Μια επίσκεψη του Πωλ Ελυάρ στη Θεσσαλονίκη το 1946

Από την άφιξη του Πωλ Ελυάρ στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Σαν σήμερα πριν 72 χρόνια, στις 18 Νοεμβρίου 1952, πεθαίνει στο Παρίσι από καρδιακή προσβολή σε ηλικία μόλις 57 χρόνων, ένας από τους κορυφαίους Γάλλους ποιητές, ο φιλέλληνας Πωλ Ελυάρ. Ένα ελάχιστα γνωστό γεγονός, είναι η επίσκεψή του σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη στα τέλη της άνοιξης του 1946 και τα παρατράγουδα που υπήρξαν από σκουριασμένα αντιδραστικά μυαλά στην  πρωτεύουσα της ελληνικής Μακεδονίας.

Τον Ελυάρ υποδέχονται στη Θεσσαλονίκη ο Γάλλος πρόξενος και πνευματικοί άνθρωποι της πόλης

Ο Π. Ελυάρ, που ήταν από τα στελέχη της γαλλικής Αντίστασης ενάντια στους Ναζί, είχε φτάσει στην Αθήνα στις 21 Μαίου 1946 προσκαλεσμένος από το ΕΑΜ και είχε δώσει σειρά διαλέξεων τόσο για τα γαλλικά γράμματα, όσο και για την αντίσταση του γαλλικού λαού κατά της γερμανικής κατοχής. Μάλιστα στην τελευταία εκδήλωση προς τιμή του διακεκριμένου Γάλλου επισκέπτη της χώρας, που είχε πραγματοποιηθεί την Κυριακή 26 Μαίου 1946 στο θέατρο «Αττικόν», είχαν προσφωνήσει θερμά τον Ελυάρ οι μεγάλοι των ελληνικών γραμμάτων Νίκος Καζαντζάκης και Άγγελος Σικελιανός.

Η αγάπη που έτρεφε  ο Ελυάρ για τον ελληνικό λαό και τους αγώνες του, είχε αποτυπωθεί έντονα στο ποίημα «Αθήνα», που είχε γράψει, παίρνοντας αφορμή από μία επιστολή την οποία είχε λάβει στις 24 Νοεμβρίου 1941 και έλεγε ότι, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, μέσα σε ένα Σαββατοκύριακο είχαν βρει το θάνατο από πείνα στην Αθήνα και τον Πειραιά, 264 άνθρωποι.

                        Ελληνικέ λαέ, ρήγα λαέ, λαέ απελπισμένε,

                        Ότ’ είχες όλα τάχασες, εξόν τη λευτεριά Σου

                        Κι’ εξόν τον έρωτα γι’ Αυτήν, και για δικαιοσύνη

                       Παρέξ και την απέραντη αυτοϋπόληψή Σου

                        Ρήγα λαέ, εσένανε δεν σε κιοτεύει χάρος,

                        Είσαι αγνός, κι’ είσαι όμοιος  με την λευτεραγάπη.

                        Τι και ψυχή σου και κορμί διψούν αιωνιότη.

  Ρήγα λαέ, κατέχεις το: στ’ οφείλουν το ψωμί σου.

                      

Μία εβδομάδα αργότερα, στις 2 Ιουνίου 1946, ο μεγάλος επαναστάτης ποιητής, ο οποίος όλη του τη ζωή, αγωνίστηκε με πάθος για την ελευθερία της σκέψης και των λαών, κατέφθανε στη Θεσσαλονίκη με το ατμόπλοιο «Πειραιάς». Και σύμφωνα με το ρεπορτάζ των εφημερίδων της εποχής, είχε οργανωθεί στο λιμάνι της πόλης μια απλή και σεμνή υποδοχή από τα διοικητικά συμβούλια του Ελληνογαλλικού Συνδέσμου και της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών.

