Μία πανδημία στη Θεσσαλονίκη πριν 240 χρόνια

του Σπύρου Κουζινόπουλου
O κορωνοϊός, που επιμένει να ταλαιπωρεί όλη την υφήλιο, γνωρίζοντας μάλιστα και πάλι έξαρση τελευταία, δεν είναι η μοναδική λοιμώδης ασθένεια που έπληξε την ανθρωπότητα. Ειδικά η Θεσσαλονίκη, μέσα σε μία σειρά επιδημιών που σημειώθηκαν στην πόλη ανά τους αιώνες, γνώρισε και μία φοβερή επιδρομή "χολέρας και πανούκλας" που την έπληξε το έτος 1783 και είχε ως συνέπεια τον αφανισμό του ενός τρίτου και πλέον του πληθυσμού της.

Από μια επιστολή του Γάλλου εμπόρου Jean Abeille μαθαίνουμε ότι η επιδημία αυτή ενέσκηψε στη Θεσσαλονίκη τον Ιoύνιο του 1783, ενώ σύμφωνα με τον Βρετανό πρόξενο Olifer, πέθαιναν εξαιτίας της εξήντα άτομα την ημέρα. Οι περιγραφές της εποχής, κυρίως από τους ξένους διπλωμάτες που υπηρετούσαν στη Θεσσαλονίκη και τους ξένους περιηγητές που την επισκέπτονταν, ήταν συγκλονιστικές. Όλοι οι γιατροί της πόλης είχαν ήδη πεθάνει, είτε ασθενούσαν, είτε την είχαν εγκαταλείψει μαζί με άλλους κατοίκους, καταφεύγοντας στα βουνά ή στα νησιά των Βορείων Σποράδων. Μεταξύ των νεκρών ήταν ο  πρώτος δραγουμάνος του γαλλικού προξενείου, Roboli, ενώ είχε ασθενήσει ο ίδιος ο πρόξενος της Βρετανίας και η σύζυγός του που ανέρωσαν μετά από 16 ημέρες.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Βασίλη Γούναρη, είναι δύσκολο να εικάσει κανείς για το ποιά ακριβώς ασθένεια ήταν αυτή που έπληξε τη Θεσσαλονίκη το 1783, σίγουρα όμως δεν ήταν ούτε χολέρα, ούτε πανούκλα. Θα μπορούσε ενδεχομένως να είναι κάποια ιογενής λοίμωξη, όμως το πιθανότερο είναι να επρόκειτο περί τυφοειδούς πυρετού που μεταφέρεται από τους ψύλλους των ποντικιών ή από ψείρες. Ο τύφος που μεταφέρεται με τις ψείρες, έχει και την υψηλότερη θνησιμότητα που υπερβαίνει το 50% των προσβεβλημένων, ειδικά στους ηλικιωμένους.
Η πανδημία αυτή, ήρθε ως συνέχεια της επιδημίας πανώλης που είχε σημειωθεί στη Θεσσαλονίκη δύο χρόνια πριν, το 1781 και η οποία, κατά τον Γάλλο πρόξενο, είχε αφαιρέσει τη ζωή 25.000 - 30.000 Θεσσαλονικέων, αριθμό πάντως υπερβολικό κατά την εκτίμηση του ιστορικού Νίκου Σβορώνου.

