Εθνεγερσία και Ομογένεια

“Οι απόδημοι Έλληνες εκείνης της εποχής ήταν που πρώτοι άναψαν  
τη δάδα της Εθνεγερσίας, για την αποτίναξη της τουρκικής σκλαβιάς”.

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Κορυφαίο γεγονός για τον Ελληνισμό, κάθε Μάρτιο, είναι ο γιορτασμός της Επανάστασης του 1821. Και μόνο με τη θύμηση αυτού του στενά δεμένου με την Αναγέννηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους γεγονότος, ο νους του κάθε Έλληνα στρέφεται προς την Ομογένεια. Δεδομένου ότι οι απόδημοι Έλληνες εκείνης της εποχής, ήταν αυτοί που πρώτοι άναψαν τη δάδα της Εθνεγερσίας για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.

Ο ελληνισμός της διασποράς, ήταν που οργάνωσε και στήριξε τον αγώνα της ανεξαρτησίας. Και φωτισμένες μορφές του γένους, που κινούνταν ανάμεσα στον κυρίως ελλαδικό χώρο και την Ευρώπη του Διαφωτισμού, ήταν που εμπνεύστηκαν την ιδέα του εθνικού κράτους και την ανάγκη παρακίνησης για τη συνένωση των απανταχού Ελλήνων.

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η Φιλική Εταιρεία ξεπήδησε και οργανώθηκε πρωταρχικά στη Ρωσία και τα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας. Καθώς σ’ αυτή τη μεγάλη περιοχή βρήκαν οι απόδημοι Έλληνες τη στοργή και την υποστήριξη που χρειάζονταν, όχι μόνο για να ορθοποδήσουν ατομικά και οικογενειακά, αλλά και για να οργανώσουν τον αγώνα για την εθνική τους απελευθέρωση.

Η μετανάστευση των Ελλήνων στη Ρωσία, συνεχίζονταν καθ’ όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας. Κατέφθαναν εκεί τεχνίτες, έμποροι, μοναχοί όχι μόνο από την υπό Οθωμανικό ζυγό Ελλάδα, αλλά και από άλλα μέρη. Εμώ η προστασία την οποία απολάμβαναν οι Έλληνες από την τσαρική Ρωσία, αυξήθηκε κατά τον 18^ο αιώνα, όταν η Μόσχα ξεκίνησε έναν αιματηρό πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θέλοντας να αποκτήσει διέξοδο προς τη Μαύρη Θάλασσα.

Οι Έλληνες, εγκαταστάθηκαν σε πολλές ρωσικές πόλεις. Από τον 17^ο ακόμη αιώνα, η πόλη Νέζιν της Νότιας Ρωσίας είχε μετατραπεί σε κέντρο της ελληνικής μετανάστευσης. Ήδη από τα μέσα του 17^ου αιώνα, η ελληνική παροικία του Νέζιν ήταν αρκετά μεγάλη. Μάλιστα, οι Έλληνες άποικοι, είχαν ιδρύσει και δικό τους σωματείο, την «Ελληνική Εμπορική Αδελφότητα του Νέζιν», η οποία, σύμφωνα με το Ρώσο ιστορικό Γ.Λ. Άρς, διέθετε δική της εκκλησία και δικαστήριο.

Η Μαριούπολη, το Κέρτς και η Χερσώνα

Το σπίτι της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό

Κατά το δεύτερο μισό του 18^ου αιώνα, το Νέζιν αρχίζει να χάνει τη σπουδαιότητά του, καθώς η διέξοδος της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα, αυξάνει σημαντικά το θαλάσσιο εμπόριο, στην αύξηση του οποίου παίζουν σημαντικό ρόλο οι Έλληνες.

Η αδιάκοπη μετανάστευση των Ελλήνων στη Ρωσία, είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί ο πληθυσμός των ελληνικών παροικιών που δημιουργήθηκαν μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1768-1774, ιδιαίτερα στην Κριμαία. Μεγάλος αριθμός Ελλήνων μεταναστών εγκαταστάθηκε τότε στην περιοχή του Κερτς, ενώ σημαντικές παροικίες δημιουργήθηκαν στη Μαριούπολη και τη Χερσώνα. 
Με ειδικό διάταγμα της Μεγάλης Αικατερίνης, ιδρύθηκε το 1794 η Οδησσός, στην περιοχή της ομώνυμης αρχαίας ελληνικής αποικίας. Από την αρχή, εγκαθίστανται στη νέα πόλη 62 οικογένειες μεταναστών από το Αρχιπέλαγος και άλλους τόπος, καθώς επίσης 27 οικογένειες εμπόρων και 14 άλλων ειδικοτήτων. Το 1795 οι Έλληνες αποτελούσαν το 10% των κατοίκων της Οδησσού. Οι περισσότεροι, ήταν ευκατάστατοι (καραβοκύρηδες, τραπεζίτες ή έμποροι) και κατοικούσαν στην ωραιότερη συνοικία της πόλης, την «Ελληνική».

                        

Η επίδραση των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης

Στη φιλόξενη ρωσική και αργότερα Ουκρανική γη, στην Οδησσό, στις 14 Σεπτεμβρίου 1814, τρεις φλογεροί Έλληνες πατριώτες, οι Νικόλαος Σκουφάς, Αθανάσιος Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθος, δημιούργησαν τη μυστική επαναστατική οργάνωση Φιλική Εταιρεία, που αποτέλεσε τον πυρήνα της Επανάστασης του 1821 και επέδρασε καταλυτικά στην επικράτησή της.

Οι απόδημοι Έλληνες της Ρωσίας και των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, που εξέφρασαν την επιθυμία να ενταχθούν στις γραμμές της Φιλικής Εταιρείας, για να προσφέρουν τις δυνάμεις τους στην απελευθέρωση της πολυβασανισμένης πατρίδας μας, εκεί, στο κτήριο που βρίσκεται σήμερα στην οδό Κράσνι 18 της Οδησσού, έδιναν τον όρκο της πίστης τους στην Ελλάδα και στα αγαθά της Ελευθερίας και του ανθρωπισμού. Σ’ ένα δωμάτιο του σπιτιού αυτού, ήταν αναρτημένες οι λέξεις: «Πατρίδα, Έθνος, Εργασία».

Η δημιουργία και η ανάπτυξη της Φιλικής Εταιρείας, ενισχύθηκε από πολλούς παράγοντες εκείνης της περιόδου, όπως ήταν η ύπαρξη Ελλήνων στη Ρωσία και ιδιαίτερα στην Οδησσό, η αφόρητη κατάσταση στην Ελλάδα, ο βάρβαρος οθωμανικός ζυγός, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η εμφάνιση των ιδεών της Ελευθερίας και της Ανεξαρτησίας, όπως αυτές διακηρύχθηκαν και από τη Γαλλική επανάσταση.
Η εξάπλωση αυτών των ιδεών στην Οδησσό αλλά και η μεγάλη ανάπτυξη της πόλης, κυρίως στα πρώτα 50 χρόνια του 19ου αιώνα, οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό στον Δούκα του Ρισελιέ, ο οποίος διατέλεσε κυβερνήτης της πόλης από το 1803 έως το 1814. Ο νέος κυβερνήτης, ορμώμενος από τη Γαλλική Επανάσταση, υπηρέτησε στο Ρωσικό στρατό κατά των Τούρκων. Σ' αυτόν οφείλει η πόλη τις λεωφόρους και την ρυμοτομία, καθώς και την ύπαρξη υπογείων στοών, μήκους πολλών χιλιομέτρων που λέγονται κατακόμβες

                        

Οι τρεις ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας

Παλλαϊκή υποστήριξη

Η σύνθεση της Φιλικής Εταιρείας από άποψη κοινωνικής προέλευσης, αποτελούνταν από πλούσιους και φτωχούς: Εμπόρους και επιχειρηματίες αλλά και αγρότες, μικροεπαγγελματίες, στρατιωτικούς και πολιτικούς.Η επαναστατική οργάνωση των Φιλικών, απολάμβανε την παλλαϊκή υποστήριξη του ελληνικού λαού. Ενώ η δράση της, χαρακτηριζόταν από αυστηρά συνωμοτικά μέτρα. Οι τρεις ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, καθιέρωσαν κρυπτογραφικό κώδικα για την αλληλογραφία των μελών και όρισαν τα αρχικά που θα χρησιμοποιούσε ο καθένας.

Το τελετουργικό μύησης των μελών, διέφερε ανάμεσα στα μέλη του πρώτου, δεύτερου, τρίτου και τέταρτου βαθμού. Και όταν το 1820 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ανέλαβε την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας, δημιουργήθηκαν οι βαθμοί των «Αφιερωμένων» και των «Αρχηγών των Αφιερωμένων». Η «Ανώτατη Αρχή», προϊστατο όλων των βαθμών και η σύνθεσή της ήταν άγνωστη στα μέλη.

Αλέξανδρος Υψηλάντης

Η «Ανωτάτη Αρχή», διέθετε ένα δίκτυο παραρτημάτων της οργάνωσης στην Πετρούπολη, το Κίεβο, το Κισινιόφ, την Ισμαηλία, το Νέζιν και άλλες πόλεις της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Το ίδιο συνέβαινε στη Βαλκανική χερσόνησο και την Ευρώπη.

Ύστερα από όλη αυτή την οργανωτική προετοιμασία, στις 22 Φεβρουαρίου 1821, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, στρατηγός του ρωσικού στρατού στο Ιάσιο, κήρυξε την έναρξη της εξέγερσης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και την εκστρατεία του για την απελευθέρωση του ελληνικού λαού.

Η Οδησσός, η πόλη της Φιλικής Εταιρείας, αποτελεί ξανά το κέντρο συγκέντρωσης των Ελλήνων πατριωτών. Από την πόλη αυτή, οι Έλληνες κατά ομάδες ή μεμονωμένα, με διάφορα μέσα και τρόπους, κατευθύνονταν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όπου προσχωρούσαν στις τάξεις των εξεγερμένων.

Ιωάννης Βαρβάκης

Οι Έλληνες της Ρωσίας διέθεσαν για τον αγώνα όχι μόνο έμψυχο υλικό, αλλά και τεράστια υλική συμβολή. Τέτοια υλική βοήθεια πρόσφεραν ο Ιωάννης Βαρβάκης, τα τρία αδέλφια Κούμπαρη, ο Δημήτριος Ιγγλέσης και άλλοι. Ακόμα πολύ πριν την έναρξη της εξέγερσης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, ο Γεώργιος Βούλγαρης παρέδωσε στον Αλέξανδρο Υψηλάντη τα μπριλάντια της γυναίκας του για αγορά οπλισμού.

Η Ρωσική κυβέρνηση,  μολονότι δεν συνέργησε στην εκδήλωση της ελληνικής Επανάστασης, δεν ήταν ωστόσο διατεθειμένη να εγκαταλείψεις τους Έλληνες στην τύχη τους, επειδή θα υπονόμευε με την εγκατάλειψή τους τον ρόλο της προστάτιδας των Ορθοδόξων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που διεκδικούσε.

Ο άνισος αγώνας

Ο αγώνας στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες ήταν άνισος, πράγμα που οδήγησε στην κατάπνιξη της εξέγερσης, ενώ στην ήττα των εξεγερμένων Ελλήνων επέδρασαν και άλλοι παράγοντες. Όμως η σπίθα αυτή, μετατράπηκε σε συνεχή πολύχρονη φλόγα στην ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά.

Αναπαράσταση συνεδρίασης των Φιλικών στο σπίτι της Οδηασσού

Το κίνημα των Φιλικών, ο πολύχρονος και αιματηρός απελευθερωτικός αγώνας του ελληνικού λαού, είχε τη συμπαράσταση και υποστήριξη της κοινής γνώμης της Ρωσίας, αλλά και των προοδευτικών δυνάμεων όλης της Ευρώπης. Οι «Δεκεμβριστές», όχι μόνο χαιρέτισαν την ελληνική επανάσταση, αλλά προσπάθησαν και να τη βοηθήσουν με κάθε μέσο.

                        «Πόλεμος! Ξεσηκώθηκαν επιτέλους.

           Ανεμίζουν τα λάβαρα της πολεμικής τιμής»,

Θα γράψει ο μεγάλος Ρώσος ποιητής Αλεξάντερ Πούσκιν, μόλις πληροφορηθεί την εξέγερση της 25^ης Μαρτίου 1821.

Πηγές:

1.    Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ: Ο ελληνισμός και ο ιστορικός του ρόλος, Αθήνα 1950, εκδόσεις Παπακωνσταντίνου

2.    Ιωάννη Κολιόπουλου, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800, η διαμόρφωση και η άσκηση της εθνικής πολιτικής, Θεσσαλονίκη 2002, εκδόσεις Βάνιας.

3.    Λεωνίδα Μπολισακώφ: Νέα στοιχεία για τη Φιλική Εταιρεία, Αθήνα 1972, Ορίζοντες

4.    Τάσου Βουρνά: Φιλική Εταιρεία, Αθήνα 1982, Αφοι Τολίδη

5.    Εφημερίδα Καθημερινή: «Η Οδησσός της Φιλικής Εταιρείας», αφιέρωμα στις 21-3-1993

6.    Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού: Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας, Αθήνα 1994

7.    Βουλή των Ελλήνων, Οι Έλληνες στη Διασπορά 15^ος-21^ος α., Αθήνα 2006,