγραψε ο ξένος τύπος για την κατάσταση των εμπολέμων στη Θεσσαλονίκη και παρακαλούσε για την όσο το δυνατό γρήγορη είσοδο του Στρατού μας στην πόλη.

Με βάση τη διαταγή επιχειρήσεων του Γενικού Στρατηγείου συνεχίστηκε στις 25 Οκτωβρίου η προώθηση των ελληνικών δυνάμεων, ως εξής ;

—Η VI Μεραρχία ασχολήθηκε με την κατασκευή γέφυρας κοντά στο Αξιοχώρι, χωρίς να την αποπερατώσει μέχρι το βράδυ, ενώ πέτυχε να διαπεραιώσει 4 λόχους με σχεδίες.

—Η II Μεραρχία διάβηκε τον Αξιό από τη σιδηροδρομική γέφυρα και συγκεντρώθηκε στο  Βαθύλακκο, παρότι προβλεπόταν να κατευθυνθεί προς το Ξηροχώρι.

—Η IV Μεραρχία κινήθηκε από το χ. Κουφάλια και διάβηκε τον Αξιό από τη σιδηροδρομική γέφυρα, ακολουθώντας τη II Μεραρχία και συγκεντρώθηκε υπό βροχή στους χώρους καταυλισμού, που της είχαν οριστεί.

—Η Ι Μεραρχία διάβηκε τον Αξιό από τη γέφυρα που κατασκεύασε κοντά στο Ανατολικό και συγκεντρώθηκε στον Άγιο Αθανάσιο.

—Η III Μεραρχία διάβηκε τον Αξιό από τη σιδηροδρομική γέφυρα, ακολουθώντας την IV Μεραρχία και στρατοπέδευσε κοντά στην ανατολική όχθη του ποταμού.

—Η VII Μεραρχία και το Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινόπουλου παρέμειναν στις θέσεις που είχαν φτάσει την προηγούμενη ημέρα. Αϊτό αναγνωρίσεις διαπιστώθηκε ότι η περιοχή του χωρίου Διαβατά κατεχόταν από τουρκικά τμήματα.

—Η Ταξιαρχία Ιππικού απέστειλε αναγνωρίσεις προς τα χωριά Πουρνάρι και Κριθιά και προωθήθηκε στο Βαθύλακκο αντί της Πικρολίμνης, γεγονός για το οποίο επιτιμήθηκε με αυστηρή διαταγή του Γενικού Στρατηγείου. Αναγνωρίσεις της Ταξιαρχίας από την προηγούμενη προς τη Σίνδο, ανέφεραν ότι τουρκικές δυνάμεις ήταν εγκαταστημένες στα υψώματα του χωριού Διαβατά.

Κατ’ αυτό τον τρόπο οι Μεραρχίες Ι, II, III και IV πραγματοποίησαν τη διάβαση του Αξιού στις 25 Οκτωβρίου, χωρίς όμως να μπορέσουν να φτάσουν μέχρι τις πρώτες νυχτερινές ώρες στις προβλεπόμενες από τις διαταγές επιχειρήσεων περιοχές συγκεντρώσεων, ενώ παράλληλα το Γενικό Στρατηγείο εγκαταστάθηκε από το πρωί της ίδιας ημέρας στο χωριό Γέφυρα.

Με στοιχεία από την «Επίτομη Ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων 1912 1913», ΓΕΣ/ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, «Διάβαση Αξιού και Απελευθέρωση Θεσσαλονίκης» και  τo βιβλίo του Σπύρου Κουζινόπουλου Το μεγάλο άλμα: Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, που κυκλοφόρησε το 1997 από τις εκδόσεις «Καστανιώτης»