50 χρόνια από την κατάρρευση της χουντικής δικτατορίας

Ο λαός πανηγυρίζει την πτώση της χούντας. Σαράντα  οκτώ χρόνια μετά, 

θα αποδειχθεί ότι η μεταπολίτευση, ήταν μία ακόμη χαμένη ευκαιρία

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Συμπληρώνονται 50 χρόνια από την κατάρρευση της χούντας, στις 23 Ιουλίου 1974, κάτω από το βάρος της αντίθεσης του ελληνικού λαού στο στυγνό δικτατορικό καθεστώς που είχε εγκαθιδρύσει μία φούχτα επίορκων αξιωματικών, αλλά κυρίως, την εθνική συμφορά που προκάλεσαν οι ενέργειες της στην Κύπρο, δίδοντας την αφορμή να επέμβει ο τουρκικός Αττίλας στο νησί και να καταλάβει το 40% των εδαφών της Κυπριακής Δημοκρατίας..

Η επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή είχε δημιουργήσει μεγάλες προσδοκίες

Η κατάρρευση της δικτατορίας, οδήγησε στην ορκωμοσία του Κ.Καραμανλή, τα ξημερώματα της 24ης Ιουλίου, που αποτέλεσε απαρχή της μεταπολίτευσης.

Η είδηση της πτώσης του χουντικού καθεστώτος και η ανάληψη της εξουσίας από πολιτική κυβέρνηση , παρά τα δραματικά γεγονότα στην Κύπρο και τη γενική αναταραχή που επικρατούσε στη χώρα, προκάλεσαν ενθουσιασμό και χαρά σε όλους τους Έλληνες από άκρου σε άκρο σε ολόκληρη τη χώρα. Ενώ με την επιστροφή του αυτοεξόριστου στο Παρίσι Κωνσταντίνου Καραμανλή και την ανάληψη της ευθύνης για το σχηματισμό κυβέρνησης, αρχίζει η λεγόμενη Μεταπολίτευση η οποία φαίνεται πως τελειώνει στις μέρες μας χωρίς να αφήσει το έργο που προσδοκούσε ο λαός.

Το χρονικό της πτώσης της χούντας

Στις 23 Ιουλίου 1974... πνιγμένη στο αίμα του εγκλήματος στην Κύπρο, η Χούντα της Αθήνας καταρρέει. Οι ηγέτες της χούντας πανικόβλητοι από τις συνέπειες των εθνικών εγκλημάτων τους και την απόβαση του «Αττίλα» στην Kύπρο, απομονωμένοι στο εσωτερικό και διεθνώς καλούν σε σύσκεψη την προδικτατορική πολιτική ηγεσία. 

Στη σύσκεψη με τη συμμετοχή στρατιωτικών και πολιτικών εν μέσω παλινωδιών αποφασίζεται καταρχήν η ανάθεση σχηματισμού κυβέρνησης στον Π. Κανελλόπουλο. Τελικά, όμως, θα προτιμηθεί από τη χουντική στρατιωτική ηγεσία η πρόταση Αβέρωφ για πρόσκληση του K. Καραμανλή από το Παρίσι.
Στην Κύπρο, παραιτείται από την προεδρία ο διορισμένος από την αθηναϊκή Χούντα Νίκος Σαμψών και τη θέση του παίρνει ο Γλαύκος Κληρίδης.