Τον επιφανή ξένο, χαιρέτισαν στην κάθοδό του από το πλοίο ο Γενικός Πρόξενος της Γαλλίας,  ο στρατηγός Περικλής Καλλιδόπουλος, πρόεδρος του Ελληνογαλλικού Συνδέσμου, οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Τενεκίδης και Ιμβριώτης και πολλοί διανοούμενοι της Θεσσαλονίκης όπως ο Γιώργος Βαφόπουλος, ο Τάκης Βαρβιτσιώτης, Γιώργος Θέμελης, Αναγνωστόπουλος, Πολυχρονιάδης, Παύλος Παπασιώπης, Σλάβης, Γιώργος Πανάγος κ.α.,

Όπως έγραφε την επόμενη μέρα η τοπική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης Ελευθερία: «Ο Γάλλος  ποιητής έμεινε κατενθουσιασμένος με την πόλη μας, την οποία βρίσκει πολύ περισσότερο ωραία απ’ ότι περίμενε και απ’ ότι είχε ακούσει. Μια πραγματικά μαγευτική πόλη του γαλανού Αιγαίου». (Εφημερίδα Θεσσαλονίκης Ελευθερία, 3-6-1946)

Οι πνευματικοί άνθρωποι της Θεσσαλονίκης, είχαν αφιερώσει διθυράμβους στον λαμπρό ποιητή, με πιο χαρακτηριστικό το ποίημα Χαιρετισμός στον Ελυάρ που είχε δημοσιεύσει στον τοπικό τύπο η εκλεκτή ποιήτρια της Θεσσαλονίκης Χρυσάνθη Ζιτσαία (1902-1995) και το οποίο τέλειωνε ως εξής:

                                    Σε χαιρετάει ο αντρειωμένος μας λαός

                                    Σε χαιρετάει η Ελλάδα μας η αιώνια

                                    Απ’ τα βουνά τα κλέφτικα λημέρια

                                    Σε χαιρετούνε αντάρτη ποιητή

                                    Τα σκοτωμένα μας παιδιά σε χαιρετούνε

                                    Η θέρμη της καρδιάς μας σ’ αγκαλιάζει

                                    ΚΙ’ ο χρυσός ήλιος της Πατρίδας μας,

                                    της δόξας σου πλέκει το στεφάνι

Οι αποστεωμένοι φωτοσβέστες

Ο Πωλ Ελυάρ, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην πόλη, ήταν προγραμματισμένο να μιλήσει στο μεγάλο αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. «Το γόητρο της ποιητικής αυτής προσωπικότητας, ήταν εκείνο που έκανε τη σύγκλητο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης να εγκρίνει την παραχώρηση της μεγάλης αμφιθεατρικής του αίθουσας, για μία ομιλία του ποιητή», θα γράψει αργότερα ο μεγάλος των γραμμάτων της Θεσσαλονίκης, Γιώργος Βαφόπουλος. (Γ.Θ.Βαφόπουλος, Σελίδες Αυτοβιογραφίας, Αθήνα 1971, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ.255)

Οι αντιδραστικοί κύκλοι, θορυβήθηκαν από την παρουσία του Γάλλου ποιητή και τις ενθουσιώδεις δηλώσεις του για το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης και την ανάγκη να υπάρξει δημοκρατική πορεία της Ελλάδος. Και τότε βάλθηκαν οι «αποστεωμένοι φωτοσβέστες», όπως τους χαρακτήρισε με τη λογοτεχνική του πέννα ο δημοσιογράφος και συγγραφέας, Νίκος Παπαπερικλής, να ματαιώσουν την ομιλία.

Πωλ Ελυάρ

Ήταν εξάλλου η εποχή, όπου βρίσκονταν σε εξέλιξη και κορυφώνονταν οι διώξεις κατά της Αριστεράς και των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης, διώξεις που αποτέλεσαν τον προθάλαμο για τον Εμφύλιο Πόλεμο. Δύο μήνες νωρίτερα, τον Μάρτιο του 1946, μετά από λυσσαλέο αγώνα που είχε κάνει ο φιλοναζιστής καθηγητής Περικλής Βιζουκίδης, είχαν απολυθεί από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, εξ αιτίας των πολιτικών τους φρονημάτων, οι καθηγητές Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Γιάννης Ιμβριώτης, Αντώνης Σιγάλας, Γεώργιος Τενεκίδης κ.α. (Γιώργος Αναστασιάδης, Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης αφηγείται την ιστορία του 1926-1973),Θεσσαλονίκη 2003, University Studio Press, σ. 500)

