Οι ευθύνες για το Ολοκαύτωμα του Μεσόβουνου

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Mετά από καταγγελίες που είχε κάνει στις χιτλερικές αρχές Κατοχής ο διορισμένος από τις κατοχικές αρχές Νομάρχης Κοζάνης Κωνσταντίνος Γεωργαντάς ότι στο χωριό υπήρχε "κομμουνιστική εξέγερσις", ισχυρή δύναμη του 2ου τάγματος του 433ου Γερμανικού Συντάγματος Πεζικού, από οκτακόσιους και πλέον στρατιώτες, με επικεφαλής τον διοικητή τους, ταγματάρχη της Βέρμαχτ Λούντβιχ Γκίμπελ, επέδραμε στις 23 Οκτωβρίου 1941, στο Μεσόβουνο Κοζάνης, 

Το αποτέλεσμα εκείνης της επιδρομής είναι λίγο-πολύ γνωστό: Οι Ναζί εκτέλεσαν 165 άρρενες κατοίκους ηλικίας μεταξύ 16 και 60 χρόνων, άλλους 100 τους φυλάκισαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Πτολεμαίδας, πυρπόλησαν καταστρέφοντας ολοκληρωτικά τα 195 από τα συνολικά 200 σπίτια του Μεσόβουνου, ενώ τα γυναικόπαιδα σε άθλια κατάσταση διασκορπίστηκαν στα χωριά της Βέροιας, της Κοζάνης και της Φλώρινας.
Η αντίδραση των κατοίκων του Μεσόβουνου που προκάλεσε την εξέγερση, προέρχονταν από την ενέργεια του νομάρχη να καθαιρέσει τον αγαπητό σε όλους πρόεδρο της κοινότητας Ιωάννη Μαυρενά, πρόσωπο που οι ίδιοι οι Μεσοβουνιώτες είχαν υποδείξει και την τοποθέτηση στη θέση αυτή νέου κοινοτικού συμβουλίου, υπό τον Παύλο Κωνσταντινίδη, με το αιτιολογικό ότι "τα διορισθέντα μέλη της διοικούσης επιτροπής ήσαν νομιμόφρονα, νομοταγή και εθνικόφρονα, εν αντιθέσει προς τους απολυθέντας και την μεγάλην πλειονότητα των κατοίκων οίτινες ετύχανον κομμουνισταί διακηρύσσοντες ότι η κοινότητα αυτών δεν αναγνωρίζει νόμους και Αρχάς". 1
Ο νομάρχης Γεωργαντάς ενημέρωνε επίσης ότι οι κάτοικοι του Μεσόβουνου "διατελούσιν εις εντελώς απολίτιστον κατάστασιν τα δε 90% τούτων τυγχάνουσι κομμουνισταί εκ των μάλλον επικινδύνων". 2

Έγγραφο με το οποίο ο Διοικητής της Χωροφυλακής Ταγματάρχης Σ. Τριανταφύλλου επιβεβαιώνει ότι η σφαγή στο Μεσόβουνο έγινε για αντίποινα....

Όταν στις 10 Οκτωβρίου 1941 ένα απόσπασμα της ελληνικής χωροφυλακής, συνοδευόμενο από δύο Γερμανούς πήγε στο Μεσόβουνο, συνέλαβε τον Μαυρενά και μία ακόμη γυναίκα, ενώ αναζήτησε για να συλλάβει άλλους 11 κατοίκους, οι οποίοι όμως είχαν προλάβει να κρυφτούν. Για το γεγονός, ότι δηλαδή με προδοσία δόθηκαν τα ονόματα των 11 καταζητούμενων, θεωρήθηκε υπεύθυνος ο νέος πρόεδρος Κωνσταντινίδης, με συνέπεια να τον σκοτώσει την ίδια ημέρα στην αυλή του σπιτιού του, ένα στέλεχος της αντιστασιακής οργάνωσης του χωριού, ο Κώστας Ιγνατιάδης. 3
Μετά την εξέλιξη αυτή, μία ομάδα 10-12 κατοίκων με επικεφαλής τον δάσκαλο Αλέκο Χατζητάσκο, οπλίστηκαν, αφόπλισαν τους χωροφύλακες που βρισκόταν στο χωριό και απέκτησαν τον έλεγχο των διαβάσεων που οδηγούσαν από το Μεσόβουνο προς τα γειτονικά χωριά Κομνηνά και Πύργοι. Στις 12 Οκτωβρίου 1941, ο νομάρχης Γεωργαντάς, μαζί με τον Εισαγγελέα Κοζάνης και με τη συνοδεία του Ανώτερου Διοικητή Χωροφυλακής και του Διοικητή Χωροφυλακής Κοζάνης, μετέβησαν στο Φρουραρχείο και ενημέρωσαν τις γερμανικές αρχές για "την σημειωθείσαν στασιαστικήν εκδήλωσιν κατοίκων της κοινότητος Μεσοβούνου Επαρχίας Εορδαίας, εμπνεομένων από κομμουνιστικάς αρχάς". 4
Γνωρίζοντας φαίνεται το τι επρόκειτο να επακολουθήσει μετά από εκείνη την "ενημέρωση" των κατακτητών, ο νομάρχης Κοζάνης εκδίδει στις 15 Οκτωβρίου 1941 διαταγή, απειλώντας τους εξεγερμένους, λόγω των αυθαιρεσιών του, κατοίκους του Μεσόβουνου: "Πιστεύω απολύτως ότι θα συμμορφωθείτε. Εάν όμως δεν υπακούσητε εις τας συστάσεις και οδηγίας μου, η τύχη η οποία σας αναμένει ως και τας οικογενείας σας και το χωρίον σας, θα είναι φρικτή". 5
Τα όσα επακολούθησαν μία εβδομάδα μετά, ήταν όσα επακριβώς περιέγραφε στη διαταγή του ο κατοχικός νομάρχης Κοζάνης, καθώς η τύχη του Μεσόβουνου και των κατοίκων του ήταν με το ολοκαύτωμα του χωριού τους όντως φρικτή. Στις 23 Οκτωβρίου 1941, 40 αυτοκίνητα με στρατιώτες της Βέρμαχτ, περικύκλωσαν το χωριό και συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους. Στα γυναικόπαιδα έδωσαν δίωρη προθεσμία να φύγουν και τους άντρες ηλικίας 16 έως 69 χρόνων τους εκτέλεσαν «ομαδικώς και δι' αυτομάτων όπλων». Εκτελέστηκαν συνολικά 135 (κατά τον νομάρχη Κοζάνης), 142 (σύμφωνα με τους Γερμανούς) ή 165 (σύμφωνα με τους κατοίκους) Μεσοβουνιώτες. 6 Ανάμεσα στους εκτελεσμένους ήταν και οι τρεις δάσκαλοι του χωριού.
Στη συνέχεια οι κατοχικές δυνάμεις πυρπόλησαν το χωριό με εμπρηστικές βόμβες, εκτός από 5 σπίτια και την εκκλησία. Τα περίπου 900 γυναικόπαιδα μεταφέρθηκαν στην Πτολεμαίδα. Οι γερμανικές αρχές διέταξαν τον διασκορπισμό τους, για «παραδειγματισμό», στα χωριά του νομού, αλλά και στους νομούς Ημαθίας και Φλώρινας.7

Οι τεράστιες ευθύνες
Υπάρχουν ευθύνες για εκείνη την τεράστια καταστροφή; Υπάρχουν και μάλιστα πολλές, που επιμερίζονται και πέρα από τους επικεφαλής εκείνης της κινητοποίησης των κατοίκων, η οποία και πρόχειρη και πρόσκαιρη και ανοργάνωτη και χωρίς προετοιμασία ήταν.
Είναι εξόχως αποκαλυπτικό ένα έγγραφο του επί Κατοχής Υπουργείου Εσωτερικών που απευθύνονταν στο αντίστοιχο Υπουργείο Δημοσίας Ασφαλείας της κυβέρνησης κουίσλινγκς του Τσολάκογλου και αναφέρονταν σε μία έκθεση που είχε συντάξει ο νομάρχης Κοζάνης Γεωργαντάς 8 για τα γεγονότα του Μεσόβουνου. Με το έγγραφο επιρρίπτονταν ευθέως ευθύνες για ανικανότητα στο νομάρχη και τις άλλες αρχές της Κοζάνης για την εξέλιξη των γεγονότων. Όπως αναφέρονταν:
"Όπως προκύπτει εκ του συνημμένου εγγράφου του νομάρχου Κοζάνης η εναντίον του χωρίου Μεσόβουνου ενέργεια των Γερμανών, προεκλήθη υπό των Ελληνικών αρχών και ειδικώς υπό του Νομάρχου, Εισαγγεγλέως και Ανωτέρου Διοικητού Χωροφυλακής. Εκ της προσεκτικής αναγνώσεως του προς το Γερμανικόν Φρουραρχείον εγγράφου του κ. Γεωργαντά (νομάρχου) προκύπτει ότι αι ανωτέρω ελληνικαί αρχαί επέδειξαν ανικανότητα να προλάβουν ή και να καταστείλουν την εξέγερσιν. Εύρον εύκολον την λύσιν της προσφυγής εις τους Γερμανούς. Ουδείς επεσκέφθη τους εξεγερθέντες κατοίκους, ουδείς προσεπάθησε δια της πειθούς να καταστείλη την έξαψίν των. Είναι απαράδεκτον ότι πάντες οι κάτοικοι μετέσχον κομμουνιστικής εξεγέρσεως και είναι απαράδεκτον εν πάση περιπτώσει να γίνηται έκκλησις προς χρήσιν των γερμανικών όπλων, χωρίς αφ' ενός μεν να εξαντληθή παν άλλο μέσον προηγουμένως, αφ' ετέρου δε να μη ζητηθή προηγουμένως η γνώμη της Γενικής Διοικήσεως ή του Υπουργείου". 9
Ενδεχομένως ο νομάρχης Γεωργαντάς να ακολούθησε στην περίπτωση αυτή πιστά μία οδηγία του δωσίλογου πρωθυπουργού Τσολάκογλου που έλεγε ότι σε περίπτωση κατά την οποία θα υπήρχε αντίσταση στην επιβολή των καταναγκαστικών μέτρων στον πληθυσμό, τότε οι νομάρχες να ζητούν “τη συνδρομή των αρχών της Κατοχής”. Αναφέρονταν στο έγγραφο του Τσολάκογλου:
"Αφορμήν λαβόντες εξ αναφοράς του Νομάρχου Χαλκιδικής ανακοινούμεν υμίν ότι όταν παρίσταται ανάγκη επιβολής του Κράτους του Νόμου δια καταναγκαστικών μέτρων, μη διστάζετε να ζητήτε την συνδρομήν των αρχών της Κατοχής όταν τα παρ' υμίν διατιθέμενα όργανα της Εκτελεστικής Εξουσίας λόγω του περιορισμένου αριθμού των ή εξ άλλης αιτίας, καθίσταται ανεπαρκή ή ανίκανα να επιβάλλουν την τάξιν και εφαρμόσουν τα υπό της κυβερνήσεως διατασσόμενα μέτρα. Τοιαύτη παρά των αρχών κατοχής ενίσχυσις των προσπαθειών υμών τη αιτήσει μάλιστα υμών προκαλουμένη πόρρω απέχουσα από του να θεωρείται ως επέμβασις εις τα εσωτερικά ημών πράγματα, είναι λογική και ενδεδειγμένη..." 10

Ενεργούσε αυτοβούλως ή κατόπιν οδηγιών ο Νομάρχης;
Καταλήγοντας, δεν αντέχουμε στον πειρασμό να μην αναρωτηθούμε: Ο Νομάρχης Κοζάνης, όπως και οι υπόλοιποι Νομάρχες της κατεχόμενης από τους χιτλερικούς Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας (στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, ως γνωστόν, υπήρχε Βουλγαρική Κατοχή), υπάγονταν στη Γενική Επιθεώρηση Νομαρχιών Μακεδονίας, που είχε την έδρα της στη Θεσσαλονίκη, με Γενικό Επιθεωρητή τον Συνταγματάρχη Αθανάσιο Χρυσοχόου.
Δεδομένου ότι ιεραρχικά προϊστάμενος του νομάρχη Κοζάνης ήταν ο Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας, κανονικά ο νομάρχης Γεωργαντάς έπρεπε να απευθυνθεί στον Γενικό Επιθεωρητή Χρυσοχόου, να τον ενημερώσει για το πρόβλημα που είχε δημιουργηθεί στο Μεσόβουνο και να πάρει από αυτόν οδηγίες για το πως έπρεπε να ενεργήσει. Το έπραξε κάτι τέτοιο; Ενημέρωσε τον Χρυσοχόου; Πήρε οδηγίες; Αυτό παραμένει ένα άγνωστο σημείο, ένα μυστήριο που δεν φωτίστηκε επαρκώς όλα αυτά τα χρόνια που μεσολάβησαν από τότε, ίσως και εξαιτίας της καταστροφής των αρχείων της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας και του Υπουργείου Βορείου Ελλάδος αμέσως μετά τη μεταπολίτευση.
Πάντως, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι απόψεις του Χρυσοχόου συμπίπτουν απολύτως με αυτές του Γεωργαντά σχετικά με τα αίτια που προκάλεσαν την αντίδραση των κατοίκων: Ήταν έργο των, όπως αναφέρει "βουλγαροκομμιουνιστών” και οφείλονταν σε Βουλγαρική υποκίνηση, για να συκοφαντήσουν στις Γερμανικές κατοχικές Αρχές τον ελληνικό πληθυσμό.

Ο γνωστός Γερμανός ιστορικός, καθηγητής Χάγκεν Φλάϊσερ, που ασχολήθηκε εμπεριστατωμένα με την ιστορία της κατοχικής Ελλάδας, αναφερόμενος στα Ολοκαυτώματα που διέπραξαν οι Ναζί στο Μεσόβουνο, στα Άνω και Κάτω Κερδύλλια και άλλες περιοχες της Μακεδονίας, θα γράψει σχετικά για τον Χρυσοχόου: 11   

"Για ευνόητους λόγους λείπουν σχεδόν τελείως οί λεπτομέρειες τών σφαγών, ιδιαίτερα για τά άλλα χωριά. Σχετικά στοιχεία διέθετε οπωσδήποτε ο τότε Γενικός Επιθεωρητής των νομαρχιών Μακεδονίας, πού αρκέσθηκε όμως νά «αποκαλύψει» ποιοι προκαλούσαν τά γεγονότα αυτά : "Εξηκριβώθη ότι οι εμφανισθέντες εκεί ένοπλοι [του "Διάκου»] ήσαν Βούλγαροι Κομμουνισταί, προερχόμενοι εκ Ρωσσίας καί ριφθέντες από ρωσσικού αεροπλάνου δι' αλεξιπτώτων". 12

Η τεράστια ευθύνη του Νομάρχη

Ο Γεωργαντάς, ακόμη από τις 19 Οκτωβρίου 1941, τέσσερις ημέρες πριν τη σφαγή, ενημερώνει το υπουργείο Εσωτερικών του Τσολάκογλου ότι «ως η Χωροφυλακή εξηκρίβωσε, την εξέγερσιν υπέθαλψεν και παρασκεύασεν ο ως άνω βουλγαροκομμουνιστής διδάσκαλος Χατζητάσκος, όργανον του Βουλγαρικού Κομιτάτου, ίνα διαβάλη το Ελληνικόν στοιχείον παρά ταις Γερμανικαίς Αρχαίς ως εχθρικώς διακείμενον προς αυτάς».
Το ίδιο ακριβώς επιχείρημα χρησιμοποιεί αμέσως μετά την απελευθέρωση και ο Χρυσοχόου, που υπήρξε και ο εμπνευστής της φαεινούς “αποκάλυψης” ότι, όλη συλλήβδην η εαμική Εθνική Αντίσταση στη Μακεδονία οφειλόταν σε “βουλγαρική υποκίνηση”. Και όπως έγραψε ο πρώην Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας, ο Χατζητάσκος «υπήρξεν αποδεδειγμένως όργανον της βουλγαρικής προπαγάνδας και βάσει εντολών αυτής εξήγειρε τους κατοίκους, ίνα παραστήση αναρχουμένην την περιοχήν». 13

Και επειδή ενδεχομένως η θεωρία του αυτή θα μπορούσε να καταρριφθεί, ο Χρυσοχόου θα προσθέσει και μία ακόμη πληροφορία: Ότι η εξέγερση των κατοίκων στο Μεσόβουνο οργανώθηκε χάρη στη “γενναία ουζοποσία ευέξαπτων τινών”, κι έτσι επενέβησαν οι Γερμανοί, “πληροφορηθέντες την ανταρσίαν”, 14 χωρίς να αναφέρει φυσικά και από ποιον  πληροφορήθηκε την "ουζοποσία". 

Πάντως, εκτός από τον νομάρχη Γεωργαντά, σοβαρές ευθύνες για την καταστροφή του Μεσόβουνου είχαν επίσης ο Εισαγγελέας και ο διοικητής χωροφυλακής Κοζάνης. 15

Και κάτι ακόμη: Μετά την απελευθέρωση, η αρμόδια διεύθυνση του υπουργείου Εξωτερικών εισηγείται να παραπεμφθούν στα έκτακτα δικαστήρια δωσιλόγων ο νομάρχης Γεωργαντάς, ο εισαγγελέας Κοζάνης και οι διοικητές της τοπικής χωροφυλακής «ως υπαίτιοι διά την υπό των Γερμανών αφανισμόν ενός ολοκλήρου ανθούντος άλλοτε ελληνικού χωρίου». «Η λαβούσα χώραν σφαγή», διαπιστώνει, «θα απεφεύγετο εάν αι τότε εν τη περιφερεία ταύτη εδρεύουσαι Ελληνικαί Αρχαί δεν είχον απευθυνθή εις την γερμανικήν στρατιωτικήν Διοίκησιν επί τω τέλει αποκαταστάσεως διά γερμανικών δυνάμεων της διασαλευθείσης τάξεως». Η συνέχεια της υπόθεσης αγνοείται. 16

Διαβάστε επίσης για το ολοκαύτωμα του Μεσόβουνου: https://farosthermaikou.blogspot.com/2015/10/23-1941.html

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. ΙΑΥΕ, φακ.4, υποφ. 5α," Έκθεσις επί της εκδηλωθείσης ανταρσίας των κατοίκων του Μεσοβούνου" .
2. Στράτος Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2007, σ. 94

3. Αλέκος Χατζητάσκος, "Η καταστροφή του Μεσόβουνου", περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τεύχος 1, Απρίλης 1962, σ. 58
4. Στράτος Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, ό.π., σ. 96
5. ΙΑΥΕ, 1945, φακ. 4, 5α υποφ., Ελληνική Πολιτεία, Νομαρχία Κοζάνης, Αριθμ. 221, "Διαταγή προς τους κατοίκους Μεσοβούνου", Πτολεμαίδα, 15-10-1941.
6. Βλάσης Αγτζίδης,"Μεσόβουνο, παραγνωρισμένα ολοκαυτώματα". Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 19 Οκτωβρίου 2014
7. Θεοφάνης Μαλκίδης, «Κεμαλισμός και Ναζισμός: Εβδομηνταπέντε χρόνια από το Ολοκαύτωμα στο Μεσόβουνο Εορδαίας» http://malkidis.blogspot.com/2016/10/blog-post_23.html
8. Ο Κωνσταντίνος Γεωργαντάς, υπήρξε Συνταγματάρχης Πεζικού, διοικητής της 15ης Μεραρχίας Πεζικού στον πόλεμο της Αλβανίας. Νομάρχης τοποθετήθηκε, όπως και πολλοί άλλοι αξιωματικοί του στρατού από τον δωσίλογο πρωθυπουργό Γεώργιο Τσολάκογλου λίγο μετά την παράδοση της χώρας στους Ναζί. Πάντως, σύμφωνα με ορισμένους, ο Γεωργαντάς "ήταν εχθρικός προς τους Γερμανούς τους οποίους αποκαλούσε βαρβάρους". Βλέπε και Δημήτριος Κυρατζόπουλος-Φωτεινός, Δυτική Μακεδονία: Η ελεύθερη Ελλάδα της Κατοχής, Κώδικας, Αθήνα 2004, σ. 234 
9. ΙΑΥΕ, φακ.4, 5α υποφ.: Γεν. Γγραμματεύς Υπ. Εσωτερικών προς Υπουργείον Δημοσίας Ασφαλείας, Υπασπιστής, 27-10-1941
10. Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, 1941, φακ.3, 1ος υποφ.: Ελληνική Πολιτεία, Γραφείον Προέδρου Κυβερνήσεως, Αρ. 99, “Προς άπαντας τους Νομάρχας, Επάρχους Γ.Δ.Μ., Ανωτ. Διοικήσεις Χωροφυλακής, Κεντρ. Και Δυτ. Μακεδονίας, Αστυν. Διοίκησιν Θεσσαλονίκης, Λιμεναρχείον Θεσσαλονίκης και Δημάρχους Θεσσαλονίκης και Βεροίας”, Αθήνα 23-8-1941

11. Χάγκεν Φλάϊσερ, Αντίποινα των Γερμανικών δυνάμεων κατοχής στην Ελλάδα 1941 - 1944, Μνήμων, τόμ 7, Αθήνα 1978-1979, σελ. 184.

12. Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η κατοχή εν Μακεδονία, τόμ. Α', Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 22.

13. Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, τ.Β1, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 56.
14. Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, τ.Α΄, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 23.
15. Π. Μελανοφρύδης, "Το δράμα του Μεσόβουνου", εφημερίδα Επαρχιακή Φωνή, 5 Νοεμβρίου 1950, σ. 1,4 
16. Ελευθεροτυπία 27 Οκτωβρίου 2002