Γνωστές προσωπικότητες που πέρασαν από το κάτεργο του Γεντί Κουλέ

Στον εγκλεισμό στις μεσαιωνικές φυλακές του Γεντί Κουλέ γνωστών προσωπικοτήτων της Αριστεράς αλλά και του πνευματικού κόσμου της χώρας, καθώς και του έπους της Εθνικής Αντίστασης, αναφέρεται ο Σπύρος Κουζινόπουλος, σε συνέντευξή του στο διαδικτυακό περιοδικό Literature.gr. που κατά κύριο λόγο  επικεντρώνεται στη λογοτεχνία και στις τέχνες και δημοσιεύει νέα για τον πολιτισμό. Η συνέντευξη δόθηκε από αφορμή το βιβλίο του «Γεντί Κουλέ, η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ.

Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, κατά καιρούς φυλακίσθηκαν στο Επταπύργιο γνωστά στελέχη του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος της χώρας όπως ο ηγέτης της «Φεντερασιόν», της πρώτης εργατικής και σοσιαλιστικής ομοσπονδίας στη νοτιοανατολική Ευρώπη Αβραάμ ΜΝπεναρόγια και αργότερα οι Νίκος Ζαχαριάδης, Μάρκος Βαφειάδης, Άρης Βελουχιώτης, Μιχάλης Σινάκος και πολλοί άλλοι. Από εκτελεσμένους μπορούμε να αναφέρουμε τον Αρχιμανδρίτη στη Μητρόπολη Κοζάνης Ιωακείμ Λιούλια που εκτελέστηκε από τους Ναζί σε ηλικία 32 ετών την 1η Ιουλίου 1943 ή των 27 κομμουνιστών που κατάγονταν από την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη που προτίμησαν να στηθούν στο εκτελεστικό απόσπασμα στις 30 Δεκεμβρίου 1942, αρνούμενοι να απαρνηθούν την ελληνική τους ταυτότητα και να βουλγαρογραφτούν, όπως τους ζητούσαν οι κατακτητές. 

Για την περίοδο του Εμφυλίου οι εκτελέσεις που συγκλονίζουν, ήταν της ηρωίδας της Εθνικής Αντίστασης Κούλας Ελευθεριάδου, που ηγούνταν της διαδήλωσης στις 25 Μαρτίου 1944 για τον εορτασμό της εθνικής επετείου, αψηφώντας τις μπούκες των γερμανικών πολυβόλων ή των μαθητριών γυμνασίου Ευπραξίας Νικολαίδου και Εύας Κουρουζίδου που οδηγήθηκαν στον τόπο εκτέλεσης το 1948 φορώντας τις μαθητικές τους ποδιές, επειδή συγκέντρωναν τρόφιμα και χρήματα για τις οικογένειες των φυλακισμένων και των εξόριστων. 

Τέλος ιδιαίτερα αναφορά γίνεται σε δύο διακεκριμένους ανθρώπους των Γραμμάτων, τον Ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη και τον συγγραφέα Χρόνη Μϊσσιο που καταδικασμένοι σε θάνατο από το Έκτακτο Στρατοδικείο ζούσαν επί τρία κάθε νύχτα  χρόνια με την αγωνία του μελλοθάνατου, μήπως οδηγούνταν αυτοί το επόμενο πρωί στο εκτελεστικό απόσπασμα.

Αναλυτικά η συνέντευξη του Σπύρου Κουζινόουλου στη Λεύκη Σαραντινιού

1) Ποιο ήταν το κίνητρό σας για τη συγγραφή του συγκεκριμένου βιβλίου; Υπήρξε κάποια αφορμή γι’ αυτό ή ήταν μία χρόνια επιθυμία σας;

 Όλα άρχισαν όταν γύρω στο 1970 έπεσε στα χέρια μου ένα φύλλο της χειρόγραφης εφημερίδας «Εφταπυργίτης» που εκδίδονταν από τους πολιτικούς κρατουμένους των φυλακών του Γεντί Κουλέ της περιόδου 1945-1947 και χέρι-χέρι κυκλοφορούσε σε κάθε της έκδοση. Το φύλλο αυτό, που υπάρχει στο αρχείο μου και αποτελεί το μόνο που σώζεται από τα δεκάδες ή εκατοντάδες που κυκλοφόρησαν εκείνη την ταραγμένη εποχή, αποτέλεσε και το ερέθισμα να αρχίσω από τότε να ψάχνω την υπόθεση των φυλακών Επταπυργίου.

