Η ανατροπή της κυβέρνησης Πλαστήρα τον Δεκαπενταύγουστο του 1950

Οι δηλώσεις του στην Τήνο, στον εορτασμό της Παναγίας, για εφαρμογή μέτρων ειρήνευσης και κατάργηση της θανατικής ποινής, οδηγούν Παλάτι, Αμερικανούς και Δεξιά σε μεθόδευση εξαναγκασμού σε παραίτηση

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Τέτοιες μέρες πριν 75 χρόνια,  τον Δεκαπενταύγουστο του 1950, με τις μεθοδεύσεις του Παλατιού, της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα, της δεξιάς και κάποιων φιλικών προς όλους αυτούς πολιτικών, όπως ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ανατρέπεται η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση του Νικόλαου Πλαστήρα. Ως αιτία του εξαναγκασμού του σε παραίτηση, προβάλλονται οι δηλώσεις που είχε κάνει στην Τήνο, κατά τον εορτασμό της γιορτής της Παναγίας υπέρ της εφαρμογής μέτρων ειρήνευσης στη χώρα, της κατάργησης της θανατικής ποινής και της αναστολής εκτέλεσης των 2.000 και πλέον μελλοθάνατων κομμουνιστών που παρέμεναν στις ελληνικές φυλακές περιμένοντας τη σειρά τους για να στηθούν στα εκτελεστικά αποσπάσματα της ανώμαλης μετεμφυλιακής περιόδου.

Παρά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου, στα τέλη Αυγούστου του 1949, ο αριθμός των πολιτικών κρατουμένων στο Γεντί Κουλέ, όπως και στις άλλες φυλακές της χώρας (φυλακές Αβέρωφ στην Αθήνα, Αίγινας, Κέρκυρας, Σπάρτης, Ιτζεδίν στην Κρήτη κ.α.), παρέμενε πολύ υψηλός, το ίδιο και ο αριθμός των πολιτικών εξόριστων. Είναι αδύνατον να υπολογισθεί συνολικά πόσοι άνθρωποι εξέτισαν κάποια ποινή σε φυλακή ή ήταν εκτοπισμένοι σε νησιά όπως ο Άη-Στράτης, η Ανάφη, η Γυάρος, η Σαμοθράκη, το Τρίκερι για γυναίκες εξόριστες κ.α. Τεκμηριώνεται όμως ότι από το 1947 έως τα τέλη του 1949 ο αριθμός τους παρέμενε σταθερός: τουλάχιστον 30.000 άνδρες και γυναίκες βρίσκονταν εξόριστοι ή φυλακισμένοι, χωρίς να συνυπολογίζονται οι κρατούμενοι στη Μακρόνησο.  1

Ο πρωθυπουργός Νικ. ΠΛαστήρας κατά την περιφορά της Παναγίας στην Τήνο τον Δεκαπενταυγουστο 1940

Στο απόσπασμα και μετά το τέλος του Εμφύλιου

Οι εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων στο Γεντί Κουλέ και τις άλλες ελληνικές φυλακές θα κοπάσουν το πρώτο διάστημα μετά τον τερματισμό της αδελφοκτόνας εμφύλιας σύρραξης. 2

Στα αρχεία του Επταπυργίου δεν αναφέρονται να έγιναν τουφεκισμοί κατά το έτος 1950. Εκείνη τη χρονιά στις φυλακές της Θεσσαλονίκης κρατούνταν 895 πολιτικοί κρατούμενοι εκ των οποίων οι 146 γυναίκες, 94 ποινικοί κρατούμενοι, 118 δωσίλογοι, 49 χαρακτηρισμένοι ως “στασιαστές” και 37 με βάση αποφάσεις του Διαρκούς Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι δύο τελευταίες εκτελέσεις του προηγούμενου έτους είχαν γίνει εκεί στις 19 Σεπτεμβρίου 1949 με δύο ποινικούς κατάδικους, ενώ νωρίτερα είχαν στηθεί ομαδικά στο εκτελεστικό απόσπασμα και μάλιστα τρεις μόλις μέρες πριν τη λήξη του Εμφύλιου, τέσσερεις πολιτικοί κρατούμενοι στις 26 Αυγούστου 1949. Επρόκειτο για τους Βαγγέλη Αλεξανδρίδη, Νίκο Μάντη, Στάθη Ραβδίδη και Χρίστο Ρασόκωφ.  3

Σύμφωνα με τα στοιχεία που ανακοίνωσε τον Απρίλιο του 1950 το Γενικό Επιτελείο Στρατού, στις αρχές του 1950 υπήρχαν ακόμη στις φυλακές όλης της χώρας 17.000 καταδικασμένοι σε θάνατο, ισόβια και άλλες ποινές. Από αυτούς σε θάνατο ήταν οι 5.322, από τους οποίους είχαν εκτελεστεί ήδη οι 3.033. Καθώς επίσης και 2.289 θανατοποινίτες  με ανεκτέλεστες ποινές. Ακόμα, υπήρχαν 5.500 υπόδικοι που περίμεναν να δικαστούν και οι τελευταίοι 50.000 εξόριστοι και προληπτικώς συλληφθέντες οι οποίοι είχαν απομείνει και δεν είχαν απολυθεί από τη Μακρόνησο, τη Γυάρο, το Τρίκερι και τα άλλα στρατόπεδα εκτόπισης.  4

Σημαντικό ρόλο στην διακοπή των εκτελέσεων κατά τη διάρκεια του 1950 είχε παίξει η κυβερνητική αστάθεια που υπήρχε εκείνη τη χρονιά, οδηγώντας στην εναλλαγή έξι διαφορετικών κυβερνήσεων στην εξουσία.  5

Σε ομιλία του στην Τήνο ο Πλαστήρας αναφέρθηκε στα όσα δίδαξε ο Χριστίος, ότι "πρέπει να συγχωρούμε  τους εχθρούς μας και να αγαπάμε αλλήλους". Η αναφορά αυτή οδήγησε Παλάτι. Αμερικανούς και δεξιά στην ανατροπή του. 

«Πλήρης αποκατάστασις της ειρηνεύσεως και της γαλήνης…»

Καταλυτικό πάντως ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις και την αναστολή των αποφάσεων των εκτάκτων στρατοδικείων υπήρξε η δραστηριότητα του κεντρώου στρατηγού Νικόλαου Πλαστήρα ο οποίος από την επαναδραστηριοποίησή του στις 3 Δεκεμβρίου 1949, με την ίδρυση του Κόμματος Προοδευτικών Φιλελευθέρων, και στη συνέχεια, στις 13 Ιανουαρίου 1950,  την ίδρυση της Εθνικής Προοδευτικής Ενώσεως Κέντρου (ΕΠΕΚ), έθετε ως σκοπούς της νέας του πολιτικής κίνησης “την ταχείαν ανασυγκρότησιν της χώρας χωρίς διασπάθισιν της αμερικανικής βοηθείας και την πλήρη αποκατάστασιν της ειρηνεύσεως και της γαλήνης διά της εξασφαλίσεως τάξεως και δικαιοσύνης εις όλους τους πολίτας, αδιαφόρως πολιτικών φρονημάτων”.  6   Και όταν ανέλαβε πρωθυπουργός στις 15 Απριλίου 1950,  εξήγγειλε την εγκαθίδρυση συνθηκών ισοπολιτείας για όλους ανεξαιρέτως, με ιδιαίτερη μέριμνα στην υιοθέτηση μέτρων επιείκειας και στην αναθεώρηση των ποινικών αποφάσεων των έκτακτων στρατοδικείων.  7

Τελικά η προσπάθεια του Πλαστήρα για την εφαρμογή των μέτρων ειρήνευσης ανακόπηκε από το Παλάτι, τη δεξιά και τους συμμάχους της στον κεντρώο χώρο που με κάθε τρόπο υπονόμευαν την κυβέρνησή του. Η αφορμή, δόθηκε ανήμερα τον Δεκαπενταύγουστο του 1950, όταν ο Πλαστήρας εκφωνώντας έναν εντυπωσιακό λόγο στην Τήνο, κατά τον πανηγυρισμό της εορτής της Παναγίας, τάχθηκε υπέρ της αναστολής των εκτελέσεων. Εκφράζοντας ταυτόχρονα και τη λύπη του για το γεγονός ότι η επιείκεια υπό την παρούσα σύνθεση της συμμαχικής με άλλα κόμματα του κέντρου κυβέρνησης δεν μπορούσε να εφαρμοσθεί “κατ’ ολοκληρίαν”. 8     Για να ταχθεί στη συνέχεια υπέρ της κατάργησης της θανατικής ποινής και των εκτελέσεων και την ολοκληρωτική εφαρμογή μέτρων ειρήνευσης.

«Πρώτη διαταγή μου, η κατάργησις της θανατικής ποινής»

Όπως είχε τονίσει: “Παρεξηγηθείς, κατηγορούμαι ως συνοδοιπόρος των κομμουνιστών. Δεν κάνω όμως τίποτε περισσότερο από ότι μου επιβάλλει η χριστιανική μου πίστις. Και θέλω να καταργηθεί η ποινή του θανάτου. Εξεγείρεται η ψυχή μου ως ανθρώπου και ως χριστιανού όταν πρόκειται να αφαιρεθεί η ζωή ενός άλλου ανθρώπου. Εάν δε είχα την πλειοψηφίαν ή εάν την αποκτήσω και σχηματίσω ομοιογενή κυβέρνησιν, η πρώτη διαταγή μου θα είναι η κατάργησις της θανατικής ποινής. Η δευτέρα, η επιβολή ευρυτάτης επιεικείας”.  9

Εκείνη η δήλωση προθέσεων του Πλαστήρα οδήγησε στην ανατροπή του λίγες μόλις μέρες αργότερα , με την απόσυρση από τον Σοφοκλή Βενιζέλο των υπουργών που διέθετε στην κυβέρνηση. Και μάλιστα, μόλις ο τελευταίος πήρε την εντολή από το Παλάτι για το σχηματισμό δικής του κυβέρνησης,  επαναδραστηριοποίησε τα έκτακτα στρατοδικεία και ενεργοποίησε την εκτέλεση των θανατικών ποινών που είχαν ανασταλεί. Ως πρόσχημα, προβλήθηκε η προσπάθεια της ηγεσίας του ΚΚΕ που βρίσκονταν πλέον στις χώρες της Ανατ. Ευρώπης να κρατήσει επαφή με ξεκομένες μικροομάδες ανταρτών που είχαν απομείνει μετά την αποχώρηση από την επικράτεια του κύριου όγκου των μαχητών του ΔΣΕ. Καθώς επίσης να ξαναλειτουργήσει τις παράνομες κομματικές του οργανώσεις στις μεγάλες πόλεις, με τη χρήση ασυρμάτων για να μπορεί να υπάρχει επικοινωνία. Ήταν η περίφημη «υπόθεση των ασυρμάτων» που ταλάνισε τη χώρα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Κυρίως με την αποκάλυψη του δικτύου Βαβούδη και με το οποίο εμφανίστηκαν από τις αρχές «οι ενταύθα πράκτορες του ΚΚΕ να μεταδίδουν πληροφορίας κυρίως στρατιωτικής φύσεως εις την Βουλγαρίαν».  10

Έτσι λοιπόν, όσα μέλη ή συμπαθούντες το ΚΚΕ συλλαμβάνονταν μετά το τέλος του Εμφυλίου για παράνομη κομματική δραστηριότητα, παραπέμπονταν στο έκτακτο στρατοδικείο με την κατηγορία της «κατασκοπείας» που διατυπώνονταν συλλήβδην κατά δικαίων και αδίκων, χωρίς συγκεκριμένα στοιχεία της περισσότερες φορές.

Όπως προκύπτει από τα αρχεία του Γεντί Κουλέ, στα τέλη του 1950 υπήρχαν σ' αυτές τις φυλακές 188 καταδικασμένοι σε θάνατο πολιτικοί κρατούμενοι που είτε είχαν λάβει χάρη με συνέπεια την αναστολή της εκτέλεσής τους, είτε ζούσαν με την αγωνία μήπως οδηγηθούν κι αυτοί κάποια στιγμή στο εκτελεστικό απόσπασμα. Οι περισσότεροι ήταν νέοι ηλικίας μεταξύ 18 και 25 ετών, υπήρχαν όμως ανάμεσά τους και κάποιοι ηλικιωμένοι, όπως ο 72χρονος Γιάννης Μερτζεμέκης που ήταν κλεισμένος στο Επταπύργιο από τις 16-2-1949. 11

Τα στοιχεία είναι από το βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου «Γεντί Κουλέ, η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.     Πολυμέρης Βόγλης, «Ο Εμφύλιος των αμάχων», στο Ηλίας Νικολακόπουλος-Ιωάννα Παπαθανασίου, Ο Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949, έκδοση εφημερίδας Τα Νέα, , Αθήνα 2010, σ. 167-168

2.     Θωμάς Δρίτσιος, Από τον Γράμμο στην πολιτική προσφυγιά, Δωρικός, Αθήνα 1983, σ. 7.

3.     Κατάλογος εκτελεσθέντων φυλακών Επταπυργίου. Αρχείο Σπύρου Κουζινόπουλου.

4.     Αντωνία Ζεβόλη-Νταουντάκη, Εμείς θα ζήσουμε, Εύμαρος, Αθήνα 2020, σ. 144.

5.     Επρόκειτο για την πολυκομματική κυβέρνηση υπό τον Αλέξανδρο Διομήδη από 30-6-1949 έως 6-1-1950, κυβέρνηση Ιωάννη Θεοτόκη από 6-1-1950 έως 23-3-1950, κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου από 23-3-1950 έως 15-4-1950, κυβέρνηση Νικόλαου Πλαστήρα από 15-4-1950 έως 21-8-1950, τρικομματική κυβέρνηση Σοφ. Βενιζέλου-Γ.Παπανδρέου-Π.Τσαλδάρη από 13-9-1950 έως 15-11-1950 και τέλος δικομματική κυβέρνηση Σοφ. Βενιζέλου-Γ.Παπανδρέου από 16-11-1950.

6.     Εφημερίδα Ελευθερία, 15 Δεκεμβρίου 1949.

7.     Επίσημα Πρακτικά Συνεδριάσεων Βουλής (ΕΠΣΒ), 6 Ιουνίου 1950, σσ. 279-290.

8.     Εφημερίδα Ελευθερία, 17 Αυγούστου 1950.

9.     Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τομ. 6Ος, έκδοση Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας, Αθήνα 2011, σ. 44.

10.      Εφημερίδα Εμπρός, 15 Νοεμβρίου 1951. Επίσης, εφημερίδα Ελληνικός Βορράς, 15 και 16 Νοεμβρίου 1951.

11.  Σπύρος Κουζινόπουλος,Γεντί Κουλέ, η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης, ΙΑΝΟΣ, Μάρτιος 2025, 2^η έκδοση, σ. 221