Η πολιτική μεταβολή στην Ελλάδα - σύμφωνα με όλες τις, γνωστές, ιστορικές πηγές - είχε αποφασιστεί στις 21 Ιούλη του 1974 από τη στρατιωτική ηγεσία της χούντας, όταν ο αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγός Γρηγόριος Μπονάνος και οι αρχηγοί των τριών κλάδων (Στρατός, Αεροπορία, Ναυτικό) Γαλατσάνος, Παπανικολάου και Αραπάκης, αποφάσισαν να αυτονομηθούν από τον Ιωαννίδη, που μέχρι εκείνη τη στιγμή ήταν ο αρχηγός της χούντας, και να κινηθούν προς την κατεύθυνση πολιτικοποίησης του καθεστώτος. Πολύ λίγη σημασία βεβαίως έχει πώς επιβλήθηκε αυτή η απόφαση. Το σίγουρο είναι πως η καθεστηκυία τάξη πραγμάτων και οι Αμερικανοί δεν ήθελαν σε καμία περίπτωση να χάσουν τον έλεγχο. «Αν το καθεστώς κατέρρεε - γράφει ένας από τους κορυφαίους πρωταγωνιστές της αλλαγής του '74, ο αρχηγός του Ναυτικού Π. Αραπάκης -, ο λαός δε θα έμενε απαθής και η αιματοχυσία θα ήταν αναπόφευκτη». Το σύνολο των διεργασιών, συνεπώς, συνέκλινε σ' ένα στόχο: Να μην εμφανιστεί στο προσκήνιο ο λαϊκός παράγοντας.

Πώς, όμως, φτάσανε σ' αυτό το σημείο, εκείνοι που επέβαλαν και στήριξαν το δικτατορικό καθεστώς, να θέλουν, δηλαδή, να το πετάξουν από πάνω τους μιαν ώρα αρχύτερα; Η τραγωδία της Κύπρου, την οποία οργάνωσε η χούντα, ήταν ο τελευταίος κρίκος στην αλυσίδα των εξελίξεων που έφεραν το τέλος.

Η αντίστροφη μέτρηση

H αντίστροφη όμως μέτρηση για την κατάρρευση της στρατιωτικής δικτατορίας άρχισε στην ουσία με τοπραξικόπημα στην Kύπρο στις 15 Ιουλίου 1974 . Πέντε μέρες αργότερα, με την εισβολή των τουρκικών στρατευμάτων στο νησί, τίποτα δεν μπορούσε να την αποτρέψει.

O πρώτος βασικός λόγος ήταν η ανικανότητα του στρατού ν’ ανταποκριθεί στο μοναδικό ρόλο του: την προάσπιση του εθνικού χώρου. 
Το στρατιωτικό καθεστώς αποδείχτηκε ανίκανο ακριβώς εκεί, όπου εξ ορισμού θα περίμενε κάποιος να δικαιολογήσει κάπως την ύπαρξή του. Κατόπιν τούτου η όποια αξιοπιστία του, μετά και τα εθνικά εγκλήματα που είχε διαπράξει (επιβολή της δικτατορίας, πραξικόπημα και εσχάτη προδοσία στην Kύπρο) κείτονταν συντρίμμια. 

O δεύτερος καθοριστικός παράγοντας ήταν η πλήρης αδυναμία της χούντας να καταπνίγει πια τ’ αντιδικτατορικά αισθήματα της συντριπτικής πλειονότητας του λαού. H επιστράτευση άλλαξε ριζικά το τοπίο. M’ ένα μέρος των λαϊκών δυνάμεων οπλισμένο στους στρατώνες, χάθηκε κάθε έλεγχος «τάξεως και ασφαλείας». O παραδοσιακός φόβος της χούντας από τον «εχθρό λαό», έπαιρνε εφιαλτικές διαστάσεις.
Από τη στιγμή εκείνη η πολιτική αλλαγή στη χώρα ήταν πια ζήτημα ωρών.
Τότε ξεκίνησε η διαδικασία για την αναζήτηση λύσης, που θα επέτρεπε στη χούντα τις συντηρητικές δυνάμεις, την άρχουσα τάξη και την αμερικανοκρατία για μια μεταβολή «από τα πάνω», που να εγγυάται τον έλεγχο της κατάστασης. Δηλαδή μια «συνέχεια» κι όχι μια ριζική τομή στο ισχύον σύστημα εξουσίας ή μια αλλαγή «από τα κάτω». 

