Η Επανομή και η περιοχή της στην Επανάσταση του 1821

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Κάθε 25^η Μαρτίου, κλείνουμε ευλαβικά το γόνυ σε όλους τους αγωνιστές της Εθνεγερσίας του 1821, που οδήγησαν στην απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό. Ιδιαίτερα όμως ο νους μας πηγαίνει στους ήρωες εκείνους που πρωτοστάτησαν στην εξέγερση στη Μακεδονία. Κι ανάμεσά τους, στους Επανομίτες και τους άλλους Μακεδόνες ήρωες του αγώνα για την εθνική μας ανεξαρτησία.

Στην Επανάσταση του 1821, η Επανομή συμμετείχε ενεργά με πολλούς αγωνιστές, όπως ο Γεώργιος Ιωάννου, ο οποίος ήταν πληρεξούσιος της Χαλκιδικής στην Α΄Εθνοσυνέλευση Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, ο Χριστόδουλος Θεοδώρου, ο Βασίλειος Αντωνίου, ο Τριαντάφυλλος Κώστα και ο Αγγελής Λάμπρου. Κι όταν ο Εμμανουήλ Παπάς έδωσε το σύνθημα για τον ξεσηκωμό της Χαλκιδικής, στον πατριωτικό αγώνα πήρε μέρος σύσσωμη η Επανομή, ακολουθώντας τον Κωνσταντίνο Δουμπιώτη, μέχρι την Κασσάνδρα.

Ο Ιωάννης Φαρμάκης με τον Γεωργάκη Ολύμπιο
ενώ βάζουν φωτιά στη μονή Σέκου

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1820, είχαν έρθει στη Μακεδονία οι απόστολοι της Φιλικής Εταιρείας Ιωάννης Φαρμάκης και Δημήτριος Ίπατρος και τα φλογερά κηρύγματά τους βρήκαν αμέσως πρόσφορο έδαφος. Αρχικά, μυήθηκε στο "μυστικό" σχεδόν όλος ο ανώτατος και κατώτερος κλήρος της Μακεδονίας (μητροπολίτης Σερρών Χρύσανθος, Κοζάνης Βενιαμίν, Άνθιμος Γρεβενών, Ιερόθεος Αγίου Όρους, επίσκοπος Αρδαμερίου Ιγνάτιος κτλ), οι σημαντικοί τοπικοί οπλαρχηγοί Γάτσος και Καρατάσος, καθώς και οι πλούσιοι έμποροι της Θεσσαλονίκης Χρίστος Μενεξές, Γεώργιος Πάικος, Αντώνιος Παπαχρίστου, Κωνσταντίνος Τάττης, ο δάσκαλος Ιώννης Σκανδαλίδης, ο Αναστάσιος Μπουδέλης κτλ. Αλλά και στην Χαλκιδική και ιδιαίτερα στον Πολύγυρο, το κήρυγμα της Φιλικής εταιρείας βρίσκει συμπαραστάτες.

Το μετόχι της Επανομής

Η Επανομή προσχωρεί στην Επανάσταση

Αρχικά, σύμφωνα με τον λαογράφο Χρήστο Παπαχρήστο οι Επανομίτες έδειχναν κάποια επιφυλακτικότητα, καθώς ήταν μακριά από το αρχηγείο της εξέγερσης στη Χαλκιδική, η διαμόρφωση του εδάφους, που ήταν πεδινό και εκτεθειμένο δεν βοηθούσε, αλλά και διότι στην αρχή οι μοναχοί του Αγίου Όρους ήταν επιφυλακτικοί, παρά την οικονομική βοήθεια και τις άλλες διευκολύνσεις που παρείχαν προς τους οπλαρχηγούς της Χαλκιδικής.

Εκτός όμως από όλα αυτά, στην επαναστατική κίνηση των κατοίκων της Επανομής θα έπρεπε να υπάρχει και η συμπαράσταση και συμμετοχή του Καράμπουρνου, του οποίου η οργάνωση θα κάλυπτε όλη τη νοτιοδυτική πλευρά της Θεσσαλονίκης και θα έλεγχε καλύτερα τον Θερμαϊκό κόλπο και κατ΄επέκταση την Επανομή.

Κατάλογος Μακεδόνων αγωνιστών του 1821,
μαζί και Επανομιτών που εντάχθηκαν το 1828
στο στρατό του Καποδίστρια

Τελικά, η απόφαση για συμμετοχή στον αγώνα πάρθηκε το 1821, όταν πλέον είχε εισέλθει στον αγώνα ολόκληρη η Χαλκιδική και το Άγιο Όρος, με αρχηγό τον Σερραίο οπλαρχηγό Εμμανουήλ Παπά.

Είχε προηγηθεί η εξέγερση στον Πολύγυρο, όπου οι Έλληνες κινήθηκαν, καταλαμβάνοντας το διοικητήριο και σκοτώνοντας 14 Τούρκους στρατιώτες και τον βοεβόδα (διοικητή). Από τον Πολύγυρο η επανάσταση εξαπλώθηκε στα γύρω χωριά όπως και στα χωριά του Λαγκαδά.

Μετά από αυτό, με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Δουμπιώτη, 120 Επανομίτες οπλισμένοι, μαζί με αγωνιστές από τα Βασιλικά, κατευθύνθηκαν προς την χερσόνησο της Κασσάνδρας, όπου ήταν το κέντρο των επιχειρήσεων, με στόχο την περικύκλωση των τουρκικών μονάδων που στάθμευαν στην περιοχή.

Την ήττα ακολουθούν σφαγές

Γρήγορα, οι Έλληνες μαχητές της Ελευθερίας θα βρεθούν σε δύσκολη θέση, αφενός μεν εξ αιτίας της έλλειψης τροφίμων και πολεμοφοδίων, κυρίως όμως εξ αιτίας της μεγάλης στρατιάς από 14.000 άνδρες που εξεστράτευσε εναντίον τους με επικεφαλής τον Αβδούλ Αμπούδ, που είχε οριστεί από την Πύλη αρχιστράτηγος των Τούρκων στην Μακεδονία.

Στις 15 Οκτωβρίου ο Αμπούδ με 3000 άνδρες επιτέθηκε κατά της Κασσάνδρας που την υπερασπίζονται μόνο 450 άνδρες. Η πρώτη αυτή επίθεση θα συντριβεί με μεγάλες Τουρκικές απώλειες. Στη δεύτερη όμως επίθεση, στις 30 Οκτωβρίου θα διασπάσει τις αραιές γραμμές των Ελλήνων υπερασπιστών. Η Κασσάνδρα θα πέσει στα χέρια των Τούρκων και θα επακολουθήσουν σφαγές Χριστιανών και καταστροφές των περιουσιών τους σε ολόκληρη τη Μακεδονία, σε ένα όργιο αίματος και λεηλασίας.

Καίγονται Επανομή και Μεσημέρι

Εκείνο ακριβώς το διάστημα, μια Τουρκική φάλαγγα, κατέκαψε τα χωριά Επανομή και Μεσημέρι. Τότε κάηκε και η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου μαζί με όλο το χωριό. Η εκκλησία ξαναχτίστηκε το 1835. Όσοι από τους κατοίκους, που κυρίως ήταν γυναικόπαιδα, πρόλαβαν και έφυγαν έγκαιρα, σώθηκαν. Εκείνοι όμως που έμειναν στο χωριό, κάηκαν και σφάχτηκαν στην πλατεία κατά τον πιο άγριο τρόπο, όπως ακριβώς έγινε και στα χωριά της Χαλκιδικής

Οι Επανομίτες που είχαν σωθεί, διασκορπίστηκαν μαζί με τους άλλους Χαλκιδικιώτες στα νησιά Σκόπελο και Σκιάθο και άλλοι προς τα Άγραφα ή τη Φλώρινα και την Καστοριά.

Ο τόπος καταγωγής "Απανομή", αναφέρεται δίπλα στο
όνομα ενός από τους αγωνιστές της Επανάστασης του 1821

Επανομίτες στο στρατό του Καποδίστρια

Κάποιοι από τους Επανομίτες αγωνιστές του 1821, ενσωματώθηκαν το 1828 στο στρατό του Καποδίστρια, στελεχώνοντας την 7η εκατονταρχία της 7ης χιλιαρχίας, επικεφαλής της οποίας ήταν ο αγωνιστής του 1821 από τη Βάλτα (Κασσάνδρεια) Χαλκιδικής,  Αθανάσιος Σαραφιανός

Δειλά-δειλά, άρχισαν να επιστρέφουν στην Επανομή οι καταδιωκόμενοι μετά το 1825, με την αμνηστία που έδωσε ο Βαλής της Θεσσαλονίκης Μεχμετ-Πασάς, αλλά και εξαιτίας του Οσμάν αγά και της αδυναμίας που είχε στη γυναίκα του Εμινέ Χανούμ που ήταν κρυπροχριστιανή.

Τελικά, οι περισσότεροι Επανομίτες επέστρεψαν στο χωριό τους μετά το θάνατο, στα 1839, του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, όταν έγινε σουλτάνος ο Μετζίτ Α΄ που ήταν πιο διαλλακτικός και με φιρμάνι είχε δώσει γενική αμνηστία, επιτρέποντας την ελεύθερη επιστροφή στα σπίτια τους όλων των κατά καιρούς φυγάδων.

Ονόματα από την Επανομή
σε Κώδικα του 1732

Η πρώτη απογραφή

Η  πρώτη απογραφή μετά την επανάσταση, βρίσκει την Επανομή με 115 ζευγάρια (ανδρόγυνα) χριστιανούς και 26 ½ ζευγάρια μουσουλμάνους. Το 1862, η Επανομή αριθμούσε 183 σπίτια (όλοι χριστιανοί) ενώ το 1887 500 σπίτια. Το 1900 σε Τούρκικους φορολογικούς καταλόγους αναφέρεται σαν Απανομή. Το 1909 είχε 3000 κάτοικους, ενώ το 1918, η Επανομή αποσπάσθηκε διοικητικά από την Καλαμαριά και από το 1926 αποτέλεσε ξεχωριστή κοινότητα.

Ο Εμμανουήλ Παπάς

Ο

Εμμανουήλ Παπάς γεννήθηκε στη Δοβίστα το 1773, ένα χωριό κοντά στις Σέρρες που τώρα έχει το όνομα του. Ο πατέρας του Δημήτριος πλούσιος προύχοντας της περιοχής, νεότατος χειροτονήθηκε ιερέας και τιμήθηκε με το εκκλησιαστικό αξίωμα του Οικονόμου. Απο εκεί προέρχεται και το οικογενειακό όνομα Παπάς. Μετά τη στοιχειώδη μόρφωση του στο χωριό, ο Εμμανουήλ Παπάς μετέβη στις Σέρρες για να συμπληρώσει τις σπουδές του στην εκεί περιώνυμη σχολή. Όταν αποφοίτησε από τη Σχολή, επανήλθε στη Δοβίστα όπου και παντρεύτηκε. Το 1805 όμως, το επαγγελματικό του δαιμόνιο τον επανέφερε στις Σέρρες ακριβώς την εποχή που το εμπόριο βρισκόταν στην μεγαλύτερη ακμή του. Σύντομα αναδείχθηκε σε μεγάλο Τραπεζίτη και μεγαλέμπορο της εποχής εκείνης, σεβαστό ακόμα και στους Τούρκους Μπέηδες.

Ο Παπάς μυήθηκε πολύ νωρίς στη Φιλική εταιρεία από τον Ιωάννη Φαρμάκη και δεν δυσκολεύθηκε να μυήσει στα μυστικά του αγώνα και τα τέσσερα αδέρφια του καθώς και τους ικανότερους πρόκριτους της Δοβίστας που φρόντιζαν για τον εξοπλισμό των γύρω χωριών. Λίγο αργότερα όμως αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις Σέρρες λόγω σφοδρής φιλονικίας του με τον Μπέη των Σερρών και πήγε στην Κωνσταντινούπολη όπου είχε την ευκαιρία να συνεργαστεί στενότερα με τους εκεί Φιλικούς. Στο μεταξύ η φήμη του για την πατριωτική του δράση είχε φτάσει σε κάθε άκρη της Ελλάδας. Είχε σχεδιάσει μάλιστα και σχέδιο για δολοφονική απόπειρα κατά του Σουλτάνου, το οποίο όμως απέτυχε λόγω προδοσίας.

Όταν κηρύχθηκε η Επανάσταση του 1821 ο Εμμανουήλ Παπάς εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και μετέβη στο Άγιο Όρος, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από ηγουμένους και μοναχούς και ανακηρύχθηκε αρχιστράτηγος της Μακεδονίας. Αφού εγκατέστησε το αρχηγείο του στο ’γιο Όρος, με τους 2.500 άνδρες του ανέλαβε δράση.

Προτομή του Εμμ. Παπά στην πόλη των Σερρών

Στο μεταξύ το επαναστατικό κίνημα που επρόκειτο να εκδηλωθεί στις Σέρρες με την καθοδήγηση του Μητροπολίτη, ματαιώθηκε μετά τις τουρκικές απειλές για ερήμωση της πόλης και σφαγής των κατοίκων της. Ήταν τότε η 8η Μαϊου του 1821 ημέρα γιορτής του Ευαγγελιστή Ιωάννη του Θεολόγου, ο οποίος και θεωρήθηκε σωτήρας της πόλης. Γι'αυτό και οι Σερραίοι, 14 χρόνια μετά, το 1835 έχτισαν προς τιμή του ομώνυμο ναό στη συνοικία Άνω Καμινίκια. Ενώ όμως η καταστροφή της πόλης αποφεύχθηκε, η εκδικητική μανία των Τούρκων ξέσπασε στην οικογένεια του Εμμανουήλ Παπά. Η σύζυγος του και τα παιδιά του φυλακίστηκαν, η περιουσία του δημεύτηκε και το σπίτι του κάηκε.

Ο ίδιος όμως άκαμπτος συνέχισε χωρίς βοήθεια το σκληρό αγώνα στη Χαλκιδική. Ενώ οι Τούρκοι είχαν αρχίσει γενική επίθεση κατά των Ελλήνων, ο Παπάς έκανε έκκληση βοήθειας προς τον Υψηλάντη αλλά δεν εισακούστηκε. Οι επιτυχίες του στην Κασσάνδρα και η διάθεση όλης της προσωπικής του περιουσίας για τον αγώνα δεν έσωσαν το επαναστατικό κίνημα. Έτσι μετά την εκστρατεία του Αβδούλ Αμπούδ, την καταστροφή της Κασσάνδρας και την υποταγή των Αγιορειτών, ο Παπάς αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Άγιο Όρος καταδιωκόμενος από τον Τουρκικό στρατό. Με πλοιάριο αναχώρησε για την Ύδρα, αλλά εξαντλημένος από τις κακουχίες του πολέμου και από τις συγκινήσεις της τραγικής του περιπέτειας, πέθανε από συγκοπή μέσα στο πλοιάριο ακριβώς τη στιγμή που έπλεε τον Καφηρέα. Η σωρός του ήρωα μεταφέρθηκε στην Ύδρα και κηδεύτηκε με τιμές στρατηγού. Το 1843 αναρτήθηκε στο Ελληνικό Βουλευτήριο το όνομα του σαν ενός από τους πρωταγωνιστές της ελληνικής επανάστασης.

Τα στοιχεία είναι από το βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου Η συμμετοχή της Επανομής στην Επανάσταση του 1821-Η ύπαιθρος Θεσσαλονίκης στην παλιγγενεσία, που εκδόθηκε από το ΔΗΠΠΑΚΥΘ του Δήμου Θερμαϊκού.