Ο Γιώργος Βαφόπουλος

Για τη ματαίωση της διάλεξης του Πωλ Ελυάρ στο αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μετά την υπαναχώρηση της Συγκλήτου, γεγονός που στάθηκε η αιτία να οργανωθούν μεγάλες φοιτητικές και εργατικές διαδηλώσεις στην πόλη, εξιστόρησε ο Γιώργος Βαφόπουλος:

«Την άλλη μέρα ξέσπασε η μπόρα. Η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου, αναθεωρώντας την απόφασή της, αρνήθηκε να παραχωρήσει το αμφιθέατρο για την ομιλία του ποιητή. Ματαίωσε και μια δεξίωση που είχε οργανωθεί στα γραφεία της πρυτανείας προς τιμήν του. Έγιναν διαδηλώσεις διαμαρτυρίας έξω από το Πανεπιστήμιο. Και βρέθηκε κάποιος λαϊκός κινηματογράφος στην οδό Αγίου Δημητρίου, όπου οδηγήθηκε ο ποιητής να πει το λόγο του», θα σημειώσει ο Βαφόπουλος. (Γ.Θ.Βαφόπουλος, Σελίδες Αυτοβιογραφίας, ό.π., σ. 256)

Το εξωφρενικό είναι ότι η υπαναχώρηση της Συγκλήτου ανακοινώθηκε κατάμουτρα στον ίδιο τον ποιητή, όταν πήγε το πρωί της ημέρας που θα δινόταν η διάλεξή του, συνοδευόμενος από τον Γάλλο γενικό πρόξενο στο Πανεπιστήμιο,  για να ευχαριστήσει την Πρυτανεία που παραχώρησε το αμφιθέατρο. Και η δικαιολογία που προβλήθηκε για την υπαναχώρηση, ήταν ότι τάχα, θα αντιδρούσαν οι δεξιοί φοιτητές στην ομιλία του και θα γίνονταν επεισόδια! (εφημερίδα Ριζοσπάστης, 11 Ιουνίου 1946)

Τελικά, η διάλεξη του Πωλ Ελυάρ πραγματοποιήθηκε στο θερινό κινηματοθέατρο «Αχίλλειο». Και παρά το γεγονός ότι η αίθουσα κλείστηκε την τελευταία στιγμή, δεν πρόλαβε να γράψει καμία εφημερίδα την είδηση της αλλαγής του χώρου και δεν έγινε καμία κινητοποίηση, εντούτοις το «Αχίλλειο» ήταν κατάμεστο από κόσμο, μέσα και έξω από την αίθουσα, για να ακούσει και να δει από κοντά τον διακεκριμένο Γάλλο αντάρτη ποιητή.

Για την παρουσία του Πωλ Ελυάρ στη Θεσσαλονίκη, έγραψε ο Νίκος Παπαπερικλής:

«Από την Κυριακή το απόγευμα που βρίσκεται ανάμεσά μας ο ποιητής, γέμισε με την πλούσια πνευματική παρουσία του και με τη θερμή του καρδιά την πόλη μας.

Ένα πλήθος κόσμου, διανοούμενοι, επιστήμονες, εργάτες, δάσκαλοι και λαός, προ παντός λαός, κινήθηκε απ’ τη στιγμή που βγήκε από το καράβι, για να τον δει, να τον ακούσει, να τον γνωρίσει.

Όταν η πέννα γίνεται σπαθί ιπποτικό, που χτυπάει κατάστηθα την τυραννία, τότε ο λαός λατρεύει τον ποιητή. ΚΙ ας μιλάει μια γλώσσα ξένη που δεν την έμαθε και δεν την άκουσε ποτέ του.

Ο λαός μας, ο πολυβασανισμένος, ξέρει να τιμάει και να αγαπάει τους τίμιους και θαρραλέους αγωνιστές του μυαλού και της καρδιάς, τους αντιφασίστες αντάρτες ποιητές, που πολέμησαν τον κατακτητή με το στίχο τους, που πρώτος μέσα στους πρώτους σαν άστρο λαμπερό, ο Πωλ Ελυάρ ράντισε το σκοταδερό στερέωμα με τα τραγούδια του, όταν οι Ούννοι γέμιζαν τους δρόμους του φωτεινού Παρισιού με κρεμάλες.

