Το «ανάθεμα» κατά Ελ. Βενιζέλου και η κορύφωση της μισαλλοδοξίας

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Μία από τις πιο μαύρες σελίδες της νεότερης Ελληνικής ιστορίας, αποτέλεσε το περιβόητο «ανάθεμα». Ήταν από τις θεαματικότερες πρωτοβουλίες της ηγεσίας της Εκκλησίας, ενάντια στον τότε πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο. Μία φοβερή επίθεση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, που στρεφόταν κατά του «Σατανά» και της πολιτικής εκπροσώπησής του: του "Βενιζέλου-Βελζεβούλ"!. 

Ήταν στις 12 Δεκεμβρίου 1916, όταν οργανώθηκε μία ογκώδης αντιβενιζελική πορεία στο κέντρο των Αθηνών. Με επικεφαλής την Ιερά Σύνοδο και τον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Θεόκλητο, η διαδήλωση κατευθύνεται στο Πεδίο του Άρεως για να αναθεματίσει τον «σατανά» της πολιτικής ζωής του τόπου, τον Ελευθέριο Βενιζέλο.

Εκεί, ο κάθε διαδηλωτής ρίχνει μία πέτρα και επαναλαμβάνει την κατάρα του Θεόκλητου: «Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδαν, ανάθεμα έστω».
Όπως έγραφαν οι εφημερίδες της εποχής: "Τα κύματα του κόσμου κατακλύζουν την αχανήν έκτασιν του Πολυγώνου. Οι Αθηναίοι πάσης τάξεως και ηλικίας εις πολυπληθείς και ογκώδεις ομάδες, χύνονται προς το Πεδίον φορτωμένοι λίθους.Το θέαμα της διαρπαγής και της μεταφοράς είναι πρωτότυπον. Όπου υπάρχει λίθος ανεξαρτήτως μεγέθους ή χρησιμότητος, διαρπάζεται. Ετοιμόρροπος οικία πλησίον της Ιππευτικής Σχολής κειμένη, φρουρείται υπό στρατιωτικής δυνάμεως δια να μην κατακρημνισθεί χάριν των λίθων. ΟΙ λίθοι άλλης ανεγειρόμενης οικίας, μετεφέρθησαν πάντες εις τον τόπον του αναθέματος. Ατελεύτητος σειρά κάρων διτρόχων και τετρατρόχων με λόφους πετρών σύρεται προς το Πολύγωνον".  

Στα τέλη του 1916 ο Εθνικός Διχασμός ανάμεσα σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς βρίσκεται στο αποκορύφωμά του, το ίδιο και ο Α΄Παγκόσμιος πόλεμος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος φρονούσε ότι η Ελλάδα ως χώρα θαλασσινή επιβάλλεται να εξέλθει στον πόλεμο  με τις δυνάμεις της Αντάντ, ενώ ο βασιλιάς Κωνσταντίνος θεωρητικά υπερασπιζόταν την ουδετερότητα της χώρας, στην ουσία όμως εξυπηρετούσε τα σχέδια της Γερμανίας.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος παραμένει στη Θεσσαλονίκη, επικεφαλής της κυβέρνησης της «Εθνικής Άμυνας», ενώ στην πρωτεύουσα κυριαρχούν οι βασιλικοί με τον βασιλιά Κωνσταντίνο να ηγείται του «Κράτους των Αθηνών». Και οι δύο προχωρούν σε διώξεις των αντιπάλων τους. H Ελλάδα έχει κοπεί στα δύο.