"Σεισμοί, λιμοί και καταποντισμοί..."
Όμως τα δεινά για την πρωτεύουσα της Μακεδονίας δεν σταματούσαν εκεί. Από ένα υπόμνημα του  Γάλλου ερευνητή και ιερωμένου, Augustine Belley, που αναγνώσθηκε στις 30 Ιουνίου 1772, σε ανοικτή συνεδρία της Γαλλικής Ακαδημίας Επιγραφών και Γραμμάτων, και ήταν βασισμένο σε έκθεση που είχε στείλει από τη Θεσσαλονίκη το 1768 ο Γάλλος πρόξενος d’Evans, διαβάζουμε:
[…] Η πεδιάδα της Θεσσαλονίκης είναι θαυμάσια, με άφθονα δημητριακά και σιτηρά. Εφοδιάζει τη Γαλλία και την Ιταλία με μεγάλες ποσότητες μαλλιού και σιταριού. Είναι ευχάριστη η αντίθεση που συναντά κανείς, από τις πλατιές πεδιάδες και τα βουνά, τους λόφους, τους ποταμούς, τις λίμνες καθώς και τα χωριά που κατοικούνται από Έλληνες και διοικούνται από έναν βοεβόδα ή μισθωτή του δημοσίου.
Ωστόσο, ο αέρας δεν είναι υγιεινός, ιδιαίτερα μετά το έτος 1759, κατά τη διάρκεια του οποίου ισχυροί σεισμοί που γίνονταν επί πενήντα ημέρες, υποχρέωσαν τους κατοίκους να εγκαταλείψουν την πόλη και τους Φράγκους να καταφύγουν σε σκηνές. Υπολογίζεται ότι στην αποφορά του εδάφους –το οποίο άνοιξε σε πολλά σημεία– οφείλονται οι τριταίοι πυρετοί που δεν άφησαν σχεδόν κανέναν αλώβητο και συχνά εξελίσσονται σε τυφοειδείς πυρετούς. 
Όταν η πανούκλα εκδηλώνεται, θανατώνει πολλούς. Έχει παρατηρηθεί ότι από τότε που τα τουρκικά πλοία «αρναούτ» διενεργούν τις μεταφορές, η πανούκλα εκδηλώνεται λόγω αμέλειας πιο συχνά, συγκριτικά με την περίοδο που οι Φράγκοι πραγματοποιούσαν όλες τις μεταφορές στην Ανατολή. Και τούτο διότι όταν κατέφθαναν πλοία από ύποπτα λιμάνια, οι πρόξενοι των αντίστοιχων κρατών εμπόδιζαν την προσέγγισή τους, τα έβαζαν σε καραντίνα και παρείχαν κάθε δυνατή αρωγή […].

 Τα κοιμητήρια που βρίσκονταν έξω από τα ανατολικά τείχη. Μεγάλο ισλαμικό κοιμητήριο, όμως, υπήρχε
και έξω από τη Νέα Πύλη, κατά μήκος της σημερινής οδού Λαγκαδά (Συλλογή Α. Γ. Παπαϊωάννου).

Θλιβερός απολογισμός
Οι τάφοι των θυμάτων της πανώλης, όπως μας πληροφορεί ο Ιταλός ταξιδιώτης, Alessandro Bisani, που βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 15 Ιουνίου 1788, βρίσκονταν "στο άνω τμήμα της πόλης".  Ενώ σημαντική ήταν η περιγραφή του Γάλλου στρατηγού, Mathieu Dumas, ο οποίος επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη κατ’ εντολή της γαλλικής κυβέρνησης την περίοδο από το 1783 έως το 1785
"Αγκυροβολήσαμε μπροστά στην πόλη στις 23 [Σεπτεμβρίου]. Δεν μας είχε δηλωθεί κανένα κρούσμα πανώλης, αλλά εδώ και τρεις μήνες είχε ενσκήψει μία φοβερή επιδημία ερυθρού πυρετού, η οποία εξολόθρευσε το ένα τρίτο των κατοίκων. Οι περισσότεροι εμπορικοί οίκοι έχασαν σχεδόν όλο το προσωπικό τους και δεν μπόρεσαν να το αντικαταστήσουν. Ένας δραγουμάνος με κάτωχρη όψη, ο οποίος μετά βίας μπορούσε να σύρει τα πόδια του, έκανε τον θλιβερό απολογισμό των θανάτων από τον ερυθρό πυρετό που έπληξε τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. Ο κύριος Bonneval απαγόρευσε στο πλήρωμά του κάθε επικοινωνία με τη στεριά. Δεν δώσαμε σημασία σ’ αυτό, λόγω της αποστολής που μας είχε ανατεθεί. Έπρεπε μόνοι μας να λάβουμε τις κατάλληλες προφυλάξεις. Ο συνάδελφός μου δεν άργησε να προσβληθεί από δυνατό πυρετό. Εγώ στάθηκα πιο τυχερός από αυτόν και τελείωσα χωρίς ατύχημα την αποστολή μας, τα αποτελέσματα της οποίας σας παρουσιάζουμε. 