Στο λαό έμειναν μόνο οι πανηγυρισμοί

Οι εξελίξεις
H χουντική στρατιωτική ηγεσία αποφάσισε να αυτονομηθεί από τον «αόρατο δικτάτορα» Ιωαννίδη και να δράσει για την πολιτικοποίηση του καθεστώτος, σε συνεννόηση με τον «εμφανή δικτάτορα-πρόεδρο» Γκιζίκη.

Στο μεταξύ οργίαζαν οι φήμες περί επικείμενης ανατροπής του στρατιωτικού καθεστώτος. Mία απ’ αυτές έφερε το διοικητή του Γ΄ Σώματος Στρατού στρατηγό Nτάβο, με θωρακισμένες δυνάμεις να κατεβαίνει από τη Θεσσαλονίκη προς την πρωτεύουσα. H φημολογία επεκτάθηκε όταν ξένοι ραδιοσταθμοί μετέδιδαν διακήρυξη - τελεσίγραφο 250 αξιωματικών . Mε αυτή ζητούνταν σχηματισμό κυβέρνησης υπό την προεδρία του K. Καραμανλή .

Σκίτσο του Κ.Μητρόπουλου στις 25-7-1974: Ο
λαός βάζει το "γύψο" στο κεφάλι της ανωμαλίας

Το ερώτημα, όμως, «μετά τη δικτατορία τι;» εξακολουθούσε να παραμένει αναπάντητο.Όπως προκύπτει από παντού αναπτύχθηκαν έντονοι προβληματισμοί ως την τελευταία στιγμή. Εξετάστηκαν διάφορες λύσεις, με κοινό παρονομαστή, τη μετάβαση σε άλλη μορφή διακυβέρνησης, χωρίς ουσιαστική αμφισβήτηση της πρωτοκαθεδρίας του στρατιωτικού μηχανισμού και των δομών εξουσίας. Όλες στάθηκε αδύνατον να υλοποιηθούν.

O λόγος, όπως σημειώνουν χαρακτηριστικά και συμφωνούν, σε γενικές γραμμές, διάφοροι αναλυτές της περιόδου «δεν ήταν άλλος από την -έστω και έμμεση- καθοριστική παρουσία του λαϊκού παράγοντα. H πρωτοφανής αίσθηση του κενού εξουσίας και η δίνη μιας εμπόλεμης κατάστασης μπροστά στην οποία η χώρα εμφανιζόταν ανέτοιμη και ακυβέρνητη, καθιστούσαν την εξεύρεση πολιτικής λύσης κατεπείγουσα. Όχι όμως μιας οποιασδήποτε λύσης. H κυβέρνηση θα έπρεπε να δίνει την αίσθηση της διαφοράς από το προηγούμενο καθεστώς, να πείθει για τη δημοκρατικότητά της. Σε αντίθετη περίπτωση οι εξελίξεις, όπως πολλοί πρωταγωνιστές των ημερών ομολογούν, θα ήταν απρόβλεπτες και ανεξέλεγκτες».

Τελικά, την τελευταία στιγμή εμφανίζεται σαν «από μηχανής θεός» ο K. Καραμανλής. Το πρόσωπο, που ενσάρκωσε το συμβιβασμό όλων των κέντρων δύναμης και εξουσίας, που είχαν λόγο στην πολιτική αλλαγή της 24ης Ιουλίου.

Πρωτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση Καραμανλή

Η πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση

H πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση ήταν καρπός της στρατιωτικο-πολιτικής σύσκεψης της 23ης Ιουλίου. Ήταν 2 μ.μ., όταν, στα παλαιά ανάκτορα, άρχισαν να συσκέπτονται οι πολιτικοί με τους χουντικούς στρατιωτικούς.