Τότε άκουγε ο λαός μας το εγερτήριο σάλπισμά του που έφτανε στον τόπο μας, σπάζοντας τα κάστρα του φασισμού πάνω από θάλασσες και χώρες. Ψες το βράδυ, είχε την ευτυχία να χορτάσει το μεγάλο ποιητή. Να τυλιχτεί στα μάγια της ωραίας μα και αντρειωμένης ποίησής του. […]». (εφημερίδα Λαϊκή Φωνή, 4-6-1946)

Το ιδιόχειρο σημείωμα με την υπογραφή του μεγάλου Γάλλου ποιητή

 

«Η λευτεριά δεν μπορεί να ξεριζωθεί απ’ αυτό τον τόπο»

Στις διαλέξεις του, σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη ο αντιφασίστας ποιητής μίλησε θερμά για τη συμβολή της Ελλάδας και της Γαλλίας στον αντιχιτλερικό αγώνα και στάθηκε ιδιαίτερα στους νεκρούς του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, λέγοντας:

«Αυτοί που μας λείπουν σήμερα, ανήκαν όλοι στην ίδια παράταξη, όπου ο άνθρωπος νικάει το κακό και ετοιμάζει το αυριανό τραγούδι. Γιαυτό βρίσκομαι σήμερα εδώ ανάμεσά σας. Ο ελληνικός λαός μας έδωσε την απόδειξη πως τίποτα δεν πάει χαμένο όταν είναι για την υπεράσπιση της λευτεριάς, γιατί μόνος αυτός κράτησε τους βαρβάρους…Και είμαστε βέβαιοι πως η λευτεριά δεν μπορεί να ξεριζωθεί απ’ αυτό τον τόπο, παρά μονάχα αν αφανιστεί ολότελα ο λαός».

Ιδιόχειρο σημείωμα

Φεύγοντας από τη Θεσσαλονίκη σιδηροδρομικώς για το Παρίσι, μέσω Βελιγραδίου, σε ιδιόχειρο χαιρετισμό του προς τον ελληνικό λαό, που δημοσιεύθηκε στην κομμουνιστική εφημερίδα «Λαϊκή Φωνή» της Θεσσαλονίκης, ο Πωλ Ελυάρ ανέφερε:

«Η εμπιστοσύνη μου προς τον ελληνικό λαό δυνάμωσε από την επαφή μου μαζί του. Κανένας άλλος λαός δεν μούδωσε ποτέ τόση ελπίδα στον άνθρωπο. Ποιος τάχα θα τολμήσει να καυχηθεί πως μπορεί να λυγίσει το θάρρος του, την αγάπη του για τη λευτεριά, την πίστη του στη δικαιοσύνη; ΚΑΝΕΝΑΣ. Κι αυτό το «κανένας» θάθελα να το μεταφράσω αγγλικά».

Ο Πωλ Ελυάρ (με τα πολιτικά ρούχα) ξαναβρέθηκε στην Ελλάδα το 1949,
για να επισκεφθεί το Γράμμο και να εμψυχώσει τους αντάρτες του Δ.Σ.Ε

Καταλήγοντας να πούμε ότι ο Πωλ Ελυάρ, που κατατάσσεται μαζί με τους συμπατριώτες του Λουί Αραγκόν, και Αντρέ Μπρετόν στους «μεγάλους» του γαλλικού σουρεαλισμού, αν και άρρωστος από φυματίωση, είχε ξανάρθει στην Ελλάδα τρία χρόνια αργότερα, το Μάϊο του 1949, επισκεπτόμενος στο Γράμμο τους αντάρτες του ΔΣΕ για να τους εμψυχώσει με την παρουσία και τα ποιήματά του.

«Άσκοπα ζείτε εσείς χωρίς να δείτε πως οι άνθρωποι
Έχουν ανάγκη την ενότητα να ελπίζουν ν’ αγωνίζονται
Να μάθουνε τον κόσμο και να τον αλλάξουν»