H επέμβαση των γαλλικών δυνάμεων το Νοέμβριο του 1916 και ο βομβαρδισμός περιοχών της Αθήνας γύρω από το Στάδιο και κοντά στα Ανάκτορα, εξαγρίωσε τους αντιβενιζελικούς, που κατηγόρησαν τους αντιπάλους τους ως προδότες. «Ο φονεύων βενιζελικόν δεν φονεύει άνθρωπον», διακήρυτταν. Κύμα τρομοκρατίας κατά των βενιζελικών ξεσπά στην Αθήνα. Η επιτροπή που ανέλαβε αργότερα να ερευνήσει τις καταγγελίες των θυμάτων της βίας, επιβεβαίωσε 35 φόνους, 922 παράνομες φυλακίσεις, 503 περιπτώσεις λεηλασίας και 31 αναστολές κυκλοφορίας εφημερίδων

Διχασμός και στην Εκκλησία
Από τον Εθνικό Διχασμό δεν ξέφυγε και η Εκκλησία της Ελλάδος. Οι μητροπολίτες της λεγόμενης Παλαιάς Ελλάδας υπό τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Θεόκλητο (οι περιοχές που είχαν ελευθερωθεί πριν από το 1912), συντάσσονται με τον Κωνσταντίνο, ενώ οι μητροπολίτες των «Νέων Χωρών» με τον Βενιζέλο.

Μέσα στο κλίμα αυτό, διοργανώνεται ογκώδης αντιβενιζελική πορεία στις 12 Δεκεμβρίου 1916. Με επικεφαλής την Ιερά Σύνοδο, οι διαδηλωτές κατευθύνονται στο Πεδίο του Άρεως για να αναθεματίσουν τον «σατανά» της πολιτικής ζωής του τόπου Ελευθέριο Βενιζέλο. Οι πέτρες του Αναθέματος έφθασαν στην Αθήνα από διάφορα σημεία της Αττικής και ρίχτηκαν στο Πεδίον του Άρεως.

Εκεί, όπου σήμερα βρίσκεται το άγαλμα της Αθηνάς, ο κάθε διαδηλωτής ρίχνει μία πέτρα και επαναλαμβάνει την κατάρα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών, Θεόκλητου: «Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδαν, ανάθεμα έστω». Μια καθαρά συμβολική πράξη, δηλωτική όμως της έντασης των παθών που επικρατούσε εκείνη την εποχή στη χώρα μας.

Τι έγραψε η Πηνελόπη Δέλτα

Η γνωστή λογοτέχνης και κόρη του Εμμανουήλ Μπενάκη, Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941), οικογενειακή φίλη και συνεργάτρια του Ελευθερίου Βενιζέλου, περιέγραφε  με αηδία ως εξής το «ανάθεμα»:

«Όταν, μετά τα Νοεμβριανά του 1916, ο αξιοθρήνητος μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος Α΄ έκανε το περίφημο «ανάθεμα», άντρες, γυναίκες, παιδιά, κυρίες και κύριοι του λεγομένου “καλού κόσμου”, πήγαν φορτωμένοι πέτρες μεγάλες και μικρές και τις έριξαν, μάζα άμορφη, στο Πεδίον του Aρεως, αναθεματίζοντας  το “Σατανά”, το  “Βελζεβούλ”, τον “προδότη” που εκείνη την ώρα, με όλη τη δύναμη του δαιμόνιου μυαλού του, με όλη την ένταση της θελήσεώς του, μάζευε και οργάνωνε στρατό, για ν’ απωθήσει τους Βουλγαρο-Τουρκο-Γερμανούς και να ελευθερώσει την ανατολική Μακεδονία που είχε δώσει ο Κωνσταντίνος και η Κυβέρνησή του στους Βουλγάρους.

Η άμορφη αυτή, σιχαμένη μάζα από πέτρες όλων των μεγεθών και σχημάτων, άσπριζε εκεί, όλη μέρα, στα χώματα του Πεδίου του Aρεως. Τη νύχτα, πιστοί, θλιμμένοι πατριώτες, πήγαιναν κρυφά και στόλιζαν με λουλούδια της εποχής, τις άσχημες πέτρες. Το πρωί, οι αρχές έβαζαν και μάζευαν βιαστικά τ' αφιερώματα αυτά των πιστών. [...]

Η μητέρα μου έφερε βαριά το ανάθεμα. Το θεωρούσε ασχημιά και ντροπή και, θεοσεβούμενη όπως ήταν, έτρεμε μην πάθει τίποτε ο Βενιζέλος, που τον αναθεμάτισε η εκκλησία.