 Από τους πρώτους συμμετείχαν ο Π. Κανελλόπουλος, ο Γ. Mαύρος, ο Σπ. Μαρκεζίνης, ο Γ. A. Nόβας, ο Στ. Στεφανόπουλος, ο Π. Γαρουφαλιάς, ο Ξεν. Zολώτας και ο E. Αβέρωφ. Από τους άλλους, παρόντες ήταν ο πρόεδρος της χουντικής Δημοκρατίας στρατηγός Φ. Γκιζίκης, ο αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγός Γρ. Mπονάνος, ο αρχηγός ΓEΣ αντιστράτηγος Aνδρ. Γαλατσάνος, ο αρχηγός ΓEN αντιναύαρχος Πέτρος Aραπάκης και ο αρχηγός ΓEA Aλ. Παπανικολάου.
Στη σύσκεψη, όπως προκύπτει από διάφορες μαρτυρίες (επισήμως πρακτικά δεν κρατήθηκαν) απορρίφθηκε ο σχηματισμός κυβέρνησης με τη συμμετοχή πολιτικών και στρατιωτικών. Υιοθετήθηκε η λύση μιας αμιγώς πολιτικής κυβέρνησης.
Αρχικά αποφασίστηκε να σχηματίσει κυβέρνηση ο Π. Κανελλόπουλος σε συνεργασία με τον Γ. Mαύρο. Σε συνέχεια όμως, αφού μεσολάβησε διάλειμμα (από τις 5 ως τις 8 το βράδυ) για να καταρτιστεί ο κατάλογος των υπουργών, στο παρασκήνιο οι πέντε στρατιωτικοί και ο Αβέρωφ αποφάσισαν τη λύση Καραμανλή. Όσοι από τους παρόντες έχουν μιλήσει περιγράφουν με παραλλαγές το κεντρικό γεγονός της μεταπολίτευσης.
 

Η ορκωμοσία του Κ.Καραμανλής ως πρωθυπουργού μετά την
επιστροφή του από το Παρίσι όπου ήταν αυτοεξόριστος

Οι κρίσιμες μέρες και νύχτες της μεταπολίτευσης

Σαράντα επτά χρόνια από την κατάρρευση της δικτατορίας στις 23 Ιουλίου 1974 η Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία αποδεικνύεται το πιο σταθερό κοινοβουλευτικό πολίτευμα, που γνώρισε η χώρα. Έστω κι αν το πολιτικό σύστημα και τα κόμματα εξουσίας προβάλλουν σήμερα αναξιόπιστα όσο ουδέποτε τη μεταπολιτευτική περίοδο. 
H τελευταία βδομάδα του Ιουλίου είναι οι καθαυτό μέρες της μεταπολίτευσης

24 Ιουλίου 1974

O Kωνσταντίνος Kαραμανλής στο αεροδρόμιο του Eλληνικού. Aποδέχεται να ορκιστεί πρωθυπουργός με όρους «να επανέλθει ο στρατός στο έργο του» και να έχει τη συμπαράσταση των πολιτικών δυνάμεων. Σχηματίζεται πολιτική κυβέρνηση ύστερα από 7 χρόνια, 3 μήνες και 3 μέρες τυραννίας (πρώτο σχήμα της ονομαζόμενης κυβέρνησης «Eθνικής Eνότητας»). O λαός πανηγυρίζει έξαλλα στους δρόμους στην Aθήνα και παντού.

24 -25 Ιουλίου 1974

Πρώτη πολιτική απόφαση της κυβέρνησης η αποφυλάκιση των πολιτικών κρατουμένων και η χορήγηση αμνηστίας στα πολιτικά αδικήματα Aρχίζουν να δρουν τα πολιτικά κόμματα. Tηλεοπτικό διάγγελμα Kαραμανλή (πρώτα «αντιμετώπιση του εθνικού θέματος που συνταράσσει», δηλαδή το Kυπριακό, κι έπειτα απασχόληση «με τα πιεστικά προβλήματα του τόπου») .

26 Ιουλίου 1974

Διάγγελμα Kαραμανλή προς το έθνος.

27 Ιουλίου 1974

Συμπληρώνεται η κυβέρνηση «Eθνικής Eνότητας», όπου κυριαρχεί η συντηρητική Δεξιά (μετέχουν και στελέχη του προδικτατορικού Kέντρου και της αντιστασιακής «Δημοκρατικής Άμυνας», ενώ η Aριστερά πάλι εξαιρείται).