Η πανούκλα στα παζάρια
Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η περιγραφή της πανούκλας από τον Άγγλο Edward Daniel Clarke ο οποίος βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη τον Δεκέμβριο του 1801:
"Μας είπαν ακόμη ότι η πανούκλα ήταν εντοπισμένη στα «παζάρια», στο χαμηλότερο τμήμα της πόλης, και στις συνοικίες που κατοικούσαν οι Εβραίοι, με τους οποίους δεν είχαν καμία επαφή. Δυστυχώς, στο τμήμα εκείνο της πόλης βρισκόταν σχεδόν η  μοναδική αξιοθέατη αρχαιότητα του τόπου, τα προπύλαια του αρχαίου ιπποδρόμου ή του forum. Κι εμείς ήμασταν αποφασισμένοι να μη φύγουμε από τη Θεσσαλονίκη, αν δεν απολαμβάναμε το θέαμα των περίφημων έξεργων που διατηρούνταν εκεί. Μας είπαν ότι μπορούσαμε να τα δούμε, αρκεί να ήμασταν προσεκτικοί".

Τα νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης
Αξίζει επίσης να αναφερθούμε για την κατάσταση των νοσοκομείων της Θεσσαλονίκης, την εποχή της πανώλης, όπως έγινε από τον Άγγλο φιλάνθρωπο, John Howard, που επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη το 1786, επιστρέφοντας από τη Σμύρνη:
"Στη Θεσσαλονίκη, σε έναν κοιμητηριακό τόπο έξω από την πόλη, οι Έλληνες έχουν ένα νοσοκομείο για τους ασθενείς που έχουν μολυνθεί, το οποίο περιβάλλεται από ψηλούς τοίχους και έχει στην είσοδο σιδερένια πόρτα. Υπήρχαν τέσσερις αίθουσες στο ισόγειο και πάνω από αυτές ένας όροφος για να διαμένουν οι ασθενείς που βρίσκονται υπό ανάρρωση. Αν και σχεδόν άδειο, μου δημιούργησε τον ίδιο πονοκέφαλο που αισθάνομαι σε πλήρη λοιμοκαθαρτήρια.
Διαφορετικό είναι το νοσοκομείο των Εβραίων, που βρίσκεται σε ανυψωμένο έδαφος στη μέση του κοιμητηρίου τους. Μερικές επιτύμβιες πλάκες χρησιμεύουν για τραπέζια και καθίσματα. Είναι ένα είδος ευρύχωρου παραπήγματος, χωρισμένου στη μέση με τοίχο, οι πλευρές του οποίου στηρίζονται σε κολόνες. Ήταν ανάλαφρο και ευάερο και καλύτερα διευθετημένο για τον σκοπό που επιτελεί, σε σύγκριση με ο,τιδήποτε έχω δει". 

Και οι φυλακές της
Επίσης, ο Howard επισκέφθηκε «όλες» τις φυλακές. Δεν γνωρίζουμε ποιες ακριβώς φυλακές υπήρχαν στα 1786 στη Θεσσαλονίκη. Εκτός από τον «Πύργο του Αίματος», τον Λευκό Πϋργο, κατά τον 19ο αιώνα καταγράφονται και οι εξής φυλακές: 
(α) Στο προαύλιο του κονακιού του διοικητή του βιλαετίου (δηλαδή στον χώρο του σημερινού διοικητηρίου, προς την πλευρά της οδού Προξένων), 
(β) Στο κάτω μέρος της σημερινής πλατείας Διοικητηρίου, όπου αναφέρονται γυναικείες φυλακές. 
(γ) Στο κάτω μέρος της σημερινής πλατείας Αρχαίας Αγοράς, όπου αναφέρονται φυλακές για χριστιανούς και Εβραίους. 
(δ) Στο ύψος των σημερινών οδών Κασσάνδρου και Ιουλιανού.
Υπήρχε επίσης και μία φυλακή της ελληνικής κοινότητας, της οποίας αγνοούμε τη γεωγραφική θέση, αλλά πιθανώς να βρισκόταν μέσα στο συγκρότημα της μητρόπολης. Το Επταπύργιο χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα.

Βιβλιογραφία
-Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 π.Χ. - 1983, Θεσσαλονίκη 1983
-Βασίλης Γούναρης,"Επιδημία στη Θεσσαλονίκη το 1783, Μακεδονικά, τεύχ, 37, Θεσσαλονίκη 2008
-Νίκος Σβορώνος, Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης τον 18ο αιώνα, Αθήνα 1996.
-Αιμιλία Θεμοπούλου, "Οι επιδημίες στη Θεσσαλονίκη κατά τον ΙΘ΄αιώνα. Η πανώλης και η χολέρα". Πρακτικά ΙΖ΄Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1997.
-Κωνσταντίνος Μέρτζιος (επιμ.), Μνημεία Μακεδονικής ιστορίας [Μακεδονική Βιβλιοθήκη, αρ. 7], Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2007.