 2) Πόσον καιρό σας πήρε η έρευνα για τη συγγραφή του βιβλίου και τι σας δυσκόλεψε περισσότερο σε αυτήν;

 Σύμφωνα με όσα σας είπα προηγουμένως, η έρευνα για το θέμα αυτό κράτησε περισσότερο από μισό αιώνα, γι’ αυτό και από τον πρόλογο ακόμη του βιβλίου μου έσπευσα να ζητήσω συγνώμη από τους πολιτικούς κρατούμενους του Γεντί Κουλέ που ξεδίπλωσαν τις αναμνήσεις τους, μου τις εμπιστεύθηκαν για να βοηθήσουν την προσπάθεια και δεν βρίσκονται δυστυχώς σήμερα στη ζωή για να τις δουν δημοσιευμένες. Η μεγάλη δυσκολία που συνάντησα, ήταν η παντελής σχεδόν -πλην ελάχιστων περιπτώσεων- έλλειψη πηγών για το θέμα. Λες και οι ιστορικοί ή οι ερευνητές απέφευγαν από δέος για το ματωβαμένο Επταπύργιο να το προσεγγίσουν ιστορικά, ή συναντούσαν ανυπέρβλητα εμπόδια εξαιτίας των πιο σκοτεινών περιόδων της νεότερης ελληνικής ιστορίας με τις οποίες συνδέθηκε. Αυτό το γεγονός που με οδήγησε στην αναζήτηση πρωτογενούς υλικού, κάτι που βοήθησε ώστε να βγει καλύτερο το βιβλίο μου.

 3) Στο βιβλίο σας αναφέρετε ότι οι φυλακές του Επταπυργίου – ή αλλιώς του Γεντί Κουλέ – θεωρούνταν από τις χειρότερες στην Ελλάδα όσον αφορά τις συνθήκες κράτησης. Θα μπορούσατε να μας εξηγήσετε σε τι διέφεραν από άλλες φυλακές της εποχής και ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν σε τόσο δύσκολες συνθήκες διαβίωσης για τους κρατούμενους;

Πράγματι, οι φυλακές Επταπυργίου που κατά καιρούς χαρακτηρίστηκαν ως «υγρός τάφος», «αποθήκη ψυχών», «κολαστήριο» και «τάφος των ζωντανών», αποτελούσαν επί έναν αιώνα τις χειρότερες φυλακές της χώρας. Και κάπου είπα ότι ίσως δεν έπρεπε να τις παρομοιάσω με τη Βαστίλη, καθώς οι περιβόητες γαλλικές φυλακές θα έμοιαζαν με …. σουίτα πολυτελούς ξενοδοχείου μπροστά στο φοβερό αυτό κάτεργο της Θεσσαλονίκης. 

Δεν ήταν μόνο οι άθλιες συνθήκες κράτησης στο μεσαιωνικό κάστρο, με την υγρασία να αναβλύζει το χειμώνα από τους τοίχους του, αντάμα με τον πόνο των δεσμωτών του κάτεργου και το καλοκαίρι οι πυρωμένες πέτρες να το μετατρέπουν σε θερμοθάλαμο. Αλλά η όλη κατάσταση επιτείνονταν από το άθλιο σύστημα που επικρατούσε στο Γεντί Κουλέ καθ’ όλη την περίοδο λειτουργίας του, ένα καθεστώς άγριας εκμετάλλευση των φυλακισμένων, από ένα σύστημα εξουσίας, τα βασανιστήρια, τους βιασμούς κρατουμένων, την ελεύθερη διακίνηση ναρκωτικών, τα εφιαλτικά μπουντρούμια και τόσα άλλα. Επιβεβαιώνοντας τα όσα έλεγε ο Ιωάννης Πετρουνάκος σε αναφορά του προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο ότι «και κτήνη να έκλειε τις εντός αυτών, θα προεκάλει την αγανάκτησιν των φιλοζώων». 

Ο Σπ' Κουζινόπουλος, ως Γενικός Διευθυντής του Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων διοργανωτής Διαβαλκανικού συνεδρίου των ειδησεογραφικών πρακτορείων της νοτιοανατολικής Ευρώπης για την επίδραση των ιδεών του Ρήγα 

4 ) Οι φυλακές αυτές λειτούργησαν σχεδόν 100 χρόνια, από το 1896 περίπου μέχρι και το 1989. Ποια περίοδος της ιστορίας τους πιστεύετε εσείς ότι ήταν η πιο «μαύρη», εκείνη, δηλαδή, με τις περισσότερες εκτελέσεις, η περίοδος της τουρκοκρατίας, της γερμανικής κατοχής, του ελληνικού εμφυλίου ή της χούντας των συνταγματαρχών;

 Όλες οι περίοδοι λειτουργίας του Γεντί Κουλέ ως φυλακής ήταν δύσκολες, η κάθε μία με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, όπως τα αναλύω στο βιβλίο μου, αν και οι άθλιες συνθήκες κράτησης στο μεγαλύτερο μέρος τους παρέμειναν ίδιες. Ξεκινώντας από την εποχή της τουρκοκρατίας μέχρι το 1912, την ελληνική διοίκηση μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον Οθωμανικό ζυγό, την περίοδο του μεσοπολέμου, τις δύο δικτατορίες (της 4^ης Αυγούστου του Ι.Μεταξά και της χούντας των συνταγματαρχών) και φτάνοντας μέχρι το κλείσιμό του το 1989. Όμως οι πιο μαύρες, ήταν όντως αυτές της γερμανικής κατοχής και του Εμφυλίου πολέμου.

Για τη ναζιστική κατοχή γνωρίζουμε από διάφορες πληροφορίες και μαρτυρίες ότι οι εκτελέσεις κρατουμένων στο Επταπύργιο ήταν περίπου 300-350, αν και δεν υπάρχουν τα αρχεία εκείνης της περιόδου που τα ανατίναξαν οι χιτλερικοί κατά την αποχώρησή τους από τη Θεσσαλονίκη στις 30 Οκτωβρίου 1944. Για τον Εμφύλιο γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι οι εκτελεσμένοι ήταν περίπου 400, σύμφωνα με τον σχεδόν πλήρη κατάλογο που δημοσιεύεται στο παράρτημα του βιβλίου μου.

  5) Θα θέλατε να μας αναφέρετε κάποια από τα γνωστά ονόματα που πέρασαν από τις φυλακές του Γεντί Κουλέ;  Και κάποιους γνωστούς εκτελεσθέντες;  

 Κατά καιρούς φυλακίσθηκαν στο Επταπύργιο γνωστά στελέχη του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος της χώρας όπως ο ηγέτης της «Φεντερασιόν», της πρώτης εργατικής και σοσιαλιστικής ομοσπονδίας στη νοτιοανατολική Ευρώπη και αργότερα οι Νίκος Ζαχαριάδης, Μάρκος Βαφειάδης, Άρης Βελουχιώτης, Μιχάλης Σινάκος και πολλοί άλλοι. Από εκτελεσμένους μπορούμε να αναφέρουμε τον Αρχιμανδρίτη στη Μητρόπολη Κοζάνης Ιωακείμ Λιούλια που εκτελέστηκε από τους Ναζί σε ηλικία 32 ετών την 1^η Ιουλίου 1943 ή των 27 κομμουνιστών που κατάγονταν από την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη που προτίμησαν να στηθούν στο εκτελεστικό απόσπασμα στις 30 Δεκεμβρίου 1942, αρνούμενοι να απαρνηθούν την ελληνική τους ταυτότητα και να βουλγαρογραφτούν, όπως τους ζητούσαν οι κατακτητές. Για την περίοδο του Εμφυλίου οι εκτελέσεις που με συγκλόνισαν ήταν της ηρωίδας της Εθνικής Αντίστασης Κούλας Ελευθεριάδου, που ηγούνταν της διαδήλωσης στις 25 Μαρτίου 1944 για τον εορτασμό της εθνικής επετείου, αψηφώντας τις μπούκες των γερμανικών πολυβόλων ή των μαθητριών γυμνασίου Ευπραξίας Νικολαίδου και Εύας Κουρουζίδου που οδηγήθηκαν στον τόπο εκτέλεσης το 1948 φορώντας τις μαθητικές τους ποδιές, επειδή συγκέντρωναν τρόφιμα και χρήματα για τις οικογένειες των φυλακισμένων και των εξόριστων.

 6) Αναφέρετε στο βιβλίο σας ότι, κατά καιρούς, σημειώθηκαν και πολλές αποδράσεις από το Γεντί Κουλέ. Θέλετε να μας πείτε ποιες από αυτές ήταν οι πιο θρυλικές;

 Οι περισσότερες αποδράσεις έγιναν την περίοδο του μεσοπολέμου. Η πιο θρυλική, ήταν η θεαματική διαφυγή από το κάτεργο του Επταπυργίου του μετέπειτα Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, ο οποίος στις 29 Μαρτίου 1925 διέφυγε και μάλιστα από την κεντρική πύλη των φυλακών αλλάζοντας ρούχα και ένα καπέλο που τα είχε μεταφέρει μία επισκέπτριά του, ανακατεμένος με τους άλλους επισκέπτες στο τέλος του επισκεπτηρίου. 

Από τις εντυπωσιακές αποδράσεις, ήταν και αυτό του λήσταρχου Μήτρου Τζατζά ο οποίος πέταξε στην κυριολεξία από το υψηλότερο σημείο του Επταπυργίου, κρατώντας στα χέρια μία μεγάλη ομπρέλα που του χρησίμευσε ως αερόστατο και τον βοήθησε να προσγειωθεί σώος στο έδαφος. Αντίθετα ένας συγκρατούμενος και μέλος της συμμορίας του, ο Δημήτριος Μπουρλής που πήδηξε μαζί του, αλλά χωρίς ομπρέλα αυτός, τραυματίστηκε σοβαρά σε χέρια, πόδια και πλευρά, με συνέπεια να συλληφθεί αμέσως και να εκτελεστεί την επόμενη μέρα. 

1997: Από την παρουσίαση του βιβλίου “Το μεγάλο Άλμα, η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912”. Από αριστερά: Ο εκδότης του ΙΑΝΟΥ Νίκος Καρατζάς, ο ποιητής Τάκης Βαρβιτσιώτης, ο συγγραφέας Σπύρος Κουζινόπουλος, ο καθηγητής της Νομικής Σχολής και συγγραφέας Παύλος Πετρίδης και ο επιχειρηματίας Νίκος Ζαρντινίδης επί πολλά χρόνια υπουργός των κυβερνήσεων του Κωνσταντίνου Καραμανλή.

7) Η υπόθεση Παγκρατίδη απασχόλησε έντονα την κοινή γνώμη τότε και άφησε βαθύ αποτύπωμα στη συλλογική μνήμη της Θεσσαλονίκης. Μέσα από την έρευνά σας, πιστεύετε ότι η υπόθεση αυτή ανέδειξε ευρύτερα προβλήματα στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης της εποχής;

 Η εκτέλεση στις 16 Φεβρουαρίου 1968 του 24χρονου Αριστείδη Παγκρατίδη, με την άδικη και αναπόδεικτη κατηγορία ότι υπήρξε ο «Δράκος του Σέϊχ Σου», αποτέλεσε στίγμα για τη Δικαιοσύνη και όντως ανέδειξε τα ευρύτερα σοβαρά προβλήματα στο δικαστικό σύστημα της χώρας, όπως αυτά αναδείχτηκαν και σε άλλες μεγάλες υποθέσεις που διαδραματίστηκαν στη Θεσσαλονίκη, όπως των πολιτικών δολοφονιών του Γρηγόρη Λαμπράκη, του Γιάννη Χαλκίδη, του Στέφανου Βλδεμίρη και του Γιώργη Τσαρουχά, νωρίτερα των δολοφόνων του Γιάννη Ζεύγου και του αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ αλλά και αργότερα των βασανιστών της χούντας, που όλοι «κατά σύμπτωση» έπεσαν στα μαλακά

 8) Το Γεντί Κουλέ έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τη λογοτεχνία, αλλά και τη μουσική. Για ποιον λόγο πιστεύετε ότι η συγκεκριμένη φυλακή στοιχειώνει μέχρι και σήμερα τη συλλογική μας συνείδηση; Υπάρχει άλλη φυλακή επί ελληνικού εδάφους που να είναι τόσο διαβόητη όσο ήταν εκείνη;

 Πράγματι, το Γεντί Κουλέ υπήρξε πηγή έμπνευσης για τη λογοτεχνία, καθώς έγραψαν γιαυτό πολλοί λογοτέχνες και ποιητές, όπως ο  Μανόλης Αναγνωστάκης, ο Χρόνης Μίσσιος, ο Ντίνος Χριστιανόπουλος, ο Ηλίας Πετρόπουλος κ.α., αλλά και η πιο πολυτραγουδισμένη φυλακή της χώρας. Κιαυτό λόγω της σκληρότητας, των άθλιων συνθηκών και των εκτελέσεων που γίνονταν εκεί. Άφησαν εποχή τα πάνω από δέκα ρεμπέτικα τραγούδια για το Επταπύργιο όπως το «Γεντί Κουλέ» με τον Καζαντζίδη, το «Αντιλαλούν οι φυλακές» με τον Βαμβακάρη, «Πέρα στα κάστρα του Γεντί Κουλέ» με τον Νταλάρα, «Γεντί Κουλέ» με τον Πασχάλη Τερζή, «Δραπέτης του Γεντί Κουλέ», «Πέντε χρόνια δικασμένος», «Τα κάστρα του Γεντί», «Βράδιασε στο Γεντί Κουλέ» και τόσα άλλα.

 9) Πώς είναι σήμερα η κατάσταση μέσα στο Γεντί Κουλέ και στη γύρω περιοχή; Είναι επισκέψιμες οι πρώην φυλακές;

 Οι πρώην φυλακές του Γεντί Κουλέ είναι μεν επισκέψιμες, όμως το υπουργείο Πολιτισμού επιμένει διαχρονικά, από τότε που σταμάτησε να χρησιμοποιείτε ως κατάστημα κράτησης, μόνο στην ανάδειξη της βυζαντινής φύσης του μνημείου και αρνείται πεισματικά κάθε αξιοποίησή του που θα θύμιζε το παλιό κάτεργο. Μάλιστα το 1996, με κυβέρνηση Σημίτη, είχε προταθεί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο η κατεδάφιση όλων των κτιρίων των φυλακών πλην της απομόνωσης. Κάτι που τελικά αποφεύχθηκε μετά τον  ξεσηκωμό της κοινής γνώμης. Η οποία δικαιολογημένα θεώρησε την ενέργεια εκείνη ως προσπάθεια «εξαγνισμού» ενός μνημείου το οποίο στη συλλογική μνήμη συνδέθηκε περισσότερο ως φυλακή παρά με το βυζαντινό αμυντικό κτίσμα. Προσωπικά εδώ και χρόνια καταβάλω προσπάθεια προκειμένου ένα τμήμα του Επταπυργίου να λειτουργήσει ως Μουσείο, όπου θα μπορέσω να παραδώσω εκεί και το πολύ πλούσιο αρχείο που διαθέτω για το Γεντί Κουλέ.

 10) Έχετε αποφασίσει με ποιο θέμα θα ασχοληθείτε μετά συγγραφικά;

 Έχω ήδη έτοιμο ένα νέο βιβλίο μου με τον τίτλο «Ρινίσματα Ιστορίας» όπου παρουσιάζω δώδεκα διαφορετικές αυτοτελείς ιστορίες σημαντικών γεγονότων που διαδραματίστηκαν στη Βόρεια Ελλάδα. Ιστορίες που θεωρώ ότι έρχονται να συμπληρώσουν ως μικρές ή μεγάλες ψηφίδες, το παζλ της ιστορικής διαδρομής της Θεσσαλονίκης και του υπόλοιπου βορειοελλαδικού χώρου στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Ενώ δουλεύω ήδη ένα ακόμη έργο μου που ονομάζεται «Μία απόβαση των Συμμάχων που δεν έγινε ποτέ», καθώς και μία τριλογία υπό τον τίτλο «Η Θεσσαλονίκη του Πολέμου, της Κατοχής και της Απελευθέρωσης». Και τέλος, προσπαθώ να βάλω στο χαρτί ένα διήγημα για την αληθινή ηρωϊκή ιστορία των γονιών μου. Με τον πατέρα μου να στέλνεται ως «ντουρντουυβάκι» όμηρος στη Βουλγαρία το 1941 από τους φασίστες κατακτητές και τη μάνα μου να πεθαίνει εξαιτίας των κακουχιών που υπέστη εξόριστη από τη χούντα στη Γυάρο και τη Λέρο. Καθώς είμαι ήδη 78 χρόνων, μακάρι να έχω μια μικρή ακόμη παράταση ζωής για να μπορέσω να εκδώσω όσα έχω κατά νου.

 ΠΗΓΗ: https://www.literature.gr/i-ereyna-moy-gia-to-genti-koyle-kratise-perissotero-apo-miso-aiona-o-spyros-koyzinopoylos-synomilei-me-tin-leyki-sarantinoy/