Ένα από τα πρώτα βράδια που ήμαστε όλοι συναγμένοι στο πατρικό, έφερε την ομιλία αυτήν και παρακάλεσε το Βενιζέλο να προκαλέσει μια τελετή, όπου πάλι η εκκλησία να σηκώσει το ανάθεμα.

Ο Βενιζέλος άναψε.

-"Όχι, βέβαια, κυρία Μπενάκη, δε θα το κάνω αυτό ποτέ!", αναφώνησε. "Το ανάθεμα θα μείνει, και κάτω από το ανάθεμα θα νικήσομε, θα ελευθερώσομε τη Μακεδονία και θα τσακίσομε τους Βουλγάρους. Όχι μόνο δε θα ζητήσω να σηκωθεί το ανάθεμα, αλλά και θα μείνουν οι πέτρες εκεί που έπεσαν στοίβα, να ξέρει και να θυμάται ο κοσμάκης πως είμαι αναθεματισμένος, και όμως πως η νίκη θα είναι δική μας..."

Κάποιος είπε: "Δε θα μείνουν πολύ οι πέτρες! Ήδη μίκρανε η στοίβα, και κάθε νύχτα μικραίνει..."

Ο Βενιζέλος έβγαλε τις φωνές.

-"Δεν εννοώ να γίνει αυτό!", αναφώνησε. "Δε θέλω να χαθεί η απόδειξη αυτή του αναθέματος! Θα βάλω φύλακες! Εννοώ να μείνουν οι πέτρες όπως είναι, να τις βλέπουν κάθε μέρα οι περαστικοί και να ξέρουν τι ανόητα, τι μάταια πράγματα που είναι οι κατάρες της εκκλησίας!"

-"Είναι όμως μια ασχημιά στο Πεδίο του Aρεως, κύριε Πρόεδρε", είπε ο πατέρας μου, που αν και παραιτημένος, δεν ξεχνούσε πως υπήρξε Δήμαρχος Αθηναίων.

-"Θα υποστούμε και την ασχημιά αυτή, κύριε Μπενάκη", αποκρίθηκε ο Βενιζέλος, "θα την υποστούμε για την ανατροφή του λαού, που πρέπει να μάθει την αξία της εκκλησιαστικής κατάρας όσο και της ευλογίας της, όταν γίνεται η εκκλησία όργανο πολιτικών παθών".

(Αρχείο της Π. Σ. Δέλτα, Α΄, "Ελευθέριος Βενιζέλος", Ημερολόγιο-Αναμνήσεις, επιμέλεια Π. Α. Ζάννας, Ερμής, Αθήνα 1978, σ. 279-280).

Εφημερίδα ΑΘΗΝΑΙ 13 Δεκεμβρίου 1916

Οι … λιθοφόροι λιτανευτές

Η εφημερίδα ΑΘΗΝΑΙ του Γεωργίου Πωπ, περιέγραφε την επόμενη ημέρα ως εξής την τελετή του αναθέματος, παρομοιάζοντάς την με λιτανεία:

«..Κλήρος και λαός είχον μεταβληθεί εις περίεργους λιτανευτάς, κρατούντες αντί ιερών κανίστρων, λίθους. Οι λιθοφόροι, άλλοι βαστάζοντες το φορτίον των επί των ώμων, άλλοι από μάλης, άλλοι εντός μανδηλίων, επροχώρουν εν θρησκευτική σιγή, προσδίδοντες την εμπρέπουσαν σοβαρότητα εις την πομπήν.

Παραλλήλως προς τους πεζούς, εκυλίοντο άμαξαι, σούσται, κάρρα, όλων των ειδών τα τροχοφόρα, πλήρη κόσμου. Οι επίστρατοι των συνοικιών οδηγούν κάρρα πλήρη λίθων, φέροντα επιγραφάς ως αυτής: «Οι επίστρατοι Θησείου δια το ανάθεμα του προδότου» ή «Αποστολή των επιστράτων Πετραλώνων δια τον τάφον του προδότου» κλπ»  

Τα .. εξανθήματα του Ιώβ και η λέπρα του Ιεχωβά

Αφορισμοί και αναθέματα εναντίον του Βενιζέλου δεν γινόντουσαν μόνο στην Αθήνα, αλλά και σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Έναν τέτοιο ανάθεμα-αφορισμό διαβάζουμε στα Κρητικά Νέα, Εφημερίδα της ίδιας εποχής,  συντάκτης του οποίου είναι ο Μητροπολίτης Φωκίδος Αμβρόσιος και ο αρχιεπίσκοπος Νικηφόρος:
«Ημείς  οι υπογεγραμμένοι Μητροπολίται εντολήν ελάβομεν παρά χιλιάδων εφέδρων και πολιτών να αναγνώσωμεν βαρύτατον αφορισμόν κατά του ενόχου εσχάτης προδοσίας Ελ. Βενιζέλου, του προδώσαντος το έθνος μας εις τους Αγγλογάλλους του ατίμως συνεννοηθέντος μετ’ αυτών ίνα στείλωσι την προχθεσινήν νόταν είς την Ελλάδα, μόνον και μόνον διά να πικρανθεί ο λατρευτός μας Βασιλεύς και εκβιασθή όπως καλέση επί την αρχήν τον πουλημένον σενεγαλέζον τράγον Βενιζελον, τον ηθικόν αυτουργόν της πυρπολήσεως του Τατοΐου , τον ηθικόν αυτουργόν των βασάνων ας υπέστησαν οι ανδραγαθήσαντες αξιωματικοί μας εις χείρας του ανάνδρου Σαράιγ.
Κατ’ αυτού όθεν του προδότου Βενιζέλου ανεγνώσαμεν αφορισμόν όπως ενσκήψωσι:
•    Τα εξανθήματα του Ιώβ
•    Το κύτος του Ιωνά
•    Η λέπρα του Ιεχωβά
•    Ο μαρασμός των νεκρών
•    Το τρεμούλιασμα των ψυχορραγούντων
•    Οι κεραυνοί της κολάσεως
•    Και αι κατάραι και τα αναθέματα των ανθρώπων.
Τας ιδίας αράς θα αναγνώσωμεν και κατ’ εκείνων οίτινες κατά τας προσεχείς εκλογάς θέλουσι δώσει λευκήν ψήφον προς τον κατάπτυστον προδότην Βενιζέλον και θα παρακαλέσωμεν, συν τοις άλλοις, όπως μαραθώσιν αι χέραι, τυφλωθώσιν οι οφθαλμοί και κωφαθώσι τα ώτα. Γένοιτο».

Σε καθεστώς εμφύλιας σύρραξης

Επί ένα χρόνο η Ελλάδα ζει σε καθεστώς εμφύλιας σύρραξης, που δεν αφήνει αδιάφορους τους συμμάχους, οι οποίοι αναγκάζουν σε παραίτηση τον Κωνσταντίνο. Ο Βενιζέλος επιστρέφει νικητής από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα και σχηματίζει κυβέρνηση στις 13 Ιουνίου 1917.

Αμέσως προχωρεί στην πολεμική κινητοποίηση ολόκληρης της χώρας στο πλευρό της Αντάντ, ενώ προβαίνει σε εκκαθαρίσεις στην εκκλησία, τη διοίκηση και τον στρατό, για να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με τους βασιλικούς και το «Κράτος των Αθηνών».

Με νόμο ήρε την ισοβιότητα των δικαστών και την μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων, με αποτέλεσμα να κηρυχθούν έκπτωτοι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Θεόκλητος και οι μητροπολίτες που είχαν πρωτοστατήσει στο «Ανάθεμα», να απολυθούν 570 δικαστικοί όλων των βαθμίδων και 6.500 δημόσιοι υπάλληλοι, ενώ αποστρατεύθηκε το 40% του συνόλου των μόνιμων αξιωματικών